مقاله نظریه اطاعت از حاکم جائر در فقه سیاسی اهل سنت

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله نظریه اطاعت از حاکم جائر در فقه سیاسی اهل سنت دارای ۲۹ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله نظریه اطاعت از حاکم جائر در فقه سیاسی اهل سنت  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله نظریه اطاعت از حاکم جائر در فقه سیاسی اهل سنت،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن مقاله نظریه اطاعت از حاکم جائر در فقه سیاسی اهل سنت :

۶۵پیاپی /سوم شماره / دهمهف سال

۱۲۶ ش

مقدمه

در فقه سیاسی اهل سنت، اطاعت از حاکم جائر، امری لازم و انکارناپذیر، تلقی شـده و از شهرت ویژهای برخوردار است. به رغم آنکه در متـون روایـی اهـل سـنت، حـاکم جائر، مذمت شده و از جمله افرادی بهشمار می رود که مورد غضب الهی قـرار گرفتـه؛ اما با این حال، اطاعت از وی لازم شمرده شده است. گر چه این نظریه در فقه سیاسـی اهل سنت از شهرت فتوایی برخوردار است، ولی باید اذعان داشت که نظریات خـلاف نیز در میان فقهای این مذهب دیده می شود. امروزه که موج جدید بیداری اسلامی آغاز شده، لازم است تا علاوه بر نقد و بررسی دیدگاههایی که مانع بالنـدگی و پویـایی فقـه اسلامی در باب سیاست و جامعه شده، نظریه های رقیب را که بر اسـاس مبـانی واقعـی اسلامی شکل گرفته و بهخاطر مسائل سیاسی و منافع طبقه حـاکم و عـواملی دیگـر بـه انزوا کشیده شده، مورد بررسی قرار گیرد تا گامی هر چنـد کوچـک در مسـیر بررسـی مبانی نظری بیداری اسلامی برداشته شود. یکی از نظریههایی کـه در ایـن زمینـه، نقـش مهم و اساسی ایفا می کند، نظریه اطاعت از حاکم جائر است. این نظریه، مبنایی بـوده و مسائل مهم دیگری از جمله جواز یا عدم جواز عزل حـاکم، پرداخـت زکـات بـه وی، جهـاد در رکـاب او و ; بـر آن مترتـب اسـت. ایـن نظریـه، عمــدتاً در میـان فقهـای اشعریمسلک، اهل حدیث و ظاهرگرایان، طرفداران زیادی دارد؛ اما در مقابـل، فقهـای معتزلهعمدتاً در برخی موارد، نهتنها اطاعت از حاکم جائر را حرام، بلکه خروج علیه او را امری ضروری دانستهاند. البته باید توجه داشت که گرچه دیدگاه فقهی معتزلی، ریشه در منابع و متون اسلامی دارد، اما بنا به دلایلی در طـول تـاریخ در انـزوای کامـل قـرار گرفته و به مرور، نظریه رقیب آن توسط خلفا و سلاطین، مبنای عمل قرار گرفته است.

سیر پیدایش این نظریه در فقه سیاسی اهل سنت

همانگونه که اشاره خواهد شد، روایات زیادی مبنی بر مذمت و عقاب حـاکم جـائر در منابع روایی اهل سنت وجود دارد، اما با این حال، وجوب اطاعت از حاکم جـائر در فقه سیاسی اهل سنت، واقعیتی انکارناپذیر است. درباره چرایی این مسأله باید گفت که

این امر، ریشه در بنیان نظری اندیشه اهل سنت داشته و به تدریج بـهعنـوان یـک اصـل مسلّم، مورد پذیرش فقهای این مذهب قرار گرفته است. به اعتقاد برخی، اهل سـنت در مقایسه با شیعیان، انعطاف بیشتری در انطباق آراء و عقایدشان با واقعیـت هـای سیاسـی داشته و دارند. البته این انعطاف به نقطه ای انجامید که گویا والاترین ارزش در سیاست، نه عدالت، بلکه امنیت بود. در این نگرش، توانایی حکومتکردن و حفظ قانون و نظـم جامعه، نسبت به تقوا از منزلت بیشتری برخوردار است (عنایت، ۱۳۸۰، ص.(۳۳

در ریشه یابی این نظریه باید اذعـان داشـت کـه عملکـرد و مشـی سیاسـی خلفـای نخستین و سنت و رفتار آنان که به مثابه تابلوی عمل و رفتار سیاسی اهـل سـنت قـرار داشت، مبنا و پایه چنین تفکری قرار گرفت. گرچه به ظاهر، این نظریه در مشی سیاسی خلفای اولیهصراحتاً، به چشم نمیخورد، اما با اندکی تأمل در رفتار سیاسی خلفای پس از رسول خدا ۹ می توان رگه ها و ریشـه هـای آن را یافـت. در واقـع، رفتـار سیاسـی خلفای نخستین، تأثیر شگرفی بر عملکرد و مشی سیاسی خلفای بنی امیـه و بنـی عبـاس گذاشت. دست کم خلفای یادشده بهمنظور مشروعیت بخشیدن بـه امـور و رفتـار خـود تلاش میکردند، عمل و نظر خود را به سنت و رفتار خلفای نخستین، مستند سازند.

اساساً اصول تفکر سیاسی اهل سنت، درباره خلافت به شکلی که از طـرف فقهـا و متکلمین سنی؛ خاصه از قرن چهارم به بعد، بیان شده حاصل سازش شریعت و واقعیت سیاسی زندگی مسلمانان است. از آنجا که اهل سنت، خلافت را در زمره مصـالح عامـه می شمردند،ابایی نداشتند که در وضع اصول خلافت، رویدادهای تاریخ اسلام را ملاک و راهنمای عمل خویش قرار دهند و اصول را با تحولات سیاسی و اجتماعی هماهنـگ سازند. بنابراین، داوری درست دربـاره عقایـد و آرای متفکـران سـنی، در صـورتی بـه واقعیت نزدیک تر خواهد بود که ویژگی های سیاسی و تاریخی که این نظریـه هـا در آن دوره شکل گرفته است را مد نظر قرار دهیم. در واقع، بخش اعظـم اصـول خلافـت در دوره ضعف »عباسیان« و مخالفت مدعیان، مدون گردید. جنبشهای اسـتقلالطلبانـه در ایران، تسلط »امویان« بـر »انـدلس«، روی کارآمـدن »طلونیـان« و »فاطمیـان« در مصـر و حکومت »ادریسیان« و »اغلبیان« بر شمال آفریقا، اندک اندک به تجزیه خلافت عباسـیان

میرعلی محمدعلی /سنت اهل سیاسی فقه در جائر حاکم از اطاعت نظریه

۱۲۷ ش

۶۵پیاپی /سوم شماره / دهمهف سال

۱۲۸ ش

منجر شد. بنابراین، از اواخر قرن سوم هجری، دسـتگاه خلافـت عباسـی در بغـداد بـه تشکیلات بی اراده ای در دستحکّام و کارگزاران خلیفه در نقـاط گونـاگون حاکمیـت، مبدل شد. در چنین اوضاعی، فقها و متکلمین به تدوین اصول خلافت، همت گماشـتند و وظیفه خود را در آن دیدند که ضمن حفظ حرمت خلیفه برای انتقال قدرت سیاسـی از او به کارگزارانش یا عاصیان، توجیهاتی ارائه کنند تا اصل خلافت، مشـروعیت خـود را داشته باشد و آسیب نبیند (عنایت، ۱۳۸۵، ص.(۱۴۵-۱۴۶ گرچه در نظریـه اسـتیلاء، قدرت خلیفه محدود شد، اما این مسأله که هر کس تحت هر شرایطی می تواند بر مردم حکمرانی کند، رواج یافت وعملاً شرایطی که در نظام خلافتخصوصاً؛ در دوره هـای اولیه مورد توجه قرار داشت تحتالشعاع، قرار گرفت و به حاشیه رفت.

به هر حال، نظریه استیلاء به مرور زمان تا آنجا پیش رفت که عزل خلفا و امرا، تحـت هر شرایطی ناممکن بود. گرچه نظریه استیلاء در ابتدا با مخالفتهایی روبرو بـود، امـا بـه تدریج چنان قوام یافت که برخی از نظریهپردازان خلافت دوره معاصر را بـا چـالشهـای جدی روبرو ساخت. بـهطـور مثـال، دو نفـر از اندیشـمندان اهـل سـنت معاصـر؛ یعنـی

»سنهوری۱« و »توفیق الشاوی« برای بیعت با خلیفه و تعیین آن، مدت معین کردهانـد. ایـن دو متفکر، متون فقهی و کلامی سـنتی اهـل سـنت را ـ کـه عـزل خلیفـه را تحـت هـیچ شرایطی، حتی در صورت فسق، جایز نمی داند ـ مانعی برای نظر خود دانسته انـد. امـا بـا این حال، برخی از اندیشمندان اهل سنت، این متون فقهی و کلامی را کـافی ندانسـته و روایات موجود در این باب را تأویل و توجیـه کـرده انـد و گفتـه انـد کـه مقصـود ایـن روایات، پرهیز از فتنه و جلوگیری از هرج و مرج و خونریزی و جلـوگیری از فسـاد و استبداد بوده است. بنابراین، تعیین مدت معین برای حاکم با این اهداف، سـازگار اسـت

(العواء، ۱۴۲۴ق، ص.(۱۱۲-۱۱۳ البته جا دارد که ریشه ها و زمینه های سیاسی ـ اجتماعی پیدایش این نظریه در دوران خلفای راشدین، بنیامیه و بنی العباس و همچنین ریشه های عقیدتی آن در تحقیقی مستقل، مورد بررسی قرار گیرد. به هـر حـال، تبعیـت از حـاکم جائر در دیدگاه اهل سنت یک مسأله اساسی و غیر قابل انکـار اسـت؛ بـه گونـه ای کـه اندیشمندان معاصر اهل سنت، بهدنبال راه برونرفـت از آن بـوده انـد. ازایـن رو، مسـأله

وجوب اطاعت از حاکم جائر در گفتمان قدیم اهل سنت، نه تنهـا وجـود داشـته، بلکـه مسائل دیگری که از توابع آن به شمار می رود، از جمله تظاهرات و خروج علیـه حـاکم جائر و عزل وی، ممنوع است که در اینجا بهخاطر پرهیز از طـولانیشـدن بحـث، تنهـا برخی از آنها همچون مسأله عزل حاکم، پرداخت زکات و جهاد در رکاب وی در نگـاه فقهی اهل سنت، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

بررسی نظریه در آرای فقها

بسیاری از فقهای اهل سنت به وجوب اطاعت از حاکم جائر، فتوا داده اند. دسـته ای از فقها، صبر در برابر حاکم جائر را بر خروج علیه وی ترجیح داده اند. در »شرح موطأ« درباره رأی »مالک« و جمهور اهل سنت آمده است: »صبر در برابـر اطاعـت از زمامـدار ستمگر، بهتر از خروج علیه اوست» ۲ .«ابوزهره« نیز با استناد به روایتی از پیامبر۹ کـه از صحیح »مسلم« و »بخاری«، منقول است در این بـاره اظهـار داشـته: »امـام حنبـل بـه وجوب صبر در برابر ظلم، تصریح و از قیام بر ضد ستمگران و وابستگی به قیامکنندگان صریحاً نهی کرده و تأکیده کرده است که »قیام مسلحانه بر ضد فرمانروایان]حتـی[ اگـر ستم کنند، جایز نیست«؛ زیرا همانگونه کـه در صـحیح مسـلم و بخـاری آمـده، پیـامبر فرموده است: »شما پس از من خودخـواهی هـا و کارهـایی را کـه زشـت مـی شـمارید خواهید دید. گفتند: پس ای پیامبر خدا! به ما چه دستور میدهی؟ فرمود: حق آنان را که بر عهده شماست، ادا کنید و حقی را که شما بـر عهـده آنـان داریـد از خـدا بخواهیـد.

همچنین فرموده است: و هر کس حاکمی بر او فرمانروایی کنـد و مشـاهده کنـد کـه او مرتکب معصیت خدا می شود، باید از گناه او ناخشنود باشد، ولی دست از طاعت او بـر ندارد« (البیهقی، ۱۳۴۴ق، ص۱۵۸، ح» ۳(۱۷۰۶۶حافظبنحجر« به نقل از »ابـن بطـال«،

وجوب اطاعت از سلطان متغلب را اجماعی دانسته و اطاعت از چنین سـلطانی را بهتـر از خروج بر او دانسته اسـت (العسـقلانی الشـافعی، ۱۳۷۹، ج۱۳، ص۴(۷ همچنـین در بخش دیگری از کتاب صحیح مسلم نیز بر این مسأله، ادعای اجمـاع شـده اسـت: »بـه اجماع، خروج علیه امام جائر حرام است۵« برخی دیگر گفته اند اطاعت از امام عادل یـا

میرعلی محمدعلی /سنت اهل سیاسی فقه در جائر حاکم از اطاعت نظریه

۱۲۹ ش

جائر، مادامی که در امر و نهی، مخالفت با حکم شرع نکرده است، واجـب اسـت.۶ بـر اساس مستندات مزبور، اطاعت از هر حاکمی؛ اعم از جائر و عادل و متغلب، امری لازم و ضروری شمرده شده است؛ بهطوری که اغلب مستشرقین بـه دلیـل ایـنگونـه اظهـار نظرها، امر امامت و رهبری در اسلام را نوعی حکومت استبدادی و مطلقـه خوانـده انـد
(صاحبی، ۱۳۷۶، ص.(۱۷۲-۱۷۴ ناگفته نماند که برخی از علمای معاصـر اهـل سـنت، شرط عدالت برای حاکم را امری ضروری میداننـد و امامـت خلیفـه ظـالم و فاسـق را اساساً باطل و اطاعت از چنین پادشاهی را واجب نمـی داننـد. »مـودودی« در ایـن بـاره می نویسد: »عدالت برای خلافت، شرط لازمی اسـت. هـیچ ظـالم و فاسـقی، خلیفـه یـا قاضی یا حاکم و مفتی نمیباشد، اگر چنین باشد، امـامتش باطـل اسـت و اطـاعتش بـر مردم واجب نیست« (مودودی، ۱۳۹۸ق، ص.(۱۶۸-۱۶۹ با وجود شرطدانسـتن عـدالت برای حاکم از سوی فقهای اهل سنت، این سؤال مطرح می شـود کـهاساسـاً چـرا ایـن نظریه در اهل سنت شکل گرفته است؟ گرچه پاسخ به این سؤال، خود مقالـه مسـتقلی میطلبد، اما با این وجود، نگاهی تاریخی ـ هر چند اجمالی ـ به این مسأله شده است.

۶۵پیاپی /سوم شماره / دهمهف سال

۱۳۰ ش

ادله روایی اطاعت از حاکم جائر

اهل سنت درباره اطاعت از حاکم جائر به روایات زیادی استناد کرده اند که در ایـن بخش به تعدادی از آنها اشاره خواهیم کرد. طبق روایتی پیامبر۹ درباره زمامدارانی که از اعطای حقوق ملت، امتناع می ورزیدند فرمان داد که: »بشنوید و اطاعت کنید که آنهـا مسؤول کارهای خویش و شما مسؤول کار خویش هستید« (البیهقی، ۱۴۱۰ق، ص۱۶۱،
ح۷ .(۷۵۰۰ این روایت به این نکته، اشاره دارد که در امور حاکمان، دخالت نکنید و تنها به وظایف و کارهای خود مشغول باشید.
در روایت دیگری که از ایشان روایت شده، آمده اسـت: »اگـر کسـی از پادشـاهش عمل مکروه و ناپسندی را مشاهده کرد بر آن صبر کندحقاً. کسی به اندازه یـک وجـب از جماعت خارج و دور نشد ـ و یا بر سلطان خروج نکرد ـ و نمرد، مگر آنکه به مرگ جاهلیــت مــرده باشــد« (الشــیبانی، ج۱، ص۲۹۷؛ البیهقــی، ۱۳۴۴ق، ج۸ ، ص۱۵۷،