بررسی علم اقتصاد، مکتب اقتصادی و سیستم اقتصاد اسلامی

چکیده‌     
اقتصاد اسلامی‌ مقوله‌ای‌ است‌ که‌ از دیرباز مورد بحث‌ و بررسی‌ علماء اسلامی‌ قرار گرفته‌ است‌. دانشمندان‌ اسلامی‌ درباره‌ ماهیت‌ اقتصاد اسلامی‌ بحثهای‌ زیادی‌ داشته‌اند و کتب‌ و مقالات‌ زیادی‌ دراین‌ زمینه‌ به‌ رشته‌ تحریر درآمده است. به‌ رغم‌ مباحث‌ زیاد هنوز بحثهایی حل نشده‌ در این‌ خصوص‌ وجود دارد. بعضی اقتصاددانان اقتصاد اسلامی را علم اقتصاد از نوع« اقتصاد اثباتی» می دانند، در حالی که عده ای آ ن را مکتب اقتصادی « اقتصاد هنجاری » می پندارند و گروهی نیز براین عقیده اند که تفکیک علم اقتصادو مکتب اقتصادی  از یکدیگر امری بی حاصل است.
در این‌ مقاله‌ ابتدا تعاریفی‌ از «علم‌»، «مکتب‌» و «سیستم‌ اقتصادی‌» ارائه‌ شده‌ است‌. سپس‌ بحثهای‌ موجود به‌ تناسب‌ در هر یک‌ از این‌ مقولات‌ انجام ‌شده ‌ است‌. و در نهایت‌ با توجه‌ به‌ جامعیت‌ دین‌ اسلام‌ دیدگاهی‌ که‌ به‌ نظر می‌رسد با مجموعه‌ اهداف‌ وآرمانهای‌ اسلامی‌ نزدیکتر باشد تحت‌ عنوان‌ سیستم‌ اقتصادی‌ اسلام‌ معرفی‌ شده‌ است‌. ویژگیهای ‌نگرش‌ سیستمی‌ به‌ اقتصاد اسلامی‌ و نتایج‌ مترتب‌ بر آن‌ بحثهای‌ دیگری‌ است‌ که‌ در این‌ مقاله‌ به آنها پرداخته‌ شده‌ است‌.

واژه‌های کلیدی: اقتصاد، علم، مکتب، اسلام، سیستم اقتصاد.

Economics, Economic School, and
Islamic Economic System

M. Lotfalipour, Ph.D.

Abstract

The subject of Islamic economy has been discussed by Islamic scientists for a long time. Islamic authorities have made various arguments on the nature of the Islamic economy and have written a lot of books and articles. In spite of numerous arguments in the past, still remain unresolved questions in this area. Some scientists think of Islamic economic system as positive economics, while others think of it as normative economics. Still another group believe that division of economics on the basis of positive and normative economics and economic school is useless.
        In this article we first define the concepts of economics, school of economic system and then arguments belonging to these terms are provided. Finally due to comprehensiveness of Islam, the Islamic economic system is introduced to match Islamic ideas and targets. Characteristics and results of systematic approach to Islamic economic system are among the issues that are considered.

Keywords: Economics, Science, School, Islam, Economic System

 
مقدمه‌
          بحث‌ درخصوص‌ اقتصاد اسلامی‌ بسیار زیاد است‌. عده‌ای‌ از دانشمندان‌ اسلامی‌ در پی‌ تئوریزه‌ کردن‌ مباحث ‌اقتصاد اسلامی‌ بوده‌ و هستند.  بعضی‌ از اقتصاددانان‌ مسلمان‌ معتقدند که‌ اقتصاد اسلامی‌ از مقولات‌ «اقتصاد دستوری‌» است‌. عده‌ای‌ نیز بر این‌باورند که‌ اقتصاد اسلامی‌ از نوع‌ «اقتصاد اثباتی‌» است‌. بعضی‌ دیگر بر این‌ اعتقادند که‌ در اقتصاد اسلامی‌ نمی‌توان ‌مفاهیم‌ اثباتی‌ و دستوری‌ را از هم‌ تفکیک‌ کرد. علاوه‌ بر نظرات‌ فوق‌ عده‌ای‌ دیگر از علمای‌ اسلامی‌ به‌ نحو دیگری‌ به‌ مسئله‌ نگاه‌ می‌کنند گروهی‌ بر این‌ باورند که‌اقتصاد اسلامی‌ همان‌ «مکتب‌ اقتصادی‌» است‌.  عده ای نیز‌ اعتقاد دارند که‌ اقتصاد اسلامی‌ نوعی‌ «سیستم‌ اقتصادی ‌است‌» و گروهی‌ به‌ آن‌ با دیده‌ مسائل‌ اخلاقی‌ می‌نگرند.این‌ مقاله‌ در پی‌ آن‌ است‌ تا ضمن‌ مروری‌ خلاصه‌ بر مفاهیم‌ «علم‌»، «مکتب‌» و «سیستم‌ اقتصادی‌» جایگاه ‌اقتصاد اسلامی‌ و نوع‌ نگرش‌ به‌ آن‌ را در حد توان‌ روشن‌ سازد.

 
پی نوشت ها
۱- مصباح، محمد تقی، « آموزش فلسفه جلد ۱»،  سازمان تبلیغات اسلامی،  1364  ص ۶۱.
۲- سامو ئلسن، پل ” اقتصاد جلد ۱ ”  ترجمه پیرنیا حسین، بنگاه ترجمه و نشرف ۱۳۶۵، ص ۶ .
۳- صدر،  محمد باقر ” اقتصاد ما جلد ۱″، ترجمه محمد کاظم  موسوی، جهاد سازندگی خراسان،۱۳۶۰ ص۷ .
۴- صدر، محمد باقر” اسلام و مکتبهای اقتصادی”، ترجمه محمد نبی زاده،  انتشارات مرتضوی،  1355.ص ۱۴۸.
۵- و لله ملک السماوات و الارض وما بینهما و الیه المصیر. سوره مائده آیه ۱۸.
۶- بختیاری،  صادق « لزوم تلاش در جهت تدوین علم اقتصاد با رویکرد اسلامی”، مجله دانشکده علوم اداری  و اقتصاد،  سا ل دوازدهم،  شماره ۱ ، صفحه ۷۳.
۷- فرهنگ،  منوچهر،  “فرهنگ علوم اقتصادی”،  مو سسه عالی علوم سیاسی،  1351 ص ۱۱۳.
۸-  صدر،  محمد باقر،  ” اقتصاد ما جلد۲″،  ترجمه دکتر اسپهبدی ،  جهاد سازندگی خراسان،  1360  ص ۱۹.
۹- و احل الله البیع و حرم الربا، سوره بقره ،آیه ۲۷۵.
۱۰ – تعاونوا علی البر و التوی و لا تعاونوا علی الاثم والعدوان ،سوره مائده،آیه ۲.
۱۱- Positive Economics.
۱۲- Normative Economics.
۱۳-   خورشید،  احمد،” مطالعاتی در اقتصاد اسلامی”،  ترجمه محمد جواد مهدوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۷۴، ص۲۰.
۱۴- همان ماخذ، ص۲۰ .
۱۵- Lipsey, et at, 1966, p  291.
۱۶- کا توزیان،  محمد علی ” ایدئولوژی و روش در اقتصاد “،  ترجمه ،  م قائده،  1374 ص ۱۴۸.
  مبارک،  محمد،  ” النظام الاسلامی الاقتصادی مبادی و قواعد عامه”،  بیروت دارالفکر،  1974،  ص۱۰.
۱۷- دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، ” درآمدی بر اقتصاد اسلامی”،  موسسه در راه حق،۱۳۶۳ ص ۸.
۱۸- همان مأخذ ص ۱۱.
۱۹- همان مأخذ ، ص  13.
۲۰- صدر،  محمد باقر ” اسلام و مکتبهای اقتصادی”، ترجمه محمد نبی زاده،  انتشارات مرتضوی،۱۳۵۵،ص ۱۳۵.
۲۱- همان مأخذ ، ص  169.
۲۲- نهج البلاغه،  فیض الاسلام،  خطبه ۱۵۷ .
۲۳- سا مو ئلسن،  پل، “اقتصاد جلد ۱ “،  ترجمه پیر نیا  حسین،  بنگاه ترجمه و نشر،  1356، ص  8..
۲۴- و احل الله  البیع و حرم الربا ، سوره بقره ، آیه ۲۷۵،   یا ایها الذین آ منو لا تاکلوا الربا اضعافاً مضاعفه سوره آل عمران ، آیه ۱۳۰ .
۲۵- لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام-  حر عاملی،وسائل الشیعه،ج ۱۷، ص ۳۴۱
۲۶- کی لا یکون دوله بین الا غنیاء منکم   ، سوره حشر، آیه ۷.
۲۷- فرشاد،  مهدی ” نگرش سیستمی”، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۲، ص۴۱.
۲۸- همان مأخذ،  34.
۲۹- دفتر همکاری حوزه و دانشگاه،  ” درآمدی بر اقتصاد اسلامی”،  موسسه در راه حق، ۱۳۶۳ ص ۱۴.
۳۰- همان مأخذ،  ص ۱۴.
۳۱- صدر، سید کاظم، ” اقتصاد صدر اسلام ” ، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۵، ص، ض.
۳۲- فصلنامه تخصصی  اقتصاد اسلامی،  سال دوم شماره هشتم ، ۱۳۸۱ ص ۱۰-۱۱.
۳۳- Vogt, Cameron and Dolan, 1988, p 10
۳۴- Lipsey, et at. 1988, p 9.
۳۵- بناء رضوی، مهدی، “طرح تحلیلی اقتصاد اسلامی”،  بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۷،  ص ۲۰۵.
۳۶- صدر، محمد باقر،” اقتصاد ما “. جلد اول ، ص ۸
۳۷- فاستوی علی سوقه ـ سوره فتح، آیه ۲۹.
۳۸- فان فاءت فاصلحوا بینهما بالعدل و اقسطوا ـ سوره حجرات، آیه ۹.
۳۹- و ان تبتم فلکم روس اموالکم لا تظلمون ولا تظلمون. سوره بقره، آیه ۲۷۹ .
۴۰- و لا توتواالسفهاء اموالکم التی جعل الله لکم قیاماً. سوره نساء، آیه ۵.
۴۱- انفقوا مما جعلکم مستخلفین فیه.  سوره حدید، آیه ۷.                             
۴۲- بعضی از نویسندگان نظام اقتصادی اسلام را ثابت می پندارند. برای توضیح بیشتر مراجعه شود به  میر معزی سید حسین، “اسلام و نظام اقتصادی” فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی، سال اول، شماره سوم، ۱۳۸۰، ص ۹۱-۱۰۷.
۴۳- منظور همان حلال محمد حلال الی یوم القیامه و حرامه حرام الی یوم القیامه است. وسائل الشیعه جلد ۲۷، ص ۱۶۹.

 
منابع‌ و مآخذ
۱ـ «قرآن‌ کریم»، ترجمه‌ الهی‌ قمشه‌ای‌، انتشارات‌ علمی‌، ۱۳۵۶.
۲ـ «نهج‌البلاغه‌»، ترجمه‌ فیض‌الاسلام‌، ۱۳۵۱.
 3ـ «المعجم‌ المفهرس‌»، محمد فؤاد عبدالباقی‌، انتشارات‌ اسماعیلیان‌، ۱۳۶۴.
۴ – حر عاملی، وسائل الشیعه ، جلد ۲۷.
۵ –  امام‌ خمینی‌، «موضوعات‌ و رهنمودهای‌ اقتصادی‌»، مؤسسه‌ مطالعات‌ و پژوهشهای‌ بازرگانی، ۱۳۶۲.
۶ –  مجله‌ دانشکده‌ علوم‌ اداری‌ و اقتصادی‌، دانشگاه‌ اصفهان‌، سال‌ دوازدهم‌، شماره‌  1،  1377.
۷ –  فصلنامه  تخصصی اقتصاد اسلامی ، سالهای مختلف.
 8-  دفتر همکاریهای‌ حوزه‌ و دانشگاه‌، «درآمدی‌ بر اقتصاد اسلامی‌»، مؤسسه‌ در راه‌ حق‌، ۱۳۶۳.
 9 ـ صدر، سیدمحمدباقر، «اسلام‌ و مکتبهای‌ اقتصادی‌»، ترجمه‌ محمد نبی‌زاده‌، انتشارات‌ مرتضوی‌، ۱۳۵۵.
۱۰ـ صدر، محمد باقر، «اقتصاد ما جلد ۱»، ترجمه‌ محمد کاظم‌ موسوی‌، جهاد سازندگی‌ خراسان‌، ۱۳۶۰.
۱۱ـ صدر، محمدباقر، «اقتصاد ما جلد ۲»، ترجمه‌ دکتر اسپهبدی‌، جهاد سازندگی‌ خراسان‌، ۱۳۶۰.
۱۲ـ صدر، سید محمدباقر، «نهادهای‌ اقتصادی‌ اسلام‌»، ترجمه‌ غلامرضا بیات‌، فخرالدین‌ شوشتری‌، ۱۳۵۸.
۱۳- صدر، سید کاظم، ” اقتصاد صدر اسلام” ، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۵ .
۱۴ـ  مظاهری‌، حسین‌، «مقایسه‌ای‌ بین‌ سیستمهای‌ اقتصادی‌ جلد ۱»، مؤسسه‌ دفتر انتشارات‌ اسلامی‌، بدون تاریخ‌
۱۵ـ مطهری‌، مرتضی‌، «شناخت‌ در قرآن‌»، انتشارات‌ سپاه‌ پاسداران‌ انقلاب‌ اسلامی‌، ۱۳۶۱.
۱۶ـ مصباح‌ یزدی‌، محمدتقی‌، «آموزش‌ فلسفه‌»، سازمان‌ تبلیغات‌ اسلامی‌، جلد اول‌، ۱۳۶۴.
۱۷- سا مو ئلسن،  پل،  “اقتصاد جلد ۱ “،  ترجمه دکتر پیر نیا ،  بنگاه ترجمه و نشر، ۱۳۵۶.
۱۸ـ بهشتی‌،سید محمد، «اقتصاد اسلامی‌»، دفتر نشر فرهنگ‌ اسلامی‌، پائیز ۱۳۶۲.
۱۹ـ بهشتی‌، احمد، «اقتصاد در مکتب‌ توحید»، کانون‌ نشر حدید، بدون‌ تاریخ‌.
۲۰ ـ هاشمی‌ رفسنجانی‌، «سیاست‌ اقتصادی‌»، حزب‌ جمهوری‌ اسلامی‌، ۱۳۶۲.
۲۱-گلزاده‌ غفوری‌، علی‌، «خطوط‌ اصلی‌ در نظام‌ اقتصادی‌ اسلام‌»، نشر فجر، بدون‌ تاریخ‌.
۲۲ ـ نوری‌، حسین‌، «اقتصاد اسلامی‌ جلد ۱»، دفتر نشر فرهنگ‌ اسلامی‌، ۱۳۶۶.
۲۳ ـ فرشاد، مهدی‌، «نگرش‌ سیستمی‌»، انتشارات‌ امیرکبیر، ۱۳۶۲.
۲۴ـ دادگر، یدا…، «نگرشی‌ بر اقتصاد اسلامی‌»، پژوهشکده‌ اقتصاد دانشگاه‌ تربیت‌ مدرس‌، ۱۳۷۸.
۲۵ ـ بناء رضوی‌، مهدی‌، «طرح‌ تحلیلی‌ اقتصاد اسلامی‌»، بنیاد پژوهشهای‌ اسلامی‌ آستان‌ قدس‌ رضوی‌، ۱۳۶۷.
۲۶ـ تسخیری‌، محمدعلی‌، «درسهایی‌ از اقتصاد اسلامی‌»، سازمان‌ تبلیغات‌ اسلامی‌، ۱۳۶۸.
۲۷ـ فرهنگ‌، منوچهر، «فرهنگ‌ علوم‌ اقتصادی‌»، تهران‌، مؤسسه‌ عالی‌ علوم‌ سیاسی‌، ۱۳۵۱.
۲۸ ـ کاتوزیان‌، محمدعلی‌، «ایدئولوژی‌ و روش‌ در اقتصاد»، ترجمه‌ م،‌ قائد، تهران‌، ۱۳۷۴.
۲۹ ـ جلال‌، رفعتی‌ (رفیع‌)، «اصول‌ حاکم‌ بر روابط‌ اقتصادی‌ اسلام‌»، انتشارات‌ میلاد، ۱۳۵۷.
۳۰ ـ احمد، خورشید، «مطالعاتی‌ در اقتصاد اسلامی‌»، ترجمه‌ محمدجواد مهدوی‌، بنیاد پژوهشهای‌ اسلامی‌، ۱۳۷۴.
۳۱ – مبارک، محمد،” النظام الاسلامی الاقتصادی مبادی و قواعد عامه” ، بیروت، دارالفکر، ۱۹۷۴.
  32ـ  پایدار، حبیب‌ا…، «مالکیت‌ کار و سرمایه‌»، دفتر نشر فرهنگ‌ اسلامی‌، بدون‌ تاریخ‌.
۳۳- Lipsey R. Douglas, D. Purvis and P. Steiner Economics, Harper& Row Publisher. 1988  6th. Edition, New york.