مقاله بررسی مفهوم عقل و عقل ورزی و جایگاه آن در اندیشه تربیتی امام خمینی(ره)

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله بررسی مفهوم عقل و عقل ورزی و جایگاه آن در اندیشه تربیتی امام خمینی(ره) دارای ۲۱ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله بررسی مفهوم عقل و عقل ورزی و جایگاه آن در اندیشه تربیتی امام خمینی(ره)  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله بررسی مفهوم عقل و عقل ورزی و جایگاه آن در اندیشه تربیتی امام خمینی(ره)،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن مقاله بررسی مفهوم عقل و عقل ورزی و جایگاه آن در اندیشه تربیتی امام خمینی(ره) :

چکیده

هدف پژوهش حاضر، بررسی جایگاه عقل و عقلورزی به عنوان ابزار شناخت و منبع معرفتی مهم و مبنایی در اندیشه تربیتی امام خمینی(ره) میباشد.

از اینرو در پژوهش حاضر برآنیم تا با بررسی مفهوم عقل و عقلورزی، مشخص کنیم که آیا عقل در حوزه نظر، در اندیشه تربیتی امام از چه جایگاهی برخوردار است؟ و اگر از جایگاهی برخوردار است در حوزه عمل چگونه به کار میآید؟

در پژوهش حاضر، با توجه به استفاده از اطلاعاتی که در متن سخنرانیها و بیانات امام خمینی(ره) مطرح شده روش تحقیق، توصیفی کیفی است و روش تحقیق و جمع آوری اطلاعات، روش کتابخانهای است، که با استفاده از فیشبرداری از اسناد و مدارک، صورت گرفته است.

در نتایج پژوهش مطرح میشود که از منظر امام، انسان برای عقلورزی، به دو عنصر علم نافع و عمل صالح نیاز دارد، که محصول آن، مطابقت و عدم تنافی علم و عمل در آدمی و در نتیجه برخورداری، از وحدت شخصیت است.
امام، مکتسبات عقل انسانها، را از دین و آیین آنها متأثر میدانند؛ لذا معتقدند، مکتسبات عقل انسان مسلمان از معارف اسلامی اکتسابی وی در سه بعد عقیدتی، عاطفی و عملی تأثیر میپذیرد. امام در تربیت عقلانی از روشهایی با عنوان تزکیه نفس و تعلیم حکمت نام میبرند که به ترتیب، روشی برای تربیت عقل عملی و عقل نظری است؛ و در نهایت تأکید دارند که این دو مکم ل و ملازم یکدیگرند و تربیت صحیح، بدون آنها محقّق نمیشود.

واژگان کلیدی: امام خمینی، عقل، تربیت، تزکیه، تعلیم حکمت.

کنگره ملی بررسی اندیشههای فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
۲

مقدمه

امام خمینی(ره) راه رستگاری را در هر جامعه، اصلاح و احیاء فرهنگی میدانند و معتقدند، فرهنگ، اساس

سعادت یا شقاوت یک ملت است. از نگاه امام فرهنگ داراى دو سـاحت اصـلی اسـت. نخسـت بعـد فـردی

فرهنگ که با انسان و سعادت او ارتباط دارد و دیگری بعد اجتماعی فرهنگ کـه در عرصـه حیـات اجتمـاعی

انسانها حضور دارد. به هر روی با این نگاه، فرهنگ موضوعی است ویژه انسان و ارتباطی وثیق بـا هـدایت و تربیت او دارد.

از نگاه ایشان فرهنگ سازنده و پیشرو در حوزه های فردی و اجتماعی سبب هدایت انسان هـا و جامعـه و

تربیت الهی خواهد شد. ایشان با توجه به هر دو بعد فردی و اجتمـاعی فرهنـگ، تـأثیراتی عمیـق بـر هـر دو

ساحت فرهنگ اسلامی ـ ایرانی گذاشتهاند، ایشان در بعد فردی مسائل فرهنگی سالها به خودسازی و تربیـت

خویش و دیگران پرداختند و در قالب سلوک اخلاقی و عرفان عملی اسلام نمونه ای از انسان تربیت یافته الهی

را به جهان امروز معرفی نمودند؛ و در ابعاد اجتماعی نیز تئوری اصلاح فرهنگی امام، در قالب انقلاب اسلامی معرفی و تبیین شد. از نگاه امام فرهنگ مطلوب یک جامعه باید حاوی سه ویژگی باشد، کـه اولـین آن وجـود

یک نظام تربیتی برای رشد و تعالی انسان است.

اما سؤال اساسی این نظام تربیتی که به عنوان دکترین آن مکتب مطرح می شود، این است که، بایـد نسـبت خود را در حوزه نظر و عمل برای بشریت مشخص کند؛ یعنی باید به این دو پرسش اساسـی، پاسـخ روشـنی دهد؛ یعنی اثبات کند که دکترین آن مکتب در حوزه نظر عقلانی است؛ و روشـن نمایـد و احـراز کنـد کـه در حوزه عمل بالاخص انسانیت آموزه های آن مکتب، انسانی است و در شأن بشریت میباشد و تعریـف درسـتی از انسانیت ارائه می کند. این از آن دسته سؤالات مهمی است که باید به آن پاسخ داد. اگر برای ارزش ها مـلاک

و قدرت تجزیه و تحلیل نداشته باشیم ، آن وقت بحران حقانیت در حوزه نظر پیش می آید؛ که کدام حق است

و کدام باطل؟ درست چیست و نادرست چیست؟ خوب چیست و بد چیست؟ و هم در حـوزه عمـل بحـران مشروعیت پیش می آید که چه کاری مشروع است؟ چه کاری نامشـروع اسـت؟ ایـن تفـاوت هـای معرفتـی و فرهنگی است بین آنچه به عنوان غرب نامیده میشود و آنچه شرق نامیده میشود.

از این رو در پژوهش حاضر برآنیم تا با بررسی مفهوم عقل و عقل ورزی، مشخص کنـیم کـه آیـا عقـل در

حوزه نظر، در اندیشه تربیتی امام خمینـی(ره) از جایگـاهی برخـوردار اسـت یـا خیـر ؟ و اگـر از جایگـاهی

برخوردار است در حوزه عمل چگونه به کار میآید؟

تعریف مفاهیم و اصطلاحات

الف) عقل

عقل واژه ای عربی است که از حیث مفهوم، باعقال تناسب دارد(الفراهیدی، .(۱۴۱۴عقال به زانوبنـد شـتر

گفته می شود؛ و از این جهت عقل نامیده شده است که بر سرکشی غرایـز و هـوس هـا بنـد مـی نهـد (سـاعی،

.(۱۳۸۳

کنگره ملی بررسی اندیشههای فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
۳

ب) تربیت

واژه تربیت از ریشه ربو و باب تفعیل است. در این ریشه معنای زیادت و فزونی اخذ گردیـده اسـت و در

مشتقات مختلف آن، میتوان این معنی را به نوعی بازیافت. مثلاً به تپه ربوه گفته میشود، زیرا نسبت به سـطح

زمین برآمده است؛ نفس زدن را ربو میگویند، به سبب اینکه موجب برآمدن سینه است.

ِربا نیز، از آنرو که زیادتی بر اصل مال است، بدین نام خوانده می شود. البته در لسان شـرع، تنهـا بـه نـوع خاصی از زیادت بر اصل مال، ربا اطلاق شده، نه به هرگونه زیادتی؛ فی المثل، برکت که نوعی زیادت بر اصل

است. ربا به معنای شرعی محسوب نمیگردد. واژه تربیت با توجه به ریشه آن، به معنی فراهم آوردن موجبات

فزونی و پرورش است و از اینرو به معنی تغذیه طفل به کار می رود و علاوه بر این، تربیت به معنـی تهـذیب

نیز استعمال شده که به معنی زدودن خصوصیات ناپسند اخلاقی است. گویا در این استعمال، نظر بـر آن بـوده

است که تهذیب اخلاقی، مایه فزونی مقام و منزلت معنوی است و از این حیـث مـی تـوان تهـذیب را تربیـت دانست (باقری، .(۱۳۸۵

روش تحقیق

در پژوهش حاضر، با توجه به استفاده از اطلاعاتی که در متن سخنرانیها و بیانات امام خمینی(ره) مطـرح

شده روش تحقیق توصیفی کیفی است؛ و از کلیه مدارک و اسناد موجود در کتابخانه ها و بالاخص سازمان های

وابسته به مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، نمونه گیری و فیش برداری به عمل آمده است. نهایتاً سـعی شده اطلاعات به دست آمده، با روش تحلیل محتوا که همانا راه استنتاج منظم و عینی ویژگی های خاص یـک متن است مورد تجزیه و تحلیل عقلانی قرار گیرد.

مبانی تربیت عقلانی از دیدگاه امام خمینی(ره)

.۱ انسان و گوهری به نام عقل

رکنی که اساس و نقطه آغاز تمام روش های تربیت عقلانی است. امام در بیاناتشان در اشاره به این مسـئله می فرمایند: »همانا خداى تعالی آفرید عقـل را و آن اول مخلـوق از عـالم ارواح اسـت)«امـام خمینـی، ۱۳۷۷،

ص.(۱۹ در توضیح این عقلی که در انسان است، ایشان می فرمایند: »آن قو ه عاقله یعنی قو ه روحانیـهاى اسـت که به حسب ذات، مجرّد و به حسب فطرت، مایل به خیرات و کمالات و داعی به عدل و احسان است)«همان،

ص.(۲۱

.۲ تربیتپذیری عقل

امام در ذیل بحث مناقشه در تقسیم عقل به عقل هیولانی و غیرهیـولانی در تقریـرات درس فلسـفه خـود

می فرمایند: »عقلی که اوایل در انسان تولید میشود، ضعیف است؛ مثل اینکه شمع پنج درجه باشد، این مرتبه، ماده و هیولاى مرتبه ده درجه است و در این مراتب، عقل به غیر اختلاط دارد و وجود عقلانی صـرف نشـده،

بلکه اختلاط است، تا به تدریج انسان که سیر می کند، اگر تحت تربیت رحمانی قرار گرفت، این جوهر عقلی،

کنگره ملی بررسی اندیشههای فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
۴

رحمانی بوده و وقتی که از اختلاط خارج می شود یک موجود عقلانی رحمانی میشود، و اگـر تحـت تربیـت

شیطانی قرار گرفته باشد یک موجود عقلانی شیطانی میگردد)«اردبیلی، ۱۳۸۵، ج۳، ص.(۷۷

.۳ عقل دارای دو شأن نظری و عملی است

امام در این مبحث، ضمن تقسیم نفس به دو قو ه ادراک و قو ه تحریک میفرمایند: این دو خود به دو شعب

منقسم میشوند. قو ت ادراک به عقل نظری و عقل عملی، که کارهاى معقوله را عملی میکند و قو ت تحریک، به قو ه دفع و قو ه جذب، که دو شُعبِ قو ه ادارک ناظر بر روشهای تربیتی خاص خود میباشند؛ از جمله

تزکیه نفس روشی برای تربیت عقل عملی و تعلیم حکمت یعنی تعدیل قو ه نظری ه و تهذیب آن روشی برای

تربیت عقل نظری (امام خمینی، ۱۳۷۷، ص.(۱۵۱

در بحث رابطه این شئون نیز تأکید دارند که در هر دو عمل لازم است و عقل نظری به عقل عملی

برمیگردد؛ چنانکه عقل عملی هم به عقل نظری برمیگردد و در نظری هم که درک و علم است، عمل لازم

است؛ چون هر چیزی که در هر مرتبه از مراتب وجود واقع شود، به مرتبه دیگر آن سرایت میکند(اردبیلی،

۱۳۸۵، ج۳، ص.(۳۴۱

ایشان برای عقل نظرى چهار مرتبه قائلاند و آخرش را آن مرتبهای دانستهاند که عقل مستفاد باشد؛ و آن

مرحلهای است، که تمام آن مکتسبات عقل نظری بالفعل در نفس موجود میباشد و غایت آن فناءفیالله است.

امام(ره) عقل عملی را اعمال صالحهای میدانند که جوارح و اعضاء انسان انجام دهند. درحقیقت، قوا و جوارح، طهارت حاصل نماید با عملهایی که مناسب مقام انسانیت است و باعث کدورات و ظلمات و احتجابات نباشند؛ و اعمال جوارح و قوا اعمالی باشند که سازگار با روح و نفس انسانی باشد؛ چون عمل

صالح مانند دواى صالح است(همان، ص.(۴۶۴ امام با استناد به آیه ”مْنعمَل صالحاًمْن ذَکَرٍ أو انْثَیو هو

مؤْمٌن فَلَنُحیِی نه حیاه طَیبه“ (نحل:(۹۷ میفرمایند: »وجه و علت مفرد آورده شدن عمل صالح آن است که غیر از عمل واحد که عبارت از عمللله باشد، عملی سازگار مقام انسانی نیست، چنانکه آیه شریفه ”إنما أعظُکُم

بِواحده“ (سبأ:(۴۶ شاهد آن است، و چنانکه حضرت امیر(ع) در دعاى کمیل این معنا را میفرماید: ”حتّی َتکون أعمالی و أورادیُکلها ورداً واحداً“ (مفاتیح الجناح، دعای کمیل) که با ورد واحد باشد، پس اگر انسان در کثرت باشد، در عمل صالح نیست؛ چون اوراد متعدد، با انسان ناسازگار است; آنچه با انسان سازگار است، عمل صالح است و آن هم واحد است)«همان، ص.(۴۶۴ امام غایت عقل عملی را نیز در آخرین مرتبهاش، فناء

فی الله میدانند، که در نهایت غایت، هر دو عقل یکی میشوند، و لو در آغاز از هم جدا بودند. ناگفته نماند

ایشان معتقدند: »کمال انسانی، به عقل عملی است نه به عقل نظرى؛ چنانکه گفتیم که ممکن است انسان، برهان داشته باشد ولی در مرتبه کفر و شرک باقی بماند؛ ولی عقل عملی، همان ارجاع کثرت به وحدت عملاً

و خارجاً است؛ لذا کمال انسان به عقل عملی اوست نه به عقل نظرى)«همان، ص.(۳۵۴

.۴قوه فکر باعث رشد و شکوفایی عقل است

امام در اینباره معتقدند، »اساسیترین عنصر در تربیت انسان، تفکر است و بیآن هر عمل و حتی عبادت،

فاقد خاصیت و اثر سازندگی خواهد بود)«سری فیشهای »روشهای تربیتی«، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام

کنگره ملی بررسی اندیشههای فرهنگی و اجتماعی حضرت امام خمینی(ره)
۵

خمینی، ص.(۱۰۵۴ در جاى دیگر میفرمایند: »بدان که از براى تفکر فضیلت بسیار است و تفکر مفتاح ابواب

معارف، و کلید خزائن کمالات و علوم است و مقدمه لازمه حتمیه سلوک انسانیت است و در قرآن شریف و احادیث کریمه، تعظیم بلیغ و تمجید کامل از آن گردیده و از تارک آن تعییر و تکذیب شده;)«امام خمینی،

۱۳۷۱، ص.(۱۹۱ اینجاست که امام شرط اول مجاهده با نفس و تزکیه را با توجه به ریشه لغوی آن، یعنی زکو

که معنای زیادت را در تربیت افاده میکند (قرشی،(۱۳۶۱، برای انسان عاقل، تفکر میدانند؛ تفکری که در این

مقام، عبارت است از آنکه انسان، لااقل در هر شب و روز، مقدارى، ولو کم هم باشد فکر کند (امام خمینی،

۱۳۷۱، ص.(۶