مفهوم شهود در فلسفه اسلامى

مقدمه
مفهوم «شهود» (1) را مى‏توان در زمینه‏هاى مختلف بررسى کرد. این مفهوم، در فلسفه جایگاهى رفیع داشته و در تقسیمات اولیه وجود، مباحث علم و عالم و معلوم، شناخت‏شناسى و هستى‏شناسى توسط فلاسفه به مورد بحث گذاشته شده است. (۲) همچنین، مفهوم «شهود» در عرفان و تصوف منزلتى بس ارجمند یافته و عرفا مباحثى ارزشمند در خصوص «شهود» و «حضور» از خود بر جاى نهاده‏اند. در مباحث اخلاقى و فلسفه اخلاق هم برخى صاحب‏نظران به این واژه عطف توجه کرده و مکتب شهودگرایى در اخلاق، در اواخر قرن
نوزدهم رونق خاصى یافته است. (۳) همین‏طور متکلمان و دین‏شناسان به مناسبت‏هایى مفهوم شهود و پى‏آمدهاى حاصله از آن را مورد مداقه خود قرار داده و در اعتلاى نظر خود به شهود مطلق که مختص خداى متعال است نائل شده‏اند. (۴)
حال با توجه به گستردگى زمینه بحث و کنکاش علمى در این واژه، مناسب است تنها به بحث پیرامون یک جنبه آن اکتفا کرده و در موارد دیگر تنها به اشاره‏اى گذرا بسنده کرد. هرچند به یک معنا، بررسى دقیق و موشکافانه یک مفهوم در یک جنبه خاص مستلزم پرداختن به جنبه‏هاى دیگر است. اما به لحاظ محدودیت این مقاله، تا حد امکان از گستردگى بحث اجتناب خواهد شد. در این نوشتار، جنبه‏هاى عقلى و یا به تعبیر دقیق‏تر جنبه‏هاى فلسفى «شهود ش مورد بررسى قرار گرفته با نگاهى گذرا به سیر تاریخى این بحث و آشنایى با اندیشه‏هاى فلاسفه غربى و اسلامى، به کنکاش در این مبحث‏خواهیم پرداخت. هر چند باید اذعان داشت تتبع عمیق در این بحث از حوصله یک مقاله خارج بوده و نیازمند مبحثى گسترده و فراگیر مى‏باشد. اما این اعتراف نمى‏بایست مانع پرداختن اجتمالى به آن شود. ابتدا، قبل از پرداختن به هرگونه بحثى، به معانى لغوى و اصطلاحى «شهود» نظر مى‏افکنیم.
واژه «شهود»
در بسیارى موارد، واژه «شهود» با واژه «حضور» به یک معنا به کار مى‏رود و بعضا به جاى یکدیگر استعمال مى‏شوند. شهود از ریشه «شهد» مشتق شده که به معناى حضور مى‏باشد. و حضور از ریشه «حضر» در مقابل غیبت‏به کاکر مى‏رود. (۵) هرگاه شهود و حضور به یک معنا گرفته شوند، معناى مقابل این دو غیبت است. اگر شى‏ء از شى‏ء دیگر غایب بود (غیبت فیزیکى یا معنوى) حضور و یا شهودى صورت نمى‏گیرد. و اگر غیبت‏برطرف شد و دو شى‏ء بدون مانع در کنار یکدیگر قرار گرفتند، در این صورت آن دو شى‏ء براى یکدیگر حضور دارند. (۶) در لغت معناى دیگرى براى شهود بیان داشته‏اند که عبارتند از: وجدان، حدس، کشف، اشراق، ادراک، الهام، وجود و مانند آن. (۷)
در علوم مختلف عقلى، براى این واژه اصطلاحات متفاوتى وجود دارد. در اصطلاح فلسفى، در بحث معرفت‏شناسى، شهود غالبا به معناى حضور مى‏آید. در تقسیم‏بندى علم، علم شهودى که همان علم حضورى است در مقابل علم حصولى قرار مى‏گیرد. در این‏گونه علم، معلوم در محضر عالم است و عالم به معلوم شهود دارد. در این صورت مى‏توان گفت عالم و معلوم نسبت‏به یکدیگر حضور یا شهود دارند و اتحاد عالم با معلوم صورت مى‏گیرد. (۸)
در اصطلاح عرفانى، واژه شهود معنایى غیر از حضور به خود گرفته است. هر چند در مرحله‏اى که عارف هب شهود حق نایل مى‏شود، حتما حضور هم صدق خواهد کرد. حضور عرفانى در مقابل غیبت است. شهود عرفانى به معناى کشف و مکاشفه است و در این صورت معنایى مرادف با رؤیت پیدا مى‏کند. (۹)
در اصطلاح اخلاقى، شهود بر یک احساس درونى اطلاق مى‏شود. احساسى که برخاتسه از درون است و هیچ‏گونه تجربه بیرونى در آن دخالت ندارد. این احساس مى‏تواند بین خیر و شر، حسن و قبح تمیز دهد. در این صورت شهود به یک نوع قضاوت درونى بازگشت مى‏کند که معناى مرادف با وجدان دارد. (۱۰)
در اصطلاح کلامى، شهود دو معناى صاعد و نازل به خود گرفته است. در معناى اولیه، شهود به معناى شهادت در مقابل غیبت است. عالم شهادت که در اصطلاح دینى آمده، همان عالم حسوسات است که مشهود انسان قرار مى‏گیرد. در مقابل آن عالم غیب است که از حوسا ظاهرى انسان غایب مى‏باشد. معناى ثانوى شهود که معناى صاعد و متعالیه‏اى است، تنها در مورد خداى متعال اطلاق مى‏گردد. به این معنا، تنها خداى متعال شاهد بر همه موجودات بوده و بر همه چیز و همه جا شهود مطلق دارد. (۱۱)
پس از آشنایى کوتاه با معانى و اصطلاحات عقلى مفهوم شهود، ابتدا نظرى اجمالى به اصطلاح عرفانى اخلاقى و کلامى خواهیم انداخت و آن‏گاه اصطلاح فلسفى شهود را بسط بیش‏ترى خواهیم داد.
شهود عرفانى
مفهوم شهود در عرفان و تصوف از مفاهیم اصلى به حساب مى‏آید. شهود و یا مشاهده بر موردى اطلاق مى‏شود که رؤیتى صورت گیرد. محل این رؤیت قلب بوده و چنین رؤیتى تنها به دلیل توحید یعنى بالحق محقق مى‏شود. با این خصوصیات است که شهود عرفانى حاصل یم شود. زمانى که مشاهده صورت گرفت، شاهد در مشهود فانى شده و خودى نمى‏بیند، در این صورت شهود حق بالحق است. این‏گونه شهود به تجلى ذات حق تعلق خواهد گرفت. (۱۲)
شهود واقعى نزد عرفاء، رؤیه حق به حق است. (۱۳) و شهود ذاتى یا مشاهده ذاتیه، شهود حق تعالى است که حاصل آن یک نوع معرفت‏یقینى خواهد بود که به «عین الیقین‏» موسوم مى‏گردد.

(۱۴) مراجع:
۱ . آداب الصلاه، امام خمینى، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ هفتم، ۱۳۷۸ ش .
۲ . اثولوجیا، فلوطین، قم، انتشارات بیدار، ۱۴۱۳ ق .
۳ . اسرار الشریعه و الطریقه و انوار الحقیقه، سیدحیدر آملى، تصحیح محمد خواجوى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، ۱۳۶۲ ش .
۴ . الاشارات والتنبیهات، حسین عبدالله بن سینا، دفتر نشر کتاب، ۱۴۰۳ ق .
۵ . الانسان الکامل، عزیزالدین نسفى، تصحیح ماژیران موله، انتشارات کتابخانه طهورى، چاپ سوم .
۶ . تعلیقات على شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، امام خمینى، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ دوم .
۷ . تفسیر سوره حمد، امام خمینى، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، چاپ دوم، ۱۳۷۸ ش .
۸ . تمهیدات، ابوالمعالى عین‏القضاه، تصحیح عفیف عسیران، تهران، کتابخانه منوچهرى .
۹ . جامع الاسرار و منبع الانوار، سیدحیدر آملى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، ۱۳۶۸ ش .
۱۰ . رسائل ابن عربى، محیى‏الدین ابن عربى، بیروت، دار احیاء التراث العربى .
۱۱ . رسائل مجذوبیه، محمدجعفر کبودر آهنگى، تصحیح حامد ناجى اصفهانى، تهران، حقیقت .
۱۲ . الرساله القشیریه، ابوالقاسم عبدالکریم قشیرى، تحقیق على عبدالحمید ابوالخیر، بیروت، دارالخیر، ۱۹۹۵ م .
۱۳ . روشنایى‏نامه (آثار ناصرخسرو، سفرنامه به انضمام روشنایى‏نامه و سعادت‏نامه)، ناصرخسرو قبادیانى، برلین، ۱۳۴۱ ش .
۱۴ . شرح حدیث جنود عقل و جهل، امام خمینى، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، ۱۳۷۷ ش .
۱۵ . شرح دعاى سحر، امام خمینى، ترجمه سیداحمد فهرى، نهضت زنان مسلمان .
۱۶ . شرح فصوص الحکم، داود قیصرى، قم، انتشارات بیدار، ۱۳۷۰ ش .
۱۷ . شرح منازل السائرین، عبدالرزاق کاشانى، قم، انتشارات بیدار .
۱۸ . صوفیسم و تائوئیسم، توشیهیکو ایزوتسو، ترجمه محمدجواد گوهرى، تهران، روزنه، ۱۳۷۸ ش .
۱۹ . الطواسین، حسین بن حلاج، دارالکتب الدین، ۱۹۸۷ م .
۲۰ . عبهر العاشقین، روزبهان بقلى شیرازى، به اهتمام هانرى کربن و محمد معین، تهران و پاریس، ۱۳۶۹ ش .
۲۱ . الفتوحات المکیه، محیى‏الدین ابن عربى، بیروت، داراحیاء التراث العربى .
۲۲ . الفکوک، صدرالدین قونوى، ضمیمه شرح منازل السائرین .
۲۳ . الکافى، محمد بن یعقوب کلینى، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ ش .
۲۴ . کشف المحجوب، ابوالحسن هجویرى، تصحیح و . ژوکوفسکى، تهران، کتابخانه طهورى، ۱۳۹۹ ق .
۲۵ . اللمع فى التصوف، ابونصر سراج طوسى، تحقیق عبدالحلیم محمود و طه عبدالباقى مسرور، مصر، دارالکتب الحدیث، ۱۹۶۰ م .
۲۶ . مثنوى معنوى، جلال‏الدین محمد مولوى، تصحیح نیکلسون، انتشارات پژوهش، چاپ دوم، ۱۳۷۴ ش .
۲۷ . محیى‏الدین ابن عربى چهره برجسته عرفان اسلامى، محسن جهانگیرى، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۵ ش .
۲۸ . مرصاد العباد، نجم‏الدین رازى، به اهتمام محمدامین ریاحى، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، ۱۳۶۵ ش .
۲۹ . مشارق انوار الغیوب، عبدالرحمان انصارى، تحقیق هلموت ریتر، دارصادر، ۱۹۵۹ م .
۳۰ . مصباح الانس، محمد بن حمزه بن فنارى، تهران، انتشارات فجر، ۱۳۶۳ ش .
۳۱ . مصباح الهدایه الى الخلافه والولایه، امام خمینى، ترجمه سیداحمد فهرى، تهران، ۱۳۶۰ ش .
۳۲ . منازل السائرین، خواجه عبدالله انصارى، چاپ قاهره .
۳۳ . نص النصوص، سیدحیدر آملى، تصحیح هانرى کربن و عثمان اسماعیل یحیى، تهران، توس، ۱۳۷۸ ش .
۳۴ . نقد النصوص فى شرح نقش الفصوص، عبدالرحمان جامى، تصحیح ویلیام چیتیک، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، ۱۳۷۰ ش .
۳۵ . نهج البلاغه، صبحى صالح، انتشارات هجرت، ۱۳۹۵ ق .
۳۶ . الیواقیت والجواهر، عبدالوهاب الشعرانى، بیروت، دار احیاء التراث العربى، ۱۴۱۸ ق .