مقاله دومین همایش ملی معماری و شهرسازی در گذر زمان

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله دومین همایش ملی معماری و شهرسازی در گذر زمان دارای ۲۷ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله دومین همایش ملی معماری و شهرسازی در گذر زمان  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله دومین همایش ملی معماری و شهرسازی در گذر زمان،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن مقاله دومین همایش ملی معماری و شهرسازی در گذر زمان :

چکیده

منطقه تاریخی فرح آباد واقع در شمال شهر ساری در استان مازندران، در زمان حکومت شاه عباساوّل در دوره صفویه به شکوفایی رسید و در زمره ی یکی از شهر های مهم آن دوران قرار گرفت . پیشینه ی تاریخی فرح آباد حاکی از آن است که تا پیش از حکومت شاه عباس، این منطقه روستایی کوچک و کم اهمیت به نام طاهان بود که پس از تسلط وی، موجبات توسعه و احداث بناهای متعدد شهری را در این سرزمین فراهم آورد .

قدرت نظامی و اقتصاد پویای دولت صفوی، دول اروپایی را به ایجاد ارتباط با ایران مجاب نمود. از این رو سیاحان و سفیران اروپایی با سفر به نقاط مختلف از نزدیک در جریان تحولات کشور ایران قرار گرفتند که با توصیف نتایج این سفرها، کمک زیادی به ثبت وقایع این دوره مهم از تاریخ کشور نمودند.

هدف از این نوشتار مروری بر چگونگی شکل گیری، توسعه، معرفی ویژگیهای معماری و شهرسازی و همچنین بازخوانی میدان تاریخی و فراموش شده در ارسن شهر فرح آباد با استناد و کنکاش در متون تاریخی مربوط به آن دوران و پس از آن است که با رویکردی تاریخی-

تفسیری، به بیان ویژگی های احتمالی کالبد و عملکرد میدان فرح آباد و فضاهای پیرامونش در قیاس با شهرسازی مکتب اصفهان و میدان نقش جهان اصفهان و در نهایت ارائه مدلی فرضی از آن می پردازد .

واژگان کلیدی:

فرح آباد- صفویه-شاه عباس- میدان- مکتب اصفهان-شهرسازی و معماری

۱

مقدمه

با شکل گیری دولت مقتدر صفویه در ایران و در پی آن ایجاد مکتب شهرسازی اصفهان، زمینه تحول و توسعه در معماری و شهرسازی ایران با یک زبان واحد ایجاد گردید. توسعه شهرهای قدیم و ایجاد شهرهای جدید به جهت افزایش امنیت و قدرت نظامی و رشد اقتصادی در دستور کار معماران و شهرسازان قرار گرفت.

مازندران نیز به واسطه دارا بودن ارزش و اهمیت برای شخص شاه عباس از این نگاه ویژه مکتب اصفهان برخوردار گردید. ایجاد دو شهر جدید فرح آباد و اشرف البلاد در کنار توسعه دیگر شهرهای کهن، احداث راه ها،پل ها و کاروانسراها در این ایلت از اقدامات شاه عباس بود.

شهر فرح آباد که امروزه دیگر اثری از آن نیست روزگاری در زمره مهم ترین شهر-بندر ایران و پایتخت دوم شاه عباس کبیر محسوب می گشت. عناصر اصلی این شهر همانند دیگر شهر های ایران به طور حتم از یک الگوی مشترک در مکتب اصفهان پیروی می کرد. مسجد فرح آباد، کاخ جهان نما، حمام و پل و میدان از عناصر اصلی این شهر بوده است.

این نوشتار بر سر آن است تا با بررسی متون تاریخی و سفرنامه های مورخان و جهانگردان به شیوه تاریخی و تفسیری و با معرفی کلی ویژگی های معماری و شهرسازی و نقش میدان در کالبد فرح آباد، به این مهم دست یابد که آیا زبان معماری و شهرسازی مکتب اصفهان، از شهر اصفهان تا فرح آباد مازندران مشترک بوده است؟

۲

نحوه شکل گیری شهر فرح آباد در دوره صفویه

منطقه فرح آباد خاستگاه تاریخی چندگانه ای دارد، از یک سو تا پیش از دوره صفویه روستایی کم اهمیت به نام طاهان بود و از سوی دیگر با روی کار آمدن شاه عباس اول صفوی در سال ۹۶۶ ه.ق و توجه ویژه وی به این منطقه، این روستا را توسعه و با تبدیل آن به شهر جدید فرح آباد، آن را در زمره یکی از شهرهای مهم دولت صفوی در آورد.

اسکندر بیک منشی در کتاب تاریخ عالم آرای عباسی آورده است: ” چون ولایت طبرستان که عبارت از مازندران بهشت نشان است ملک طلق شرعی موروث اولاد و احفاد میر عبداالله خان جد مادری حضرت اعلی شاهی ظل اللهی است که نسب او به قوام الدین مرعشی مشهور به میربزرگ که طبرستان خروج به سیف کرده مالک آن مملکت گردید; و همواره فتح و و تسخیر آن ملک و انتزاع آن ولایت از ید متغلبه مکنون خاطر انور و محزون ضمیر منیر معدلت گستر بود تا آن که در این سال برای جهان آرا بدان متعلق گشت که دست تغلب آن جماعت را از ملک موروث کوتاه ساخته ضمیمه ممالک محروسه گردانند.” (اسکندر بیک:۱۳۷۷،(۸۲۳

در سال ۱۰۰۵ ه.ق مصادف با دهمین سال جلوس شاه عباس، وی به دلیل اینکه شجره اش از طرف مادری به میرقوام الدین مرعشی می رسید، طبرستان را ملک موروثی خود می دانست و به همین دلیل تصمیم گرفت سراسر این سرزمین را در اختیار خود درآورد. ( ارج بیگ:۱۳۳۸،(۲۵۳

در کمال شکفتگی و انبساط به ولایت دلپذیر مازندران بهشت رسیده، قصباب دلکش آن ولایت را به خرمی و سیر و شکار طی فرموده در خطه ارم بنیاد فرح اباد که در ساحل دریای خزر واقع و قبل از این به طاهان موسوم بود لنگر انداخته در منازل بهشت آسا و باغات فردوس نما که طراح طبیعت و معمار همت والای آن حضرت در آن جا طرح انداخته بودند مسکن ساختند; و چون در مدت اقامت همیشه فرح و سرور در خاطر نزدیک و دور افزایش داشت آن خطه فرح بخش را به فرح آباد موسوم گردانیدتد. (اسکندر بیک: ۱۳۷۷ ، (۱۴۰۲

پیترو دلاواله سیاح ایتالیایی که در دوران شاه عباس اول و به سال ۱۶۱۸ میلادی به ایران سفر نمود، ضمن بازدید از نقاط مختلف ایران به جهت ملاقات با شاه به مازندران سفر نمود و در اهمیت شهر فرح آباد در سفرنامه اش می آورد : ” شاه عباس نام فرح آباد را به آن داده که به معنای سرزمین شادی هاست ; شاه به دو علت مجبور شده است این شهر را بنا کند، اول اینکه علاقه و اشتیاق فراوانی به آبادانی قلمرو خویش دارد و می خواهد تا حد امکان محدوده های مرزی خود را توسعه دهد و لذا بی وقفه در هزاران نقطه مختلف در حال ساختن شهرهایی است و دوم

۳

علاقه شخصی او به ایالت مازندران است، چون از طرف مادری اش اهل آن جا بوده و لذا جزیی از اصلیت او مازندرانی است و از طرف دیگر هیچ یک از ایالات امپراطوریش امن تر از این ایالت نیست”. (دلاواله:۱۳۸۰، (۶۰۴

امنیت یکی از مهمترین ویژگی های برگزیدن شهری به عنوان پایتخت یا محل اقامت های دوره ای توسط هر پادشاهی می باشد. یکی از دلایل انتقال مکرر پایتخت در دولت صفوی از شهر تبریز به قزوین و سپس اصفهان به دلیل مرکزیت قرار داشتن این شهر و دوری از مرزهای سیاسی بود . مازندران نیز به واسطه محصور بودن درمیان دریا و کوه منطقه ای امن جهت اقامت و مکانی مناسب برای تفریح و پرداختن به شکار محسوب می شد .

دلاواله در سفرنامه اش می نویسد: “چون مازندران یا محدود به دریایی است که چندان قابل کشتیرانی نیست و امکان حمله ای از آن سو نمی رود و یا کوه هایی وحشی و بدون علف که جز با گذشتن از کوره راه های باریک و صعب العبور نمی توان به آن رسید و به علاوه این سرزمین دور از دسترس ترین محل برای دشمنان امروز شاه، به خصوص ترک ها و سایر دشمنان قدرتمند او است و به خوبی قابل دفاع است و شاه که همیشه در حال کشمکش با دشمنان خویش است و به نوعی این شهر را به عنوان استحکاماتی قوی برای دفاع در برابر هر حمله ای می داند و از آن جا که همواره از نظر اسلحه در مضیقه است این محله می تواند قدرتش را به عنوان یک پادشاه برایش نگه دارد.بدین لحاظ سعی دارد تا حد امکان مازندران را پر جمعیت کند.” (دلاواله:۱۳۸۰، (۶۰۵
راجر سیوری در کتاب ایران عصر صفوی درباره علاقه شاه عباس به ناحیه مازندران و فرح آباد می نویسد :

“با بالا رفتن سنش، عباس اوقات بیشتری در این استراحتگاه ها می گذراند و هر بهار با اکراه بیشتری برای پرداختن به امور کشور و عملیات دشوار نظامی باز می گشت .فرح آباد به ویژه به نوعی پایتخت دوم بدل شده بود. زمانی که شاه سرگرم لشکرکشی نبود، در فرح آباد اقامت می کرد، از این محل به اداره امور کشور می پرداخت و فرستادگان خارجی که مایل به دیدارش بودند می بایست وی را در ان جا ملاقات کنند . (سیوری:۹۳ ۱۳۷۳و(۹۵

به طور حتم مواری که ذکر شد از دلایل احداث شهر فرح آباد در دوران حکومت شاه عباس اول بوده است. اما با بررسی اوضاع سیاسی، نظامی و اقتصادی ایران از زمان تأسیس سلسله صفویان تا آغاز حکومت شاه عباس می توان دریافت که دلایلی دیگر نیز در تسلط وی بر مازندران تأثیرگذار بوده است. از جمله این دلایل، غارت و تجارت مکرر ازبکان در شرق ایران که همیشه مزاحمتی برای دولت مرکزی بوده اند و پی در پی مناطقی در شرق و حتی شمال ایران را تصرف می نمودند . راجر سیوری در همان کتاب آورده است : ” ازبکان که همیشه مترصد بهره برداری از هرگونه ضعف در مرزهای شمال شرقی بوده اند، طوس و استرآباد را تسخیر کردند .” (همان،(۵۱

۴

بنابراین با تسلط بر مازندران و احداث شهرهایی مانند فرح آباد و اشرف، پایگاهی مطمئن از نظر نظامی در برابر چنین تهدیداتی ایجاد گردید. همچنین به دلیل بندری بودن شهر فرح آباد نیز امکان ایجاد ارتباط تجاری با روسیه از طریق دریای مازندران میسر می گردید .

از این رو شاه عباس پس از تسلط به این سرزمین و دستور احداث شهر جدید فرح آباد، آن را به عنوان مرکز ایالت مازندران برگزید . ( دلاواله: ۶۰۴،(۱۳۸۰

تصویر:۱ نقشه موقعیت منطقه فرح آباد ساری

۵

بیان ویژگی های معماری و شهرسازی فرح آباد به روایت مورخان و جهانگردان

سفر سیاحان و مرخان ایرانی و اروپایی در دوره صفوی و دوران پس از آن به مازندران و توصیف شهر فرح آباد در متون و سفرنامه ها، تصویری به نسبت دقیق از این شهر بر جای گذاشته است.

اسکندر بیک منشی مخصوص شاه عباس در توصیف شهر فرح آباد آورده است که : هرسال در عمارات و باغات افزوده بازارگاه و حمامات و مساجد و کاروانسراها بنا فرموده به اتمام آن موفق گشته اند و از بلده مذکور تا خطه ی ساری که چهار فرسخ است خیابانی طرح فرموده و خیابان مذکور را سنگ بست قرار داده اند. جمیع امرا و ارکان دولت و اعیان حضرت منازل و مرغوب در اطراف خیابان و کنار نهر ترتیب داده اند و به تصاریف ایام از اطراف و جوانب طبقات انام و اصناف خلایق روی امید به آنصوب آورده در آن دارالسرور اقامت گزیده هرطبقه و هر طایفه در طرفی منازل و محلات طرح انداخته و تالار ها پرداخته اند به نوعی که آب تجینه رود از میان حقیقی شهر می گذرد و پل عالی بر آن بسته اند. (اسکندر بیک: ۱۳۷۷، ۱۴۰۲و(۱۴۰۳

دالاواله در توصیف ویزگی های معماری و شهر فرح آباد در سفرنامه اش می نویسد:”پس از شروع بنای شهر فرح آباد آن را به عنوان مرکز ایالت مازندران برگزیده و برای پر جمعیت کردن این شهر و سایر شهرهایی که تصمیم دارد در مازندران ایجاد کند دستجات بی حد و حصری از اقوام و مذاهب و ملل مختلف را به آن جا کوچ داده است.

محدوده ی شهر به اندازه ی رم یا قسطنطنیه بلکه بیش از آنهاست چون خیابان هایی دارد که طول آنها کمتر از پنج فرسنگ نیست. همان گونه که شرح دادم ، مردمی که تا کنون در آن سکنی گزیده اند و هر روز بر تعدادشان افزوده می گردد از قوام مختلفی تشکیل می شوند. مسیر خیابان های فرح آباد تعیین گردیده و مشخص شده که خیابان هایی عریض و طویل و مستقیم شبیه به خیابان جولیا در رم خواهند گردید. در دو سوی خیابان اصلی یک ردیف خانه های قرینه ی هم ساخته اند و برای آن که آب باران بتواند به سهولت جاری شود و در جلوی خانه ها خندق هایی حفر کرده و روی آن ها را با سیمان پوشانده و به صورت پل درآورده اند . در غیر این صورت به خاطر هم سطح بودن و یکنواختی زمین، آب ها راکد می ماند و تولید گنداب می کرد . در حال حاضر تمام خانه ها یک طبقه است و سقف آن ها را با نی مرداب پوشانده اند که در مقابل باران به خوبی مقاومت می کند.

همچنین کاروانسرا یا مهمانسرای عمومی بسیار وسیعی در فرح آباد ساخته اند که مورد استفاده کاروان هاست، این محل را با آجر تمام کرده اند و کار بنای آن هنوز به اتمام نرسیده است .وزیر مازندران به من گفت برای خوش آمد

۶

شاه مدتی قبل کار کاروانسرا را آغاز کرده و در مدت فقط پانزده روز کار را تا این مرحله رسانده استضمناً. یک حمام عمومی هم در شهر وجود دارد که تفاوتی با حمام های خصوصی خانه ها ندارد .

خلاصه این شهر نوبنیاد که هنوز مراحل اولیه ی بنای خود را می گذراندتماماً از گل و چوب و نی و کاه ساخته شده و به همین دلیل اگر حریقی رخ دهد سراسر خانه های یک خیابان وآن چه در آنهاست می سوزد و از بین می رود. چنان که یک بار خود من شاهد آن بودم.

فرح آباد حصار ندارد و محدوده ی آن نیز تا کنون به درستی روشن نیست. تصور نمی کنم به این زودی ها ساختن حصارها را شروع کنند چون می خواهند با آزادی عمل حد آن را دورتر برده و همه روزه بر وسعت آن بیفزایند .

ضمناً در این نواحی شهرهای بزرگ و مهمی وجود دارد که به کلی فاقد حصارند .

در فرح آباد تنها یک پل ، در نقطه ای پر رفت و آمدتر، روی این رودخانه بسته اند در حالی که رودخانه بسیار عریض است و نیاز فراوانی برای عبور از نقاط مختلف آن وجود دارد، ;. به طوری که فرح آباد راکاملاً می توان یکی از بنادر دریای خزر تلقی کرد، چون کشتی ها از طریق رودخانه وارد شهر شده، تا کنار پل می آیند و در آن جا لنگر می اندازد.

هوای فرح آباد شباهت زیادی به رم دارد. تشابه بین فرح آباد و رم به من الهام داد تا نامه ی عاشقانه ای در مدح معشوقه ام و توسکان از فرح آباد بنویسم چنان که از تمام بنادر و سواحلی که گذشته ام نامه هایی نوشته ام ; . من از ساحل غربی رودخانه وارد فرح آباد شم، ولی خانه ای که برایم در نظر گرفته بودند در ساحل شرقی رودخانه قرار داشت . لذا برای رفتن به آن جا بایستی از رودخانه عبور می کردم . (دلاواله:۱۳۸۰، ۶۰۵ تا(۶۱۲

فریزر در روز دوم ماه می سال ۱۸۲۲ میلادی به دیدن میدان فرح آباد رفته و درباره آن چنین می نویسد : ” ; راه از میان جنگل و مزارع برنج و خانه ها و دهکده می گذشت. هشت تا ده میل اول را از راهی صاف و مستقیم سنگ فرش شده حرکت می کردیم که شاه عباس ساخته بود و هنوز مرتب و منظم بود ; . رودخانه تجن طرف راست ما در طول راه بود . (ستوده: ۱۳۶۶،ج۴، (۵۸۳

اعتماد السلطنه از رجال دربار ناصرالدین شاه در بازدید از فرح آباد در کتاب روزنامه خاطرات می نویسد: ; از آنجا بیرون آمدم، به سمت اردو که تقریبا دو فرسخ و نیم است راندم.نزدیک اردو خرابه های عمارت فرح آباد که از بناهای شاه عباس مرحوم است رسیدم. از قرار تاریخ شاردن که از اهل فرانسه و جواهری شاه عباس بود ، شاه عباس

۷

در همین عمارت مرحوم شده;. این عمارت از بناهای خوب دنیا است. دیوار دور عمارت سه هزارزرع می شود.

عمارت به دو قسمت است.بیرونی و اندرونی است. اطراف به واسطه دویست زرع برج های محکم ساخته شده.

نزدیک این عمارت آثار پلی پیداست شیبیه جسر، پایه ها از آجر بوده اما اصل چوب بود. معلوم بود پل مخصوص عمارت و محل عبور پادشاه بوده، اما دورتر از عمارت بفاصله هزار قدم سمت جنوب پل بسیار بزرگ هفت چشمه آجری است از بنای صفویه و خیلی خوب است. دو چشمه او باقی است.مابقی خراب است. پایه ها برجاست.طاق پل خراب شده;.بیرون از عمارت آلاقاپوی خیلی مرتفعی است که باید سی ذرع ارتفاع داشته باشد. فاصله میان آلاقاپو و درب مسجد که میدان بود قریب صد زرع است. اطراف بازار بوده وسط میدان بسیار بزرگ عالی بود.مسجد آباد است;. بناهای صفوی را ندیده بودم.الحق سلاطین بزرگ بوده اند.اما اقسوس که حکام مشغول کندن آجرهای آن جا بوده و خواهند بود که بعضی انبارهای جدید می سازند و چنین ابنیه را که از جواهرات ایران است ویران می سازند. (اعتمادالسلطنه : ۱۳۸۵ ،(۳۶

۸

بررسی و تحلیل ساختار و عناصر شهری موجود در فرح آباد

بررسی روایات مورخان بیانگر این موضوع است که شهر تاریخی فرح آباد در ۲۵ کیلومتری شمال شهر ساری ودرنزدیکی ساحل دریای مازندران و در محدوده فعلی روستای فرح آباد واقع شده است.این روستا به دلیل همجواری با دریا از آب و هوایی مرطوب برخوردار است.

شهر-بندر فرح آباد در دوره صفوی شکل گرفت و در نتیجه در طبقه بندی سبک شناسی معماری و شهرسازی ایران در مکتب معماری و شهرسازی اصفهان قرار می گیرد.

در مکتب شهرسازی اصفهان که در دوره صفویه بنیان نهاده شد، رونق و آبادانی شهر نه از طریق بازسازی شهر کهنه بلکه از مسیر ایجاد مجموعه شهرهای جدید در کنار شهر کهن تعریف می شود . (حبیبی: ۱۳۷۸ ،(۹۹

این امر در شهر اصفهان به عنوان مهم ترین شهر دولت صفوی آغاز و در مازندران نیز در نزدیکی شهر کهن ساری که به عنوان مرکز مازندران شناخته می شد، با ایجاد شهرهای جدید فرح آباد و اشرف البلاد (بهشهر امروزی) ادامه یافت.

راه تاریخی شهر فرح آباد همانند وضعیت امروزی آن از سمت شمال شهر ساری بوده است. راهی که از جبهه غربی رودخانه تجن است. در آن دوران شاه عباس در روند توسعه شهرها و راه های ایران به خصوص مازندران در ادامه احیاء راه دسترسی به مازندران، راهی سنگفرش از ساری به فرح آباد ایجاد نمود. بنابراین ورودی اصلی شهر فرح آباد در سمت غرب رودخانه تجن بوده است، لیکن شهر در آن سوی رودخانه هم ادامه داشته است به نحوی که در جبهه غربی ساحل رودخانه بناهای حکومتی و عناصر اصلی شهری و در جبهه شرقی محدوده مسکونی واقع شده بود وراه ارتباطی آن از طریق احداث پل هایی در نقاط پر رفت و آمد میسر می گشت. بقایای دو چشمه سالم ویک چشمه تخریب شده از پایه های یکی از پل ها هنوز پابرجاست . این پل همان پل هفت چشمه آجری است که اعتماد السلطنه آن را ذکر نموده است.

همانگونه که اشاره شد محدوده شهر فرح آباد در دوسوی رودخانه بوده است، لیکن وسعت آن علی رغم بررسی متون تاریخی به درستی مشخص نیست. عناصر اصلی ارسن شهر فرح آباد در جبهه غربی رودخانه تجن واقع بوده که از جمله آن ها می توان به بازار، مسجد، حمام ها، کاروانسراها، کاخ و میدان اشاره نمود. از عناصر برجای مانده شهر فرح آباد، مسجد ، محوطه کاخ جهان نما با برج ها و باروهای آن، بقایای حمام صفوی در مجاورت مسجد و بقایای پل می باشد. در آن سوی رودخانه در وضع موجود زمین و باغات کشاورزی است که تعیین دقیق محدوده و کشف
۹

ساختارهای مسکونی در آن جبهه مستلزم گمانه زنی و حفاری باستان شناسی می باشد. فاصله میان مسجد تا محوطه کاخ جهان نما میدان فراموش شده شهر واقع شده بود که هم اینک در زیر ساختار های مسکونی روستای فرح آباد مدفون گشته است

تصویر:۲ موقعیت پل های شهر فرح آباد تصویر:۳ پل موجود بر روی رودخانه تجن در فرح آباد

.

تصویر:۴ موقعیت مسجد و کاخ جهان نما و ساخت و ساز های موجود در محدوده مابین آن ها(منبع:آرشیو میراث فرهنگی)

۱۰

در خصوص جمعیت شهر فرح آباد در آن دوران منبعی موثق موجود نیست ، اما با توجه به وجود سکنه ای بسیار از اقوام و نژادهای مختلف، به طور حتم جمعیت زیادی در این شهر ساکن بوده اند . تشابه فرح آباد و رم که دلاواله به آن اشاره نموده است بیانگر این موضوع دانست که جمعیت فرح آباد نیز در حال افزایش دانست. دلاواله که در سال

۱۶۱۷ میلادی به ایران سفر کرده بود در این توصیف آورده است که بزرگی شهر فرح آباد با شهر تاریخی رم و قسطنطنیه در دوره رنسانس و پس از آن برابر می کند . جمعیت تخمینی شهر رم از ۱۷۰۰۰ نفر در سال ۱۳۷۰ میلادی به ۱۲۴۰۰۰ نفر در سال ۱۶۵۰ میلادی رسید.(موریس: ۱۳۶۸،(۱۶۷ از دیگر علل تشابه این دو شهر، وجود رودخانه در میان شهر رم و فرح آباد ، معماری با پوشش سقف شیبدار گاهاًو سفال پوش و همچنین چگونگی مسیر خیابان های فرح آباد بوده است که دلاواله در سفرنامه اش آن را آورده است . (تصاویر شماره ۲و ( ۳

تصویر:۵ نقشه شهر رم در دوران رنسانس و عبور رودخانه تصویر: ۶ تصویر هوایی روستای فرح آباد : در وضع موجود رودخانه در مجاور
از میان آن، منبع:www.berybook.com روستا قرار دارد که درآن دوران محدوده شهر تا آن سوی رودخانه نیز امتداد داشت.

۱۱

از توصیفات پیترو دلاواله این گونه استنباط می شود که معماری و مصالح خانه ها در فرح آبادکاملاً بومی و از گل، چوب، نی و کاه بوده است، لیکن به دلیل آتش سوزی های متعدد که او نیز شاهد یکی از آن ها بوده است، کلیه خانه ها سوخته و از بین می روند، بنابراین شاه عباس دستور داد از آن پس چنین خانه هایی نسازند و در صورت تخریب هر خانه آن را با مصالح مستحکم و پایدار تر نظیرآجر در بدنه و سفال درسقف و ; بسازند

تصویر:۷ نقشه موقعیت عناصر شهری در جبهه غربی شهر فرح آباد

۱۲

نقش میدان در مکتب شهرسازی صفویه

فضاهای باز و وسیعی که دارای محدوده ای محصور یا کمابیش معین بودند و در کنار راه ها یا محل تقاطع آن ها قرار داشتند و دارای کارکردی ارتباطی،اجتماعی،تجاری،ورزشی،نظامی یا ترکیبی از دو یا چند کارکرد مزبور بودند میدان نامیده می شدند.(سلطان زاده : ۱۳۸۵ ، ( ۸۲

میدان از اصلی ترین فضاهای هر شهر می باشد که در مقیاس های مختلف شهری ، عملکردهای متفاوت می یابد و به صورت فضای باز شهری که با حضور و مکث معنی دار انسان و به منظور هدف معینی با حرکت جمعیت موجودیت یافته و علاوه بر آن جلوه های روشنی از یک فضای ایجاد ارتباط و تماس و فعالیت آدمی را نمایان می سازد. ( اهری:۲۰۲،(۱۳۸۰ در هر منطقه ای خواه بزرگ، خواه خرد، زندگی انسان ها نیازمند به عملکردهای جمعی است که می بایست گرد هم آیند . از دیرباز نیز حضور یک نقطه متمرکز برای اجتماع و داد و ستد ، آسان ترین و منطقی ترین راه حل بوده است . در آغاز حضور زائران در معابد، سبب به وجود آمدن فضایی گشوده در پیرامون آن ها گردید . حضور مردم این فضا را به محلی مناسب برای عرضه کنندگان خدمات عمومی و داد و ستد تبدیل می کرد، ضمن آنکه برگزاری این فعالیت ها خود لازمه انجام دیگر امور نظیر برقراری نظم، قانون، دریافت مالیات و ; و به طور کل دلیلی برای حضور عوامل حکومتی می گردید، در نتیجه از دیرباز در میادین اصلی حضور سه عنصر بازار، فضاهای مذهبی و حکومتی امری ذاتی تلقی می شد.

ترکیب و طراحی شکل میدان-بازار تاریخی در مناطق و ادوار گوناگون امری منطقی و در پاسخ به عملکرد های لازم و ناگزیر شهری بوده است. آگورا، فوروم، بازار-میدان، پیاتزا و پلازا اسامی مختلفی است که در جوامع مختلف به این عملکرد مشابه شهری داده شده و با وجود تغییراتی در الگوی طراحی و سنجه های متفاوت فرهنگی هر جامعه و همگی بر اساس همان نیاز و مفهوم واحد طراحی شدا اند.( ابراهیمی : ۱۳۸۸ ، (۱۰۹

در ایران نیز با بررسی سیر تطور تاریخی این فضا در ادوار گذشته، به تدریج شاهد نقش مؤثر میدان در مجموعه اندام های شهری هستیم ، به طوری که میدان و فضاهای شهری در دوره سلجوقیان نقش خود را تثبیت می کنند، در دوره صفویه به اوج معماری شهری می رسند و در دوره قاجار به نهایت نقش خود رسیده و به نوعی کمال دست می یابند

. از جمله این میادین می توان به میدان حسن پادشاه در تبریز، میدان عالی قاپو در قزوین، میدان گنجعلی خان در کرمان، میدان کهنه مسجد جامع و میدان نقش جهان در اصفهان اشاره نمود .

در ایران دوره اسلامی میدان اصلی در ارتباط با مسجد جامع به عنوان اصلی ترین مکان تجمع مذهبی قرارمی گیرد و رفته رفته نقش چند منظوره ای می یابد که همواره حضور مردم مهم ترین عامل زندگی بخش آن هاست. در اکثر

۱۳

شهرهای ساخته شده در این دوره، مسجد و بازار بدون تردید مهمترین عناصر شهر هستند و وقتی که میدان علاوه بر عملکردهایش نقش فصل مشترک این دو عنصر اصلی را می یابد به چنان اهمیتی می رسد که به تنهایی جای هر دو را به عنوان تعیین کننده شکل و زندگی شهر به عهده می گیرد تا جاییکه به لحاظ وسعت همواره بزرگترمی شود و بیشتر معبرهای مهم به آن منتهی می شود و یا از آن عبور می کند و نقش نمادین و برجسته ای می یابد . (برومند:۱۴،(۱۳۷۴

هنگامی که شاه عباس اول به قدرت رسید ، با احداث میدان شاه ( نقش جهان ) به عنوان نمایش خارق العاده ای از قدرت خود، شهرسازی در مقیاس عظیم را رواج داد . میدان شاه سال ها قبلاحتمالاً، از زمان حکومت شاه اسماعیل

۱۵۰۲-۱۵۵۴)م) از مکان سابقش واقع در نزدیکی مسجد جامع به مکان فعلیش انتقال یافته بود.(هردک : ۱۳،(۱۳۷۶

میدان کهنه اصفهان که امروز اثری از آن باقی نیست از عناصر اصلی شهر اصفهان در سده های میانه بوده است و در اطراف میدان کهنه عناصر مختلفی مانند مساجد، مدارس، کاخ ها،بازار، قیصیریه و نقاره خانه قرار داشته اند.

(توسلی ۲۵:،(۱۳۷۶ اما با پایتخت شدن اصفهان، این نقش را میدان شاه یا نقش جهان بر عهده گرفت که مسجد جامع جدید، عمارت حکومتی، سر در قیصریه و عمارت نقاره خانه در پیرامون آن احداث شدند. ( اهری:۲۰۳،(۱۳۸۰

در مکتب اصفهان ایجاد میدان ها در مرکز ثقل مجموعه های شهری مصداقی از شکل گیری بناهای یادمانی است که نقطه اوج آن میدان نقش جهان اصفهان است .میدان نقش جهان به عنوان مرکز جدید شهر و نماد دولت قدرتمند صفوی، با آنکه الگوی خود را از میدان کهنه اصفهان ،میدان حسن پادشاه تبریز، میدان عالی قاپو در قزوین می گیرد ولی این الگوی کهن را نظمیکاملاً منطقی می بخشد و با دقتی بی نظیر به ترکیب و تنظیم هندسی و فضایی عناصر پیرامونی و درونی آن می پردازد . (حبیبی: ۱۳۷۸، (۹۵ پیروی از آموزه های مکتب اصفهان سبب می شود که از طرفی عناصر شهری از ویژگی های شکلی و مفهومی یکسان و هماهنگ پیروی کنند و از طرف دیگر اصول مشابهی در ترکیب بندی داخلی هرگونه از عناصر شهری و نیز در ترکیب کلی شهر به کار گرفته شود . (اهری:
۱۲،( ۱۳۸۰