بررسی تناسب در آیات

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 بررسی تناسب در آیات دارای ۱۳۵ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد بررسی تناسب در آیات  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

این پروژه توسط مرکز بررسی تناسب در آیات۲ ارائه میگردد

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی بررسی تناسب در آیات،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن بررسی تناسب در آیات :

بررسی تناسب در آیات

مقدمه:

(امام رضا (ع) می فرمایند: قرآن ریسمان و دستگیره محکم الهی است، قرآن راه برتری است که انسانها را به سوی بهشت ره می نماید و از آتش دوزخ می رهاند، گذشت زمان آنرا فرسوده نمی کند و گفتار آدمیان آن را تباه نمی سازد زیرا ویژه زمانی خاص نیست و دلیل روشنی برای همه انسانهاست. از پیش رو و پشت سر، خط بطلان بر آن کشیده نمی شود، کتابی است فرود آمده از سوی حکیم حمید)[۱]

این معجزه جاوید که به صورت کتابی مشتمل بر سور و آیات است، مجموعه ای هدفمند، منظم و یکپارچه است که در عین کامل بودن و مشتمل بودن بر تمام نیازهای بشر از هر گونه ضعف و یا زیادت مبراست.

قرآن کریم دریچه ای است مابین خالق و مخلوق، خالقی ازلی و ابدی و مخلوقی فانی و این کتاب مقدس در همه ادوار، پاسخگوی بشر تشنه حقیقت و خواهان شناخت خالق خویش است شناخت قرآن برای هر فرد عالم به عنوان فرد عالم و برای هر فرد مؤمن به عنوان یک فرد مؤمن امری ضروری و واجب است. شناخت قرآن از آن جهت ضروری است که این کتاب، در تکوین سرنوشت جوامع اسلامی و بلکه در تکوین سرنوشت بشریت مؤثر بوده است. نگاهی به تاریخ، این نکته را روشن می کند که عملاً هیچ کتابی به اندازه قرآن بر روی جوامع بشری و بر زندگی انسانها تاثیر گذار نبوده است.

در این تحقیق بر آنیم تا یکی از وجوه اعجاز قرآن یعنی وجود تناسب و هماهنگی میان آیات قرآن کریم را بررسی کنیم.

منابع اصلی در این تحقیق اولاً کتبی است که به طور مستقیم به بحث تناسب آیات پرداخته و ثانیاً کتابهایی که این بحث را در میان فصول و بخشهایشان آورده اند و در بحث موردی، یعنی اثبات وجود تناسب بین دسته های مختلفی از آیات منبع اصلی کتب تفاسیر است که در این میان از مهمترین کتابهای تفسیری شیعه و سنی استفاده شده است.

این تحقیق مشتمل بر کلیات و سه بخش و هشت فصل می باشد که به بررسی وجوه مختلف مطرح در خصوص تناسب آیات پرداخته شده است.

امید است با بررسی های بیشتر و یافتن هر چه بیشتر حقایق در این زمینه راه به سوی دستیابی به دریای بیکران معارف قرآن هموار تر گردد.

حامده نکوفال

۱۲ شهریور /۸۴

بیان مسأله:

کتاب الهی به اعتبارهای مختلف به اجزائی تقسیم می‌شود، از جمله سوره، آیه، جزء، حزب و… آنچه که آشکار است، این است که از زمان نزول، آیات و سور به طور مجزا وجود داشتند، و با استفاده از احادیث می توان به این مطلب دست یافت و همچنین اکثر علمای علوم قرآنی معتقدند، همزمان با نزول آیات، پیامبر اکرم (ص) جایگاه دقیق آنها را نیز مشخص می فرمودند، بنابراین ترتیب آیات توقیفی است. همچنانکه بسیاری از علمای اسلامی نیز بر این مطلب تصریح دارند از جمله:

(زرکشی در البرهان می نویسد «فاما الایات فی کل سوره و وضع البسمله اوائلها فترتیبها توقیفی بلاشک و لا خلاف فیه» سیوطی در الاتقان خود بر همین نظر است و چنین می نویسد:«الاجماع و النصوص المترادفه علی ان ترتیب الایات توقیفی لاشبهه فی ذلک اما الاجماع فنقله غیر واحد، منهم الزرکشی فی البرهان و ابوجعفر ابن زبیر فی مناسباته و عبارته: ترتیب الآیات فی سورها واقع بتوقیفه (ص) و امره من غیر خلاف فی هذا بین المسلمین»، محمد عبدالعظیم زرقانی که از دیگر دانشمندان علوم اسلامی است نیز می‌نویسد:«انعقد اجماع الامه علی ان ترتیب آیات القرآن الکریم علی هذا النمط الذی نراه الیوم بالمصاحف کان بتوقیف من النبی (ص) عن الله تعالی و انه لا مجال للرأی و الاجتهاد فیه»)[2].

حال که ثابت شد ترتیب آیات توقیفی است و براساس حکمت الهی می باشد و لغو و بیهوده نیست، و دیده می شود که برخی آیات مجاور شامل موضوعات مختلف و متفاوت هستند و در بعضی موارد دیده می شود حتی در یک آیه نیز موضوعات کاملاً متفاوت مطرح است، در یک دید کلی، گاهاً اختلاف در یک آیه، تفاوت در عبارات مجاور، اختلاف موضوعات مطرح در یک آیه با عبارت انتهایی، اختلاف میان آیات مجاور، اختلاف میان آیات یک سوره، اختلاف میان سوره های مجاور دیده می شود ولی در پس این اختلافات حکمت و یا حکمتهایی نهفته است که کشف همه آنها نیازمند غور و بررسی فراوان و استفاده از منبع بیکران علم معصومین (ع) می باشد.

و اما در مورد تناسب سوره ها از آنجا که توقیفی بودن آنها ثابت شده نیست و حداقل در پاره‌ای موارد، چینش اجتهادی سور برای ما محرز است در این تحقیق وارد حیطه تناسب سور نشده‌ایم و بررسی های انجام شده بر روی تحقیقات صورت گرفته در مورد تناسب سور نشان می دهد، غالب ارتباطات ذکر شده، با تکلف، ابداعی و ذوقی بوده و دارای پشتوانه محکم و قابل اعتمادی نیست، بنابراین در این بحث به این موضوع پرداخته نشده است.

نکته دیگر این است که به دلیل شباهت سه واژه: سیاق، اسباب النزول و تناسب، گاهاً این واژگان به جای یکدیگر استعمال می شوند و این در حالی است که حوزه این سه علم از یکدیگر تفکیک شده است. (اسباب النزول، پیوند یک یا چند آیه با بافت تاریخی آن آیات را بیان می کند، اما علم مناسب میان آیات و سوره ها ترتیب تاریخی در نزول آیات قرآن را کنار می گذارد و رابطه ای میان آن آیات و سوره ها را در ترتیب کنونی متن قرآنی بررسی می کند و سیاق قراینی است که در شناساندن معنای متن نقش دارد)[۳]، با توجه به تعاریف مذکور روشن می شود که این سه حوزه علیرغم شباهتهایی، از یکدیگر قابل تفکیک می باشند و نمی توان آنها را به جای یکدیگر بکار برد. و اما موضوع اصلی این تحقیق که همان مناسبت میان آیات می باشد، یک بحث توصیفی است و عمده دانشمندان علوم اسلامی به شرایط معنوی و وجود پیوندی نیرومند میان آیات معتقدند، البته در این میان نقدهایی هم وجود دارد که قویترین آنها متعلق به شیخ عزالدین عبدالسلام (۶۰۶) می‌باشد که معتقد است شرط وجود ارتباط آن است که موضوع متن، موضوعی واحد باشد و در قرآن کریم که در مدت زمانی طولانی (۲۳ سال) و در شرایط گوناگون و با موضوعات مختلفی نازل شده، نمی توان ارتباطی یافت و کوشش در این زمینه بیهوده بلکه نادرست می باشد. ولی غالب اندیشمندان با نظریه تناسب آیات موافقند و ادله مختلفی را در جهت اثبات آن ارائه کرده اند، از جمله مهمترین دلایل بر وجود تناسب میان آیات مسأله وحدت ذات اقدس الهی و وحدت موضوعی کلیه معارف قرآن کریم است که اثبات می کند علی رغم مشاهده تشتت و اختلافات ظاهری میان آیات، همه آنها یک کل تجزیه ناپذیر می باشند و دانش تناسب به گشودن اسرار ترتیب آیات می پردازد.

همچنانی که در فصول آینده نیز ذکر خواهیم کرد، اولین کسی که در زمینه دانش تناسب آیات کتابی تألیف کرد ابوبکر نیشابوری بود که متأسفانه اثر مکتوبی از وی به دست ما نرسیده دومین کتاب در این زمینه کتاب «البرهان فی مناسبه ترتیب سور القرآن» می باشد و سیوطی دانشمند بزرگ قرن دهم معتقد است سومین کتاب را خودش در این زمینه با نام «تناسق الدرر فی تناسب السور» تألیف نموده است، کتابهای دیگری نیز در این زمینه به رشته تحریر در آمده‌اند که به دلیل بحث مفصل در این خصوص در فصل سوم این تحقیق از تکرار آن خودداری می کنیم. ولی آنچه مشهود است تلاش دانشمندان اخیر در این زمینه است که نگارش کتابهایی با همین عنوان، مقالات، پایان نامه ها و … گواه این مدعاست، توجه مفسران نیز در این زمینه رو به افزایش است و حتی برخی از مفسران در مورد هر آیه، تحت عنوان تناسب آیات و یا نظم به بررسی موردی پیوستگی میان آیات پرداخته و نظرات اندیشمندانه خود را مطرح ساخته‌اند از جمله آیت ا… جوادی آملی «حفظه الله» در تفسیر تسنیم خود در ابتدای بحث تقسیری، بحثی نسبتاً مفصل را به این موضوع اختصاص داده اند.

البته در خصوص تناسب آیات حرفهای ناگفته بسیار زیادی وجود دارد که تحقیقات و زمان بیشتری جهت کشف آنها لازم است.

اهمیت موضوع:

(مطالعه و بررسی درباره هماهنگی و تناسب میان اجزاء و بخشهای قرآن کریم، یکی از جذابترین و سودمندترین دانشهای قرآنی است و نکات شناختی و تفسیری فراوانی را در خود نهفته دارد.

برخی از آثار و فواید این بحث بدین قرار است:

الف) توانمند ساختن مفسر و گشودن دریچه های جدید در تفسیر و دستیابی به لطایفی در قرآن.

ب) پاسخ به شبهات و دفاع از حریم قرآن کریم.

ج) اثبات معجزه بودن قرآن کریم.

د) یاری رساندن به دیگر قضایای علوم قرآنی و برخی مباحث اعتقادی)[۴]

(دلایلی که اقتضا دارد علم تناسب آیات هر چه بیشتر مورد توجه قرار گیرد، در دو عنوان زیر خلاصه می گردد:

۱- پاسخ به نظریه‌ای که قرآن را پراکنده و از هم گسسته می داند:

غالب مستشرقان و برخی از دانشمندان اسلامی معتقدند که قرآن، مجموعه ای پراکنده است که رشته مطالب آن از هم گسسته شده است، اینان برای اثبات نظریه خویش، عمدتاً به اجتهادی بودن ترتیب آیات و شیوه بیانی قرآن نظر دارند که در آن برخی تکرار ها قابل مشاهده است و گاه در میان آیات مربوط به یک موضوع خاص، ناگهان، مسأله دیگری روییده و به دنبال آن مجدداً موضوع نخستین از سر گرفته می شود. مفاد این دیدگاه، تنزل دادن کلام آسمانی قرآن به سطحی پایینتر از سخنان معمولی بشری است که به هیچ روی نمی توان نشانه ای از اعجاز را در چگونگی نظم گرفتن مطالب آن جستجو کرد.

اکنون با توجه به مطلب فوق، آیا این تکرارها و پراکنده گوییهای ظاهری، از ضعف تألیف و عدم تناسب میان بخشهای گوناگون آیات ناشی شده است یا در پشت سر این تنوعها و دوباره گوییها نوعی وحدت و سازگاری نهفته است؟ در پاسخ باید گفت: با تکیه بر علم تناسب و با به دست آوردن دیگر مقدمات برای فهم محتوای قرآن، به خوبی می توان دریافت که نه تنها هیچ گونه آشفتگی و در هم ریختگی موضوعات و مطالب در سطح سوره ها موجود نیست، که نظمی شگرف سرتاسر هر کدام از سوره ها را فراپوشانده است و برای هر یک از آنها باید به وجود هدف و یا اهدافی کلی قایل گشت که موضوعات فرعی دیگر برگردشان دور می زنند، با این طررز تلقی که نظم قرآن را معجزه آسا، نمایانده است، در حقیقت از حوزه توانمند اعجاز قرآن در بعد بیانی و ادبی آن پاسداری شده است.

۲- دفاع از اصول اعتقادی شیعه:

عموم مفسران اهل سنت هنگام مواجهه با آیاتی که بیانگر اصول عقیدتی تشیع اند مانند آیات تبلیغ، اکمال دین، تطهیر و ولایت، از شأن نزولهای زیادی که در مورد آنها در لا به لای متون حدیث و تفسیر به نقل آمده است، دست بر می دارند و در اثبات صحت برداشت خود، به سیاق آیات قبل و بعد استناد می کنند و آن آیات را با اعتقاد امامیه بی ربط جلوه می دهند، به عنوان نمونه، این گروه بر اساس پیش فرضی که خود ساخته اند و نیز نظریه قراین قبل و بعد آیات، دریافته‌اند که آیه تبلیغ، صرفاً ناظر به ابلاغ احکام مربوط به اهل کتاب است و هیچ دلالتی بر امامت علی (ع) و معرفی او برای امامت ندارد!

تعریف اصطلاحی تناسب:

(یکی از ویژگی های قرآن، وجود تناسب معنوی میان آیات هر سوره است، گرچه یکجا نازل نگشته و به صورت پراکنده با فاصله های زیاد یا کم نازل شده باشند زیرا پراکندگی در نزول آیات که به جهت مناسبتهای گوناگون بوده – طبیعتاً – (اقتضا می کند میان هر دسته آیاتی که به مناسبتی نازل گشته با دسته دیگر که به مناسبت دیگری نازل گشته است رابطه و تناسبی وجود نداشته باشد. در صورتیکه هر سوره هدف یا هدفهای خاصی را دنبال می‌کند که جامع میان آیات هر سوره است و امروزه به نام «وحدت موضوعی» در هر سوره خوانده می شود، همین وحدت موضوعی است که «وحدت سیاق» سوره را تشکیل می دهد و مسأله اعجاز در همین نکته است که پراکندگی در نزول، عدم تناسب را اقتضا می کند، با آنکه تناسب و وحدت سیاق در هر سوره به خوبی مشهود است و بر خلاف مقتضای طبع پراکندگی در نزول می باشند)[۵].

(معمولاً سوره های قرآن به خصوص سوره های بلند که از چندین دسته یا «گروه آیات» تشکیل شده اند، اولاً درباره موضوع ساده و واحدی نبوده مشتمل بر چندین موضوع به ظاهر متفاوت هستند.

ثانیاً گروههای هم موضوع به جای آنکه با یکدیگر ترکیب شده و زیر هم قرار گیرند، بر خلاف نظم متعارف بشری مخلوط با مطالب دیگر شده اند. به عنوان مثال در سوره بقره که طولانی‌ترین سوره‌ها با بیشترین «گروه آیات» است ۲۰ گروه درباره پنج موضوع نازل شده گر چه درباره برخی از این موضوعات ۵ تا ۷ گروه وجود دارد، اما هیچیک از آنها در کنار هم نیستند. عجیب اینکه از نظر زمانی نیز ترتیب نزول رعایت نشده است یعنی به جای آنکه گروههای مقدم جلوتر قرار گیرند معمولاً برعکس عمل شده و آیات مدنی جلو آیات مکی نشسته و آیاتیکه بعداً نازل شده قبل از آیات سابق قرار گرفته‌اند.

برخی کسانی که برای اولین بار قرآن را می خوانند، به خصوص اگر آشنایی کافی با فرهنگ و زبان عربی نداشته، از ترجمه و زیر نویس فارسی استفاده نمایند، مواجه با یک سلسله ابهامات و اشکالاتی می گردند که خود نمی توانند آنرا حل کنند)[۶]

(بازرگان همچنان معتقد است که به استثنای سوره های کوچک، غالب سوره های بلند قرآن از بخشها و تقسیمات متعددی که هر کدام به ظاهر پیرامون موضوعی مستقل می باشند، تشکیل شده‌اند، تعداد این تقسیمات در همه سوره ها یکسان نیست، بعضی با دو یا سه بخش و برخی دیگر تا تعداد بیشتری شکل شکل گرفته اند، اما نکته قابل توجه این است که بخشهای مختلف از ۵ موضوعی که بیان می گردد خارج نیستند.

۱- گذشته (داستان انبیاء و امتهای پیشین)

۲- حال (نقد حال معاصرین نزول قرآن)

۳- آینده (آخرت و قیامت و بهشت و جهنم)

۴- طبیعت (ارائه آیات تکوینی برای تعیین توحید، نبوت و آخرت)

۵- اهداف، آرمانها و اخلاقیات و اصول و ارزشها.

نویسنده کتاب با اشاره به اینکه هر کتاب آغاز و انجامی دارد در مورد قرآن کریم می نویسد هر کتابی برای خود مقدمه و مؤخره یا بررسی تناسب در آیات
فهرست مندرجاتی در ابتدا و جمع بندی و خلاصه مطالبی در انتها دارد قرآن نیز بی اعتنا به این راهنمای مفید و مؤثر نیست، برای سوره های کوچک همچون مقالات مختصر، چنین امری ضروری نمی باشد. اما اولین و آخرین آیه (یا چند آیه اول و آخر) بیشتر سوره ها چنین نقشی را ایفا می نماید، تک تک کلماتی که اولین آیه اغلب سوره های بلند را تشکیل می دهند، در سوره مربوطه کاربردی کلیدی و نقشی محوری داشته از نظر آماری و تکرار دفعات در کل قرآن نسبت اول (یا در ردیف بالاترین نسبتها) را در ارتباط با مهمترین مضامین سوره ابلاغ می نماید و به عنوان جمع بندی و نتیجه گیری نهایی، بهره گیری ساده تر از محورهای اخلاقی مطروحه را ممکن و میسر می سازد).[۷]

(برخی از سوره های قرآن با حرف و آهنگ واحدی همچون: الف، ی، ه، ر، س و … ختم می‌شوند و برخی دیگر با حروف و آهنگی متنوع تر بیش از همه حرف «ن» در انتهای آیات قرآن به چشم و به نظر می رسد تمامی موارد آن ناظر به حالت و عملکردی از انسان باشد، جالب اینکه در بسیاری از سوره های بلند یا متوسط، تعداد این موارد نسبتی حساب شده با سایر حروف دارد، مثلاً از ۶۴ آیه سوره نور دقیقاً ۳۲ آیه یعنی ۵۰% به حرف «نون» ختم می شوند.

نکته مهم و قابل توجه تغییر آهنگ ناگهانی آیات در برخی سوره ها می باشد سوره های زیادی وجود دارند که از ابتدا تا انتها قافیه و آهنگ واحدی دارد، اما استثنائاً یکی دو آیه آنها با آهنگ و قافیه دیگری ختم می شوند. مثل سوره اسراء که ۱۱۰ آیه آن با حرف (الف) ختم شده تنها آیه اول با حرف (راء) ختم می شود.

این تغییرات معمولاً در آیات کلیدی سوره که به اصطلاح جنبه شاه بیت دارند رخ می دهد و به گونه ای آشکار کلمه مورد نظر را جلوه می دهد و مورد تمرکز قرار می دهد.

نمایش یک کلمه تنها به خاطر نقش کلیدی آن در سوره نیست، گاهی موارد این استثناء ها فلشی است به سوی حروف مقطعه برای درک مفهوم و نظم آماری آنها یا جمله معترضه ای را نشان می دهد که در وسط یک سوره و در متن یک داستان برای آموزش مؤمنین نصب العین شده است).[۸]

(دانشمندان بر ادعای تناسب دلایلی دارند از جمله تفاوت در عدد و کمیت آیات سوره هاست این تفاوت در عدد آیات هر سوره نمی تواند اتفاقی باشد، زیرا اتفاقی بودن یعنی نسنجیده و عاری از حکمت و بدون سبب بودن است و صدور هر گونه عمل حساب نشده از فاعل حکیم ممتنع است.

سوره های قرآن بیشتر به طور کامل نازل گشته به ویژه سوره های کوتاه، سوره های دیگر که آیات آنها در طول مدت و پراکنده نازل گشته است، با نزول بسم الله آغاز می گردید و هر آیه با آیاتی که پس از آن نازل می گشت، با دستور پیامبر اکرم (ص) به دنبال آیات پیشین ثبت می گردید تا بسم الله دیگری نازل گردد که پایان سوره قبل و آغاز سوره بعد را اعلام نماید، لذا مقدار عدد آیات هر سوره و ترتیبی که میان آیه های هر سوره وجود دارد، تماماً توقیفی است و با دست وحی و دستور پیامبر انجام گرفته است.

اختلاف عدد آیات هم معلول هدف خاص آن سوره است و با پایان یافتن بیان هدف، سوره پایان می یابد، و به همین جهت است که وحدت موضوعی یا وحدت سیاق هر سوره را تشکیل می دهد، یعنی میان آیات هر سوره یک رابطه معنوی و تناسب نزدیک وجود دارد.

چنانچه برخی مفسران نیز امروزه در پی آنند تا به اهداف ویژه هر سوره دست یابند مانند علامه طباطبایی، سید قطب و نیز شاگرد او عبدالله محمود شحاته و محمد عبده نیز همین نظریه را دنبال کرده و مسأله (وحدت موضوعی سوره) را مطرح کرده و اصرار دارد که فهم هدف هر سوره کمک شایانی است به مفسر تا به طور دقیق به مقاصد سوره پی ببرد و به معانی آیه آیه های هر سوره نزدیک شود. دیگر مفسران عصر حاضر از همین روش الهام گرفته‌اند مانند استاد مصطفی مراغی، استاد محمد شلتوت که تفسیری دارد که اجزاء قرآن را فراگرفته و همت گماشته تا اهداف هر سوره و اغراض و مقاصد آنها را بیان نماید.

استاد شحاته می گوید: مرحوم استاد قطب در این راستا سعی فراوانی مبذول داشته و نظر نافذ در این راه به خرج داده که احاطه کامل خود را در فهم اهداف سوره ها نشان داده است و نیز استاد دیگرش دکتر محمد عبدالله دراز در دانشگاه پیش از تفسیر هر سوره در این باره تأکید داشته و این ذهنیت را که قرآن مجموعه ای از گفته ها و اندیشه های پراکنده است به شدت رد می نمود و می‌گفت: با دقتی که دانشمندان اسلامی امروزه انجام داده اند به خوبی روشن گردیده که هر سوره دارای تنظیم خاص و از نظم و ترتیب ویژه ای برخوردار است که با یک مقدمه شیوا شروع می‌گردد، سپس به مقاصد حالیه خود می پردازد و یا یک جمع بندی کوتاه خاتمه می یابد.

لذا استاد محمد عبدالله دراز می گوید: از همین جا نتیجه می گیریم که قرآن با آنکه به مقتضای مناسبتهای خاص و در زمانهای متفاوت نازل گردیده در عین حال وحدت منطقی و ادبی خود را حفظ کرده و این بزرگترین شاهد اعجاز قرآن است.

فصل اول: سده‌های اول تا پنجم

در این فصل برآنیم، تا با نظرات علما و دانشمندان اسلامی و نیز برخی مستشرقان را در خصوص «تناسب آیات» جمع آوری کنیم، در این بخش نظرات صاحبنظران مربوط به قرن اول تا پنجم را بررسی می کنیم، در بخش دوم، علمای قرن ششم تا نهم، در بخش سوم اندیشمندان قرون دهم تا سیزدهم در بخش چهارم، علمای معاصر و در نهایت در بخش پنجم نظرات مستشرقان را خواهیم آورد.

بررسی های انجام شده نشان می دهد (نخستین کسی که به بررسی علم مناسبت پراخت، شیخ ابوبکر نیشابوری بوده که در هر مجلس درسش که قرآن خوانده می شد، می پرسید چرا این آیه در کنار آن دیگری قرار گرفته؟ و چه حکمتی دارد که این سوره جنب آن سوره دیگر نهاده شده؟ بر علمای بغداد به خاطر اینکه علم مناسبت را نمی دانستند، عیب می گرفت)۱ و دومین کتاب در این زمینه کتاب «البرهان فی مناسبه ترتیب سورالقرآن» نوشته ابوجعفر ابن زبیر می باشد، و سیوطی معتقد است سومین کتاب را در این زمینه خود وی تألیف کرده و نام آنرا «تناسق الدرر فی تناسب السور» نهاده و می گوید یکی از هم‌عصرانش نیز به نام عمر البقاعی کتابی به نام «نظم الدرر فی تناسب الای و السور» نگاشته.

همانطور که ملاحظه می شود، غالب تألیفات در این زمینه از قرن هفتم و هشتم آغاز شده و اثری از پیش از این دوران در دست نمی باشد، البته از زمان ائمه معصومین (ع) آثاری به ما رسیده که بر وجود تناسب و یکپارچگی آیات دلالت می کند، هرچند که به طور واضح سخنی از «تناسب» به میان نیامده است. ولی (حضرت رسول اکرم (ص) نخستین مفسر قرآن کریم است و مسلمانان صدر اول‏‏، هرگاه در فهم آیات دچار اشکال می شدند، معنی درست را نزد وی باز می‌یافتند همو اهل بیت (ع) را با قرآن برابرنهاده و از این رهگذر، امت اسلامی را به کسب معارف قرآن از آنان رهنمون می شد.

امام علی ابن ابیطالب (ع) در این بین جایگاهی ویژه داشته و با آموخته هایی که از مقام رسالت فرا چنگ آورده بود، دانا ترین مردم به قرآن و وحی آسمانی بوده است دیگر ائمه هدی (ع) نیز به فراخور درک جستجوگرانی که با آنان سؤالاتی را در میان نهاده اند ، نظرات ارزنده ای در تبیین مقاصد آیات ارائه داده اند که در دریافت معنا تکیه گاهی استوار محسوب می شوند.

این نظریات و دیدگاههای ارزشمند که در جلوه آثار روایی و حدیثی ظاهر شده اند،گاه در گشودن معنی درست آیات ، بیانگر رهنمودهایی در زمینه توجه به همجواری آنها با دیگر آیات هستند. یحیی بن اکثم، طی نامه ای، سوالاتی را با امام موسی بن جعفر (ع) مطرح ساخته و از محضر وی در خواست نموده است تا بدانها پاسخ گوید: «امام! درباره سخن خدا که فرمود: یوسف پدر و مادر خود را بر تخت نشاند و همه برای او به خاک افتادند چه می توان گفت؟ آیا براستی یعقوب و فرزندانش به یوسف سجده کردند؟ امام فرمودند: سجده یعقوب و فرزندانش به یوسف به خاطر سپاس از خداوند بود که پراکندگی شان را جمع آورده بود. آیا نمی‌نگری که یوسف (در آیه بعد) در شکرگزاری از خدا گفت: بار پروردگارا تو از پادشاهی نصیبی عطایم نمودی و از تأویل رویا آگاهم ساختی؟»

با این توضیح در حقیقت می توان نتیجه گرفت نخستین انگیزه ای که در پیدایش علم تناسب مؤثر افتاده است، پرده برداری از معنای درست و دقیق آیات است که وجهه عمل عموم تفسیرگویان قرآن کریم قرار دارد)[۹].

و همچنین در روایتی آمده که (از امام باقر (ع) سئوال کردند که چرا قصر نماز مسافر را واجب می فرمایید، درحالیکه در آیه قرآن آمده است «اذا ضربتم فی الارض فلیس علیکم جناح ان تقصروا من الصلاه» (نساء/۱۰۱) و کلمه جناح دلالت بر وجوب ندارد، بلکه دلالت بر جواز دارد. حضرت فرمودند: این مطلب به دلیل آیه دیگری از قرآن است که «لاجناح» را به معنای وجوب استعمال کرده است، آنجا که می‌فرماید: «فمن حج البیت اواعتمر فلا جناح علیه ان یطوف بهما».1

همین تناسب آیات و یکپارچگی متن قرآن است که موجب شده، یک شیوه تفسیری مستقل به نام تفسیر قرآن به قرآن شکل گیرد، بنابراین ریشه تفسیر قرآن به قرآن، تناسب و هماهنگی میان اجزاء این کلام آسمانی است؛ چنانکه در زمان ائمه (ع) نیز این شیوه مرسوم و متداول و مورد تأیید آن بزگواران بوده است.

(همچنین شیوه مفسرین بزرگ شیعه و اهل سنت هم، تفسیر قرآن با قرآن بوده است. علامه مجلسی (ره) که آیات قرآن را در «بحارالانوار» در اول هر فصل دسته بندی می کند، ظاهراً منظورش تفسیر قرآن باقرآن بوده است، همچنین در تفسیر مجمع البیان و تفاسیر اهل سنت،گاهی از آیات برای تفسیر یک آیه، استفاده می شده است.

بررسی تناسب در آیات
فهرست مطالب

عنوان صفحه

مقدمه:………………………………………………………………………………………………………. ۱

بیان مسأله:………………………………………………………………………………………………… ۳

اهمیت موضوع:………………………………………………………………………………………….. ۶

سؤالات اصلی:…………………………………………………………………………………………… ۱۰

سؤالات فرعی:…………………………………………………………………………………………… ۱۰

فرضیه:……………………………………………………………………………………………………… ۱۰

چکیده:…………………………………………………………………………………………………….. ۱۱

بخش اول: بررسیهای مفهومی………………………………………………………………………. ۱۲

بررسی لغوی تناسب:…………………………………………………………………………………… ۱۳

بررسی لغوی سیاق:……………………………………………………………………………………… ۱۴

بررسی لغوی اسباب النزول:…………………………………………………………………………… ۱۵

بررسیهای اصطلاحی:…………………………………………………………………………………… ۱۶

تعریف اصطلاحی تناسب:…………………………………………………………………………….. ۱۶

تعریف اصطلاحی سیاق:………………………………………………………………………………. ۲۵

تعریف اصطلاحی اسباب النزول:…………………………………………………………………….. ۲۸

مقایسه بین تناسب، سیاق و اسباب النزول:………………………………………………………… ۳۱

انواع تناسب………………………………………………………………………………………………. ۳۷

بخش دوم: پیشینه پژوهشها و آراء علما در مورد تناسب:……………………………………. ۴۵

فصل اول: سده های اول تا پنجم…………………………………………………………………….. ۴۶

فصل دوم: سده های ششم تا نهم……………………………………………………………………. ۵۲

فصل سوم: سده های دهم تا چهاردهم……………………………………………………………… ۶۲

فصل چهارم: علمای معاصر…………………………………………………………………………… ۷۰

فصل پنجم: مستشرقین…………………………………………………………………………………. ۷۴

بخش سوم: پژوهشهای موردی آیات……………………………………………………………… ۷۸

فصل اول: سوره بقره آیات ۳۹-۳۰………………………………………………………………… ۷۹

فصل دوم: سوره آل عمران آیات ۶۱-۳۳…………………………………………………………. ۹۲

فصل سوم: سوره نساء آیات ۸۸-۸۰………………………………………………………………. ۱۰۳

نتیجه گیری:………………………………………………………………………………………………. ۱۱۲

بررسی تناسب در آیات
فهرست منابع…………………………………………………………………………………………….. ۱۱۵