مقاله تأملی در سیاست کنترل جمعیت؛ آثار و پیامدهای آن

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله تأملی در سیاست کنترل جمعیت؛ آثار و پیامدهای آن دارای ۱۷ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله تأملی در سیاست کنترل جمعیت؛ آثار و پیامدهای آن  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله تأملی در سیاست کنترل جمعیت؛ آثار و پیامدهای آن،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن مقاله تأملی در سیاست کنترل جمعیت؛ آثار و پیامدهای آن :

پیش درآمد

بحث از جمعیت، پویایی و ابعاد آن، یعنی میزان رشد، ساختار سنی، باروری، مـرگ و میـر و مهـاجرت، به شدت متأثر از محیط و بستر اجتماعی در حال تغییر پیرامونی خود هستند، آنها نیز به نوبه خـود، ابعـاد مختلف توسعه نظیر توسعه اقتصادی، توسعه اجتماعی، توسعه انسانی، و توسـعه پایـدار را تحـت تـأثیر قرار میدهند (صادقی، ۱۳۸۸، ص .(۱۶ از اینرو، همواره بحث از جمعیت، ازدیاد و یا کـاهش و کنتـرل آن و نیز تنظیم خانواده، در طول تاریخ در عرصههای علمی و مباحث نظری و عملـی از جملـه مباحـث جذاب و جدالی بوده است. حداقل قدمت این بحث را میتوان به بیش از دوهـزار و سیصـد سـال قبـل یعنی به زمان افلاطون برگرداند. آنجا که وی در کتاب جمهور خود این بحث را ایـنگونـه مطـرح کـرده است که وقتی یک گروه نخبه حاکم بخواهد جامعه را هدایت کند، باید به مقوله جمعیـت توجـه نمایـد: ;»که هدف آنها حفظ تعداد میانگین جمعیت باشد; موارد بسیار دیگری نیز وجود دارد که بایـد مـدنظر قرار گیرد. مواردی نظیر اثرات جنگها و بیماریها و موارد مشابه که دولت میتواند با کمک آنها تا حـد امکان از بزرگ یا کوچک شدن بیش از اندازه جمعیت جلوگیری کند« (افلاطون، .(۱۳۶۷ همچنین بـرای حکومـتهـا، حاکمــان، و سیاسـتمداران موضــوع جمعیـت همــواره بـه عنــوان موضـوعی راهبــردی و استراتژیک مطرح بوده است.

در کشور ما نیز در سالهای اخیر، به ویژه پس از انقلاب اسلامی، بحـث کنتـرل جمعیـت از طریـق »تنظیم خانواده«، موضوعی چالشی و بحثانگیز بوده است. چالشهـای جمعیتـی در قالـب محورهـایی نظیر مسائل جمعیت، و شهرنشینی، جمعیت و اشتغال، جمعیت و محیط زیست، توزیـع درآمـد و فقـر، امنیت غذایی، شاخص سواد و آمـوزش، برابـری جنسـیتی و توانمندسـازی زنـان، سیاسـت اجتمـاعی، بهداشت و سلامت، تغییر ساختار سنی جمعیت و پیامدهای آن و آینده باروری در ایران مطـرح و مـورد بحث و بررسی قرار گرفته است (صادقی، ۱۳۸۸، ص .(۱۸۶ اهمیـت موضـوع تـا جـایی اسـت کـه بـا نگاهی اجمالی به روند رشد جمعیت از دهه پنجاه تا دهه هفتاد ۱۳۵۵)ـ(۱۳۷۵، ما شـاهد دوبرابـر شـدن جمعیت ایـران هسـتیم. در سـال ۱۳۷۵ جمعیـت ایـران، حـدود ۶۰ میلیـون نفـر گـزارش شـد. از نظـر جمعیتشناسان، ۲۰ سال گذشته دوره انفجار جمعیـت جـوان در کشـور بـوده اسـت (جهـانفر، ۱۳۷۶، ص۵۰ـ.(۵۱ از اینرو، برنامه تنظیم جمعیت در ایران پس از انقلاب، میان دولتمـردان بـه یـک سیاسـت راهبردی تبـدیل گردیـد. بـویژه مشـکلات جنـگ و پـس از آن و نابسـامانیهـای فرهنگـی، اجتمـاعی، اقتصادی، تحریمها و نیز مشکلات فراروی کشور در بخش آمـوزش، بهداشـت، مسـکن و; زمینـهسـاز تبدیل »کنترل جمعیت« و »تنظیم خانواده« به یک موضوع راهبردی شد. اکنون پیامد این موضوع در دهـه ۹۰ این شده است که ما با افت شدید جمعیت مواجه هستیم و در چند سال آینده با رشد منفی جمعیـت

تأملی در سیاست کنترل جمعیت؛ آثار و پیامدهای آن ۵۵۱

و پیر شدن تدریجی جمعیت مواجهیم. به هر حال، این موضوع با توجه به تأثیرات فرهنگـی، اقتصـادی، اجتماعی و حتی سیاسی گستردهاش از جمله موضوعاتی است که باید به جد مـورد بحـث اندیشـمندان قرار گیرد. این پیامدهای ناخوشایند موجب شده است کـه نظـام اسـلامی در ایـن موضـوع تجدیـدنظر نموده و پیامدهای منفی سیاست کنترل جمعیت را جدی تلقی نماید.

در همین زمینه، بر اساس سناریوی رشد پایین جمعیتی، که سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۰ منتشـر کرده است، اگر ایران به همین صورت به ادامه جایگزینی جمعیتـی بپـردازد و برنامـهای بـرای تعـادل آن نداشته باشد، در۸۰ سال آینده جمعیت ۳۱ میلیونی را تجربه خواهد کـرد! از ایـن میـان، ۴۷ درصـد ایـن جمعیت را افراد سالمند بالای ۶۰ سال تشکیل میدهند. ایران در حال حاضر جز ۱۰ کشوری اسـت کـه به سرعت به سمت کهنسالی در حال حرکت است و از این جهت در جایگاه ششم جهان قـرار دارد. بـه گونهای که در بیست سال آینده، وارد مرحله اول سالمندی جمعیتـی خواهـد شـد و در ده سـال آینـده، مرحله دوم سالمندی را تجربه خواهـد کـرد .(Amir ahmadi, 1990) ایـن خطـری بـالقوه بـرای کشـور محسوب میشود؛ زیرا کاهش جمعیت به معنای کاهش نیروی انسانی کارآمد و فعال میباشـد. ایـن بـه معنای وارد کردن نیروی کار و کارشناسان فنی از سایر کشورهاسـت، کـه خـود راه دیگـری بـرای ورود فرهنگ بیگانه به کشور است.

با نگاهی اجمالی به علل و عوامل عمده افزایش جمعیت در ایران، بـهویـژه در ایـن مقطـع از تـاریخ ایران، میتوان به عوامل زیر در این زمینه اشاره کرد:

عوامل مذهبی: در اسلام داشتن فرزند بسیار و ازدیاد جمعیت مسلمان توصیه شده اسـت. عـلاوه بـر این، سقط جنین به دلیل ترس از روزی فرزندان و فقر نکوهش شده است.

عوامل فرهنگی: همواره در تاریخ ایران زمین، بهویـژه در گذشـتههـای نـهچنـدان دور، خـانوادههـای بزرگ و پرجمعیت دارای ارج و منزلت اجتماعی بودهاند. تمایل به زندگی گروهی و افزایش اقتـدار نیـز از خانواده به دلیل داشتن فرزند زیاد، زمینه تکثیر نسل را فراهم آورد.

عوامل اجتماعی: فقدان نظام تـأمین اجتمـاعی در گذشـته، مـردان و زنـان ایرانـی را از دوران پیـری، ناتوانی یا مرگ سرپرست خانواده، به هراس واداشته، داشتن یار و غمخـوار و عصـای دسـت و مـددکار دوران پیری، از جمله دلایل علاقه والدین به داشتن فرزند بسیار بوده است (خانی، .(۱۳۷۸

اما در خصوص جمعیت و پیامدهای منفی و یا مثبت آن، توجه به سـؤالاتی چنـد و بازکـاوی اصـل موضع ضروری است. اینکه به راستی آیا ارتباطی میان فزونـی جمعیـت بـا مسـائلی همچـون سـلامت، بهداشت، آسیبهای اجتماعی و رفتاری وجود دارد؟ نقش سیاستهـای اسـتعماری، حاکمیـت فرهنـگ مدرنیته و جنبشهای فمینیستی در مقوله کنترل جمعیت چیست؟ آیـا ازدیـاد جمعیـت بـهتنهـایی منشـأ

۶۵۱ ، سال سوم، شماره اول، زمستان ۰۹۳۱

مشکلات است؟ آیا به راستی شهرنشینی و پیامدهای ناشی از آن، در ارتباط مستقیم با افـزایش جمعیـت است و یا این مشکلات ناشی از توسعه نامتوازن است؟ آیا پیشرفتهـای تکنولـوژیکی در تولیـد منـابع غذایی و انرژی، سرعت بیشتری نسبت به افـزایش جمعیـت داشـته اسـت؟ بـا توجـه بـه اینکـه کنتـرل جمعیت منجر به پیرشدن جمعیت است و جمعیت جوان و فعال رکن اساسی توسعه است، آیا میتـوان بدون جمعیت جوان و فعال، به توسعه سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نائل آمد؟!

این پژوهش، درصدد پاسخگویی به این سؤالات اسـت. ازایـنرو، در تـلاش اسـت تـا بـا بازکـاوی سیاست کنترل جمعیت، آثار و پیامدهای آن را بررسی نموده، بسترهایی که منجر به طرح این سـناریو در بسیاری از کشورها و از جمله ایران شده و به سرعت هم نتیجه بگیرد را مورد بررسی قرار دهد.

مفهومشناسی بحث

به کلیه کسانی که به طور مستمر در یک واحد جغرافیایی(کشور، استان، شهرستان، شهر و یا روسـتا) بـه صورت خانوار و خانواده زندگی میکنند، »جمعیت« گفته مـیشـود (کـاظمیپـور، ۱۳۸۸، ص.(۳ امـا در موضوع »کنترل جمعیت« و »تنظیم خانواده« توجه به این نکته ضروری است که آنها را بایـد از یکـدیگر تفکیک کرد. »کنترل جمعیت« به مباحث کلان افـزایش جمعیـت و پیامـدهای اجتمـاعی و اقتصـادی آن میپردازد و »تنظیم خانواده« افزایش موالدی را عمدتاً از نظر فردی و در سطح خانواده، مـورد توجـه قـرار میدهد.

واژه »تنظیم« در لغت به معنی ترتیب و آراستگی، استحکام و ترتیبدادن است (دهخـدا، ۱۳۴۴، ج ۱، ذیل واژه)؛ یعنی خانوادهها و دولت برای افراد و جامعه و مطابق امکانات، برنامـهریـزی نماینـد. »موالیـد« نیز به معنی فرزندان، نباتات و حیوانات است (همان) و در اصطلاح به معنی تولید و تکثیر نسـل صـالح و کارا است.

واژههای »تنظیم خانواده«، »بهداشت باروری« و »کنترل جمعیت«، هریـک عـلاوه بـر اشـتراکاتی کـه دارند به مبانی یا اهداف معینی اشاره میکنند. »تنظیم خـانواده«، دسـتورالعملهـایی اسـت کـه طـی آنهـا بارداری زنان، کنترل و فاصلهگذاری میشود. در نتیجه، تعـداد جمعیـت خـانواده کـاهش مـییابـد. ایـن دستورالعملها گاهی جنبه حکومتی پیدا میکند و به یک برنامه تبـدیل مـیشـود. در ایـن صـورت، بـه عنوان یکی از سیاستهای دولتی شناخته میشود. »بهداشت باروری« در کاربرد وسـیع و جهـانی خـود به سلسله رفتارهایی اشاره دارد که هدف اصلی آن ایمنسازی روابط جنسی است. از آنجایی کـه روابـط جنسی و بهبودی نسل میتواند به بارداری منتهی گردد، ایـن دسـتورات و رفتارهـا »بهداشـت بـاروری«

تأملی در سیاست کنترل جمعیت؛ آثار و پیامدهای آن ۷۵۱

نامیـده شــدهانــد. امــا واژه »کنتــرل جمعیــت«، واژهای جمعیــتشــناختی اســت (شـیخی،۱۳۷۹، ص۶۵؛

محمودیان، ۱۳۸۳، ص .(۱۵۳

پیشینه بحث

هرچند جمعیت ایران پس از دهه ۲۰، به دلیل افزایش مسـتمر مـرگ و میـر بـا کـاهش جـدی جمعیـت مواجه بود، اما در دوره زمانی بین سالهای۱۳۳۰-۱۳۶۰، بـا رشـد شـتابان جمعیـت مواجـه گردیـد. بـه طوری که میانگین رشد سالانه جمعیت در این چهار دهه، به رقمی حدود ۳ درصد افـزایش یافـت. ایـن رشد سالانه موجب شد که جمعیت ایران هر ۲۰ سال، دو برابر و در طـول یـک قـرن، بـیش از شـانزده برابر شود. یعنی جمعیت ایران از ۱۹میلیون نفر در سال ۱۳۳۵، به حدود ۵۰ میلیـون نفـر در سـال ۱۳۶۵ افزایش یابد. افزایش نرخ رشد اقتصادی کشور، ارتقا کیفیت و امید به زنـدگی در ایـران و نیـز گسـترش بهداشت عمومی و به تبع آن کاهش میزان مرگ و میر نوزادان و اطفـال، نقـش تعیـینکننـدهای در رشـد شتابان جمعیت ایران داشت. به عبارت دیگر، این تحولات موجب شد که رشد طبیعی سـالانه جمعیـت ایران در فاصله سالهای ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵، به رقم ۳/۲ درصد افزایش یابد. (امیراحمدی (۱۳۶۹

در ایران، سیاستهای جمعیتی مبتنی بر تنظیم خانواده، طی دو مرحله بـه اجـرا گذاشـته شـد: ابتـدا، پیش از انقلاب و از سالهای ۱۳۴۱ برای اولین بار دولت به مسائل جمعیتی توجه کـرد. در برنامـه سـوم عمرانی، مسئله جمعیت مورد توجه قرار گرفـت و در سـال ۱۳۴۶ واحـدی بـه نـام »بهداشـت و تنظـیم خانواده« در وزارت بهـداری وقـت شـکل گرفـت. پـس از پیـروزی انقـلاب اسـلامی، مـدت کوتـاهی برنامههای تنظیم خانواده به بوته فراموشی سپرده شـد. نتیجـه ایـن امـر، افـزایش سـریع موالیـد و رشـد جمعیت بود (کلانتری، ۱۳۷۸، ص.(۱۳ اما در سالهـای پـس از جنـگ تحمیلـی و از سـال ۱۳۶۸، ایـن موضوعمجدداً در دستور کار قرار گرفت. آمار رسمی نشان میدهد که ایران با افـزایش ۳/۹ نـرخ رشـد جمعیت، از لحاظ نرخ رشد جمعیت در ردیف سوم کشورهای جهان قـرار گرفتـه اسـت. از ایـن پـس، موضوع کنترل جمعیت و لزوم تنظیم خـانواده از سـوی محافـل گونـاگون علمـی و سیاسـی مطـرح و موافقت و مخالفتهای زیادی در پی داشت.

همین امر موجب شد که سیاستهای تعدیل رشد جمعیت از طریق تشـویق و ترغیـب برنامـههـای تنظیم خانواده و کاهش سطح زاد و ولد و باروری در کشور گرفته شود. تـدوام ایـن سیاسـت در دوران سازندگی و اصلاحات موجب شد که طی سالهـای ۶۵ تـا ۸۴، سـطح »بـاروری« در ایـران بـا سـرعتی استثنایی و کمسابقه در سطح بینالمللی کاهش یابد. بهطوری که شاخصهای باروری و بهتبع آن، میـزان زاد و ولد در مقایسه با سال ۱۳۶۵، به کمتر از نصف تقلیل یافت. میزان باروری کـل از ۶/۵ نـوزاد زنـده

۸۵۱ ، سال سوم، شماره اول، زمستان ۰۹۳۱

برای هر زن در سال ۱۳۶۵، به کمتر از ۳ نوزاد زنده و بهتبع آن، میزان رشـد طبیعـی سـالانه جمعیـت از ۳/۲ درصد در سال ۱۳۶۵، به کمتر از ۱/۵ درصد در حال حاضر تنزل یافته است. .(Amir ahmadi, 1988)

در این میان، غفلت بزرگی که دولتهای چهـارم تـا نهـم مرتکـب آن شـدند، ایـن بـود کـه رابطـه سیاستهای کنترل جمعیت، با ترکیب جمعیتی معکوس میباشد؛ یعنی با کاهش موالید و کـاهش رشـد جمعیت، ساختار جمعیتی دگرگون میشود؛ به این معنا که سیاست کاهش مستمر زاد و ولـد و انتقـال از باروری طبیعی به باروری کنترل شده، به تدریج ساختار سنی جمعیت ایران را از وضعیت جوانی خـارج و به طرف سالخوردگی سوق میدهد. در صورت تداوم سیاست کنترل جمعیتی، روند کـاهش جمعیـت کمتر از ۱۵ ساله، به حدود ۱۵ درصد خواهد رسید!

کنترل جمعیت؛ سیاستی استعماری

جنگهای تجاوزکارانه همواره سه هدف عمده را دنبال میکنند: .۱ توسـعه ثـروت (سـرمایه)؛ .۲ اشـغال سرزمین (گسترش سرزمین)؛ .۳ افزایش نفرات (نیروی انسانی). بـه عبـارت دیگـر، هـدف جنـگهـای تجاوزکارانه، دسترسی و سیطره بر منابع، اعم از منابع مالی، تجاری، طبیعـی و انسـانی اسـت. اسـتراتژی جنگطلبان، و تجاوزگران برای رسیدن به این هدف، کنترل منابع و به حداقل رساندن آن است. این امـر از طریق جنگ مستقیم و کشتن سربازان و بمبباران شهرها و کشتن انسانهای بیگناه، با هـدف کـاهش سیطره و نفوذ دشمن بر منابع، کاهش مصرف آنهـا از ایـن منـابع و در نتیجـه، کـاهش جمعیـت محقـق میشود. به عبارت دیگر، مهمترین مانع دشمن در جنگهای تجاوزکارانه، وجود جمعیت جوان و مولـد

است. ژاکلین کاسون((Jacqueline Kasun در کتـاب جنـگ علیـه جمعیـت((The War Against Populations،

نشان میدهد که کنترل جمعیت جهانیکاملاً، منطبق بر پارامترهای دکترین نظـامی و یـک جنـگ تمـام

عیار است .(panindigan.tripod.com/panindigan.html)

از نظر آلوین تافلر، پس از پایان جنگ سرد، سرویسهای جاسوسی دچار بحران هویـت شـده و بـه دنبال هدف و مأموریتی قابل توجه بودند تا وجود خود را توجیه کنند. از دیدگاه آنها دشمن، دیگر اتحاد جماهیر شوروی نبود، حتی کشور کمونیستی چین نبود. کمیسیون سهجانبه پیمـان اقتصـادیای در سـال ۱۹۷۳ میان آمریکا، اروپا و ژاپن در دفاع از منابع اقتصادی مشترک در مقابل کشـورهای در حـال توسـعه منعقد گردید. این کمیسیون سهجانبه، به عنوان تسریعکننده تغییر قطب ژئوپلتیک از »شرق در مقابل غرب« به »شمال در مقابل جنوب« به کار رفت. دشمنی که این کمیته خطر آن را جدی میدانست، رشد جمعیت بومی در کشورهای کمتر توسعهیافته با منابع غنی بود ۱۹۹۳, p.155)،. (Alvin and Heidi Toffler

تأملی در سیاست کنترل جمعیت؛ آثار و پیامدهای آن ۹۵۱

بنابراین، به نظر میرسد در ورای شعارهای جذاب و فریبنده، همراه با بیان یافتههای به ظـاهر علمـی در زمینه پیامدهای کنترل جمعیت، استعمارگران قرار دارند که در پی منافع خود هستند. در دهه هفتـاد و در زمان هنری کسینجر (مشاور امنیت ملی رئیس جمهور وقت آمریکا) پروژهای درباره تأثیر روند رشـد جمعیت جهانی بر امنیت ملی آمریکا طراحی و انجام شد. این پروژه، روند فزاینده رشد جمعیت جهـانی را برخلاف امنیت ملی آمریکا دانسته و با تشریح استراتژی آمریکا در مورد جمعیت جهانی، سیاسـتهـا، راهکارها، چگونگی همکاری سازمانهای بینالمللی و روش ترغیب و اقنـاع رهبـران کشـورهای مـورد

نظر برای کاهش روند رشد جمعیت را تبیین میکند .(www.whitehouse.gov/nsc/history.html-7)

بر اساس این پژوهش، جمعیت کشورهای در حال توسعه و با منابع غنی در صـورتی کـه بـا همـان ضریب رشد افزایش یابد، موجبِ به شدت بالا رفتن خواستها و انتظـارات عمـومی در میـان مـردم از جمله آموزش، اشتغال، بهداشت و مسکن میشود که خود به ناپایداریهای اجتماعی و سیاسـی در ایـن کشورها تبدیل خواهد شد. این ناپایداریهـا در کشـورهای دارای منـابع غنـی، تـا انـدازه زیـادی منـافع کشورهای صنعتی همچون آمریکا و بهره آنها از این منـابع و سـرمایهگـذاری در کشـورهای فـوق را بـه خطر خواهد انداخت(.(Ibid از سوی دیگر، فشار ایجاد شده برای تأمین نیازهـای ایـن جمعیـت بـالا، در آینده موجب میشود که دولتها و حاکمان این کشورها، به دنبال افـزایش قیمـت نفـت جهـت تـأمین نیازها و انتظارات رفاهی و معیشتی مردم خود باشند. افزایش قیمت نفت نیز تأثیر بسـیار منفـی بـر روی

اقتصاد آمریکا خواهد داشت (panindigan.tripod.com/panindigan.html)

به همین دلیل، نظریهپردازان کشورهای استعماری با صراحت نگرانـی خـود را از افـزایش جمعیـت جوان کشورهای جهان، به ویژه کشورهای اسلامی اظهار میدارند. در واقع، افزایش جمعیت کشـورهای اسلامی، معضل عمده فراروی کشورهای استعماری است. از اینرو، سایر کشورها را تشـویق بـه کنتـرل جمعیت میکنند. ساموئل هانتینگتون در بخشی از مصاحبه خود، درباره تمدن اسـلام و چـین و چـالش آنها با تمدن غرب، با اشاره به نقش روزافزون مسلمانان میگوید:

تمدن اسلام تمدنی است که چالش آن تا حدودی متفاوت از دیگر چالشهاست؛ چراکهنای تمدن اساساً ریشه در نوعی پویایی جمعیت دارد. رشد بالای زاد و ولد، که در اکثـر کشـورهای اسـلامی شـاهد آن هستیم، این چالش را متفاوت کرده است. امروزه بیش از ۲۰ درصد جمعیت جهان اسلام را جوانان ۱۵ تا ۲۵ ساله تشکیل دادهاند(گاردنر، ۱۳۸۶، ص.(۲۹۶
علاوه بر این، افزایش جمعیت مسلمانان در خود کشورهای غربی نیز نگرانی دیگـر قـدرتهـای بـزرگ است. رشد منفی جمعیت نـژاد اروپـایی و زاد ولـد زیـاد مسـلمانان، بـر بسـیاری از مناسـبات سیاسـی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورهای مزبور تأثیرگذار است؛ زیرا همـواره در طـول تـاریخ جمعیـت،

۰۶۱ ، سال سوم، شماره اول، زمستان ۰۹۳۱

یک عامل مهم در اقتدار سیاسی است. به همین دلیـل، امـروزه کشـور چـین، یـک تهدیـد جـدی بـرای قدرتهای بزرگ محسوب میشود.

در مجموع، به نظر میرسد شعار کنترل جمعیـت، بـه عنـوان یـک سیاسـت راهبـردی بـا اهـداف و انگیزههای خاص، از سوی کشورهای توسعهیافته و استعماری نسـبت بـه کشـورهای جهـان سـوم و در حال توسعه تبدیل شده است.

جمعیت؛ توسعه یا فقر؟

اجمالاً، در زمینه بحث توسعه و جمعیت، سه دیدگاه وجود دارد:

دیدگاه بدبینانه(مالتوس و نئومالتوسینها)، خوشبینانه(بازراپ، سایمون و کوزنتس) و بیطرفانه (مدلهای جدید اقتصادی) مطرح شده که به ترتیب رشد جمعیت را مانع، محـرک و بـیتـأثیر در فراینـد رشـد و توسعه اقتصادی میدانند; علاوه بر این، در رویکرد و گفتمان جدید جمعیت و توسعه، بهویژه بـا توجـه به تجربه انتقال ساختار سنی شرق آسیا و رشـد معجـزهآسـای اقتصـادی همـراه بـا آن، تئـوری پنجـره جمعیتی((Demographic Window، و مفاهیم مرتبط بـا آن، از قبیـل فایـده یـا امتیـاز جمعیتـی، هدیـه

جمعیتی، و; در خصوص تاثیرات رشد و پویایی جمعیت بر رشد و توسعه اقتصادی مطرح شـده اسـت (جمعی از نویسندگان، ۱۳۸۸، ص .(۳۰۶ در هر سه رهیافت، و مدل نظری، بر رشد جمعیـت بـه عنـوان متغییر پویایی جمعیت تأکید شده است. این امر موجب شده تا تأثیر تک عامل جمعیتی کلیـدی در فراینـد توسعه اقتصادی، یعنی ساختار سنی جمعیت و تغییرات آن نادیده گرفته شود. (همان،ص (۳۰۸

با این وجود، همواره در بحث از جمعیت و توسعه، توجه به این مهم وجود داشته که کلیدیترین عامـل توسعه، نیروی انسانی است. نیروی انسانی محور و محرکه رشد اقتصادی و توسعه اجتمـاعی، اقتصـادی و سیاسی استچهار. عاملِ سرمایه مادی، سرمایه انسانی، عامل طبیعی و سرمایه زیرساختی و زیربنـایی از عوامل رشد و توسعه اقتصادی کشور محسوب میشوند. محدودیت هریـک از ایـن عوامـل، رشـد و توسعه اقتصادی را محدود میکند. برای مثال، اگر در کشوری سرمایه و منابع مالی قوی باشد، امـا رشـد جمعیت و بهتبع آن، منابع انسانی محـدود گـردد، فراینـد رشـد و توسـعه عقـیم خواهـد مانـد. از نظـر کارشناسان توسعه، اگر جمعیت کشوری جوان، مولد، فعال و کارا باشد، میتواند عامـل رشـد و توسـعه بوده و بهعکس، اگر جمعیت کشوری سالخورده، غیرمولد و مصرفی و ناکارا باشد، مانعی بـرای رشـد و توسعه خواهد بود. مثال روشن این امر، پرجمعیتترین کشور جهان، یعنی کشور چین میباشـد کـه بـه دلیل مولد و کارا بودن جمعیت خود، توانسته است بیشترین نرخ رشـد اقتصـادی را در بـین کشـورهای قدرتمند اقتصادی با نرخ ۸ درصد به ثبت رسانده و مازاد درآمد ارزی خود را تا ۲۰۰ میلیـارد دلار ارتقـا

تأملی در سیاست کنترل جمعیت؛ آثار و پیامدهای آن ۱۶۱

دهد. این امر شاهدی است بر اینکه جمعیت زیاد، با یک مدیریت کارآمد اقتصادی، نهتنها تهدید نیسـت، بلکه فرصتی طلایی و بینظیر برای رشد و توسعه میباشد.