مقاله تأثیر سلجوقیان بر اوضاع تجاری – بازرگانی نیشابور

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله تأثیر سلجوقیان بر اوضاع تجاری – بازرگانی نیشابور دارای ۲۷ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله تأثیر سلجوقیان بر اوضاع تجاری – بازرگانی نیشابور  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله تأثیر سلجوقیان بر اوضاع تجاری – بازرگانی نیشابور،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن مقاله تأثیر سلجوقیان بر اوضاع تجاری – بازرگانی نیشابور :

مقدمه

در طول تاریخ، ایران به علت اهمیت سوق الجیشـی و قـرار داشـتن بـر سـر راههـای تجاری و سیاسی، همواره در مرکز توجه مهاجمان و حکومتهای همسایه قرار می گرفـت.
در این میان خراسان بزرگ دارای نقش مهمی در معادلات سیاسی، اقتصـادی و اجتمـاعی بود که با روی کار آمدن سلجوقیان، اهمیت دو چندانی پیدا کـرد. نیشـابور یکـی از چهـار کرسی خراسان بزرگ و یکی از بزرگترین مراکز فرهنگی جهان اسلام در قـرون پیشـین به شمار می رفت. نیشابور در این دوره به شکوفایی اقتصادی رسید و سالها، یکی از مراکز تجاری مهم منطقه محسوب میشد.

با سلطه ایلات و حاکمان بیابانگرد سلجوقی بر ایران و نیشابور از قرن پنجم و ششـم هجری به بعد، اوضاع اقتصادی این نواحی به ویژه نیشابور دستخوش دگرگـونی شـد. در این پژوهش تلاش می شود وضعیت اقتصادی نیشابور، تأثیری که ورود قبایل سلجوقی بـر این شهر نهاد و نحوه تعامل سـاکنان شـهر بـا اقتصـاد حکومـت سـلاجقه بـزرگ از ورود سلاجقه و فتح آن به دست طغـرل سـلجوقی تـا دوران طـولانی مـدت حکومـت سـنجر سلجوقی بر خراسان پرداخته شود. هم چنین به این پرسش پاسخ داده شود که عوامل مؤثر بر تحول اقتصادی نیشابور در عهد سلاجقه کدامند؟

جغرافیای تاریخی نیشابور

اوستا قدیمترین سندی است که از نیشابور یاد میکند و با واژه رئونت به معنای جـلال و شکوه از آن نام میبرد. احتمال می رود این واژه، بعدها به کلمه ریوند تبدیل شـده اسـت که هم اکنون بخشی از توابع نیشابور است.۱ در برخی از متـون دوره اسـلامی، نـام دیگـر نیشابور ابر شهر آمده است. این لفظ در دورههای قبل از اسلام به کار میرفت. سکههـای مکشوفه، این موضوع را ثابت میکنند.۲

نیشابور در گذشته، یکی از بخشهای چهارگانه خراسـان بـه شـمار مـی رفـت و دارای نواحی متعددی بود که در آثار مورخان و جغرافی دانان دوره اسلامی و مستشـرقان بـه آن

سال چهاردهم، شماره سوم، پاییز ۱۳۹۲، شماره مسلسل ۵۵ ۱۵۳

اشاره شده است. ابن حوقل در این باره میگوید:

نیشابور حدودی پهناور و روستاهای آباد دارد و شهرهای معروف آن عبارت هستند از: بوزجان، مالن، خایمند، سلومک، سنگان، زوزن، سبزوار، ترشـیز، خـان روان، آزادوار، خسروگرد، بهمن آباد، مزینان، دیواره، مهرجان، اسفراین، قوچان و ریوند و اگر توس در مجموعه نیشابور باشد، شهرهای رادکان، طبـران، و نوقـان جزو این ولایت محسوب خواهند شد.۳

استخری نیز همه این شهرها را جزو نیشـابور آورده اسـت.۴ هـم چنـین، ابـن خردادبـه شهرهای جام، و باخرز، جوین و بیهق را در ردیف شهرهای نیشابور معرفی میکند.۵

نیشابور در منابع دوره های اموی و عباسی با نام ابرشهر آمده است. هـم چنـین در ایـن دوره، آن را ایران شهر هم نامیدهاند که شاید فقط عنوانی افتخاری برای ایـن شـهر بـوده است. به سبب آن که نیشابور یکی از چهار شهر کرسی نشین خراسان بود، لقـب ام الـبلاد را دریافت کرد.۶ در قرن سوم در زمان عبداالله بن طاهر به آن شادیاخ گفته اند. البته شادیاخ یکی از محلههای اطراف شهر بود که عبداالله بن طاهر در آن قصری بنا نهاد.

در حمله غزها در سال ۵۴۸ ه . ق، نیشابور غارت شد و اهالی شهر به شادیاخ رفتنـد و شادیاخ از نیشابور با اهمیتتر گردید. این لفظ نیشاوور نیز تلفـظ شـده اسـت کـه احتمـال می رود لهجه عامیانه آن سامان باشد.۷ حـاکم نیشـابوری نیـز نیشـابور و ابرشـهر را یکـی میداند و براساس آنچه که وی بیان میکند نیشابور در زمان شاپور اول بنیاد یافته است.۸

اصطخری درباره آبادانی و اهمیت نیشابور مینویسد:

نیشابور را ابر شهر خوانند این شهر در هامونی قرار گرفتـه و بناهـای آن از گل باشد و دو شارستان دارد و قهندژ، ربض و شارستان آن آباد اسـت و مسـجد آدینه در ربض شهر است و شارستان را چهل دروازه است و ربض گرد بـر گـرد شارستان و قهندژ است و در خراسان هیچ شـهری بزرگتـر از نیشـابور نیسـت و

۴۵۱ تأثیر سلجوقیان بر اوضاع تجاری – بازرگانی نیشابور

هوای نیشابور از دیگر هواهای خراسان بهتر است.۹

همچنین ابن رسته در این باره مینویسد:

نیشابور شهری است هم صحرایی و هم کوهستانی که در یک طرف آن کـوه بلندی واقع شده و آب آشامیدنی آن از قناتهای زیر زمینی است.۱۰

ابن حوقل نیز درباره اهمیت نیشابور مینویسد:

در این شهر رود بزرگی است که باغ های شـهر و روسـتا هـای زیـاد از آن سیراب می شوند در سراسر خراسان شهری در سلامت هوا و پهنـاوری عمـارت، تجارت، کثرت مسافر و قافله به پای نیشابور نمیرسد.۱۱

بررسی اوضاع اقتصادی نیشابور در آستانه استیلای سلجوقیان

بر اساس نوشته مورخان و جغرافی دانان مسلمان مانند ابن رسته، مقدسی، اصـطخری، ابن حوقل و یاقوت حموی محیط شهر نیشابور یک فرسنگ در یک فرسنگ بوده و بـازار، میدان و مغازه ها و کاروانسراهای بسیاری داشته است که از لحاظ اقتصادی، انبارگاه مـال التجاره فارس، کرمان و هند؛ یعنی ولایات جنوبی و همچنین ری و جرجان و خوارزم بوده است. در این دوره؛ یعنی در قرون نخستین اسلامی، ایالات خراسـان بـه چهـار قسـمتو چهار ربع تقسیم میگردید. مرکز هر ربع، یکی از چهار شهر بزرگ نیشابور، مـرو، هـراتو بلخ بوددر. زمانهای مختلف، یکی از این شهرها مرکـز تمـام خراسـان بـزرگ بـه شـمار میرفت.

نیشابور از زمان طاهریان به بعد به عنوان پایتخت انتخاب می گـردد و مـی گوینـد ایـن شهر از قاهره قدیم (فسطاط) بزرگتر و جمعیتش از بغداد بیشتر و از بصـره جـامعتـر و از قیروان عالیتر بوده و چهل و چهار محله، خیابان اصلی، مسجدی ممتاز و کتابخانه ای بـا شهرت جهانی داشته است و یکی از چهار شهر مهم امپراتوری خراسان بوده است.۱۲
پس از مرگ طلحه بن طاهر در ۲۱۵ ه . ق، عبـداالله بـن طـاهر بـه امـارت رسـید. او

سال چهاردهم، شماره سوم، پاییز ۱۳۹۲، شماره مسلسل ۵۵ ۱۵۵

نیشابور را به عنوان پایتخـت برگزیـد و بـه آبـادانی آن پرداخـت. بـه خصـوص بـه رونـق کشاورزی، حفر قنات، اصلاح آبیاری، احداث سـاختمانهـای جدیـد و ایجـاد روسـتاهای بسیار در منطقه همت گماشت. او شهر و قصر معروفی به نام شادیاخ بنا کرد. این شـهر در زمان او و خاندانش اهمیت فوق العادهای یافت.۱۳

در اوایل نیمه دوم قرن سوم هجری؛ یعنی در سال ۲۵۹ ه . ق یعقـوب لیـث صـفاری نیشابور را تصرف کرده ولی پس از مرگ وی، عمرو لیث صـفاری در سـال ۲۷۹ هجـری، نیشابوربهرا عنوان پایتخت برگزید و بر امارات شهر افزود. پس از عمرو لیث، خراسان بـه دست سامانیان افتاد. در زمان این سلسله، نیشابور پایتخت دوم بخارا به حساب میآمد. آن جا محل سکونت سپهسالار سامانی بود که امارت خراسان را بر عهده داشت و تنها ناحیـه مرکزی خراسان به شمار میرفت.۱۴

پس از سامانیان حکومت به دست غزنویان افتاد. در این دوران نیشابور، مرکز ایالت بود و از غزنین تبعیت میکرد. بعدها نیشابور تحت تسلط سلجوقیان درآمـد. در سـال ۴۲۹ ه .
ق، طغرل بیگ شهر را گرفت و پایتخت خود قرار داد. پس از این، شهر منزلت قبلی خـود را از سر گرفت، اما چون طغـرل در گذشـت جانشـین وی، آلـب ارسـلان دربـارش را بـه اصفهان برد ولی زمانهای فراوانی را در نیشابور میگذرانید.

مقارن همین زمان؛ یعنی در سال ۴۳۷ ه . ق که ناصر خسرو از این ناحیـه عبـور کـرد نیشابور را در اوج شهرت و اعتبار دید. رونق بازرگانی نیشابور به حدی بود که در سـرزمین عربستان تمامی داد و ستدهای بازرگانی با سکههای طلای نیشابور صـورت مـیگرفـت.
نیشابور در زیر لوای حکومت سلاجقه به ویژه در دوران سلطنت ملکشاه سـلجوقی ۴۶۵) ـ ۴۸۵ ه . ق) به همت خواجه نظام الملـک طوسـی ۴۸۵) ه . ق) وزیـر ملکشـاه، پیشـرفت علمی فراوانی کرد. مدرسه نظامیه که مانند دانشگاههای کنونی بود در نیشابور بنیاد گردید و تعداد سیزده کتابخانه که مهمترین آنها پنج هزارجلد کتاب داشت به وجود آمد. به همین سبب این شهر، عنوان دارالعلم به خود گرفت و سال های متمـادی مرکـز تجمـع علمـا و دانشمندان کشور گردید.۱۵ به طور کلی میتوان گفت که نیشـابور پـس از سـلجوقیان تـا

۶۵۱ تأثیر سلجوقیان بر اوضاع تجاری – بازرگانی نیشابور

حمله مغول، پیوسته دارالملک و مرکز ایالت خراسان بزرگ بوده است.

بررسی وضع اقتصادی مردم نیشابور در عهد سلجوقیان

با توجه به اینکه خراسان دوره سلجوقی گرفتار درگیریهای خارجی و نابسامانیهـای داخلی بوده است، میتوان به دشواری اوضاع اقتصادی مردم نیشـابور پـی بـرد. از مطالعـه منابع چنین برمیآید که فرآوردههای احشام، بخش عمدهای از نیازمندیهای مردم نیشابور را تأمین میکرد.۱۶

قبل از هجوم سلجوقیان به خراسان، نیشابور دارای تمدن شهری پـر رونـق و اقتصـاد روستایی پیشرفتهای بود. در اثر منازعاتی که در نیشابور به وقوع پیوسـت، ایـن سـرزمین گرفتار زیانهای مادی و معنوی گردید.۱۷ در زمان هجوم سلجوقیان، نیشـابور بـه عنـوان یکی از شهرهای ثروتمند خراسان از رونق افتاد. تجارت هند و چین از مسیر نیشابور دارای اهمیت فراوانی بود و نیشابور تا زمان ویرانی آن در سالهای ۵۵۶ – ۵۴۸ ه . ق به عنوان پایتخت دوم سلسلههای متوالی آن ناحیه به شمار میرفت.۱۸

رسم اقطاع و وجود املاک بزرگ در عهد سلجوقیان به شدت ادامه داشت. ایـن رسـم در نیشابور نیز اجرا می شد و سرنوشت روستاییان را تحت تأثیر قرار مـیداد. در قـرنهـای پنجم و ششم ه.ق، عوارض و خراجهای ویژه و تازه فئودالی متداول شد که روستاییان بـه نفع صاحبان اقطاع میپرداختند. به عنـوان مثـال، هدیـه اجبـاری روسـتایی بـه مقطـع در صورت تولد پسر یا عروسی و عوارض گوناگون دیگری کـه صـاحب اقطـاع بـرای انجـام وظیفه در برابر سلطان از روستاییان میگرفت.۱۹

به طور کلی، شرایط آن روز حاکم بر خراسان و نیشابور بیانگر آن اسـت کـه مـردم از نابسامانیهای اقتصادی و اجتماعی رنج میبردند. سلجوقیان تازه مسلمان بـا گرویـدن بـه مذهب تسنن داعیه عدل و انصاف داشتند اما در نواحی تحت سلطه آنـان ماننـد نیشـابور، مردم در فقر و تنگدستی به سر میبردند و از جور و ستم آنـان و کارگزارانشـان در امـان نبودند. قتل، غارت و چپاول امری عادی به شمار میرفت. با این که سلطان سنجر، ملـک

سال چهاردهم، شماره سوم، پاییز ۱۳۹۲، شماره مسلسل ۵۵ ۱۵۷

شرق خوانده می شد و به دیانت و عدالت تظاهر می کرد، ولی به گفته راوندی »خراسان را در دست غلامان و ترکان خویش واگذاشته بود و آنان به ستم به رعایا، بی رحمیهـا آغـاز کردند.«۲۰

این بیدادگریها در خراسان، نیشابور و در تمام قلمـرو سـنجر، صـدای مظلومـان را در سینه خفه میکرد. این قوی دستان بودند که هر وقت دلشان میخواسـت ولایـت را امـن میکردند و هر وقت که صلاح میدیدند نا امن و خـراب مـیسـاختند. در بیشـتر منـاطق، دعوای کوچکی که بین نوکرهای دو محتشم روی مـیداد بـه غـارت و خـونریزی پایـان ناپذیری منجر میشد. در واقع در نیشابور به اندک بهانهای ممکـن بـود، بـین محلـه هـا و قصبه ها جنگ روی دهد و چه بسا از دو طرف عده زیادی کشته میشد.۲۱ تجـاوزگران بـه میل خویش و به نام فرمان ملک شرق، ضعیفان را غارت میکردند.۲۲ در این درگیریهـا، آسیب واقعی فقط به درماندگان و ضعیفان می رسید که غارت میشـدند و نمـیتوانسـتند دست به غارت بگشایند.