نقاشی و شمایل نگاری

به نام خداوند زیبائیها
ان الله جمیل و یحب الجمال
« خداوند از شر آن روز ، در امانشان می دارد و آنان را شادی و سرور می بخشد و در برابر شکیبائی ، بهشت و لباسهای حریر بهشتی پاداششان می دهد . در آنجا بر تختها تکیه زنند نه آفتابی در آنجا می بینند و نه سرمائی  .  سایه هایش بر آنها گسترده و میوه هایش در دسترس است و جامهای سیمین و کاسه های بلورین گرداگرد آنها می گردانند. ظرفهای بلورین و سیمین را به اندازه پر کرده اند . در آنجا از جامهائی سیراب می شود که با زنجبیل آمیخته باشد . چشمه ای در آنجاست که سلسبیل نام دارد. گرداگرد آنها نوجوانانی جاودانی می گردند و هرگاه آنها را بنگری گمان می کنی مروارید پراکنده اند و چون آنجا را مشاهده کنی نعمت ها و فرمانروائی عظیمی خواهی یافت . براندامشان از نقره آراسته شده اند و پروردگارشان شراب پاک به آنها می نوشاند . این پاداش شماست و از کوششتان قدردانی شده است   . . .  
 سوره مبارکه انسان –  آیات ۱۱  تا  22
 ترجمه دکتر مهدی الهی قمشه ای                                                                                       
مقدمه  :
   وقتی که کتابهای تاریخ هنر و نقاشان بزرگ غربی را ورق می زنیم ، با تصاویر بی شماری از هنرمندان بزرگ روبرو می شویم ؛ تصاویری زیبا ، متنوع و با ترکیبهای گوناگون و سبکهای متفاوت ؛ برخی از این نقاشیها که تحت عنوان شمایلنگاری معرفی شده اند ، زندگی حضرت مریم و فرزندش مسیح را  تشکیل میدهد که در دروه های مختلف به تصویر درآمده اند . این شمایلها علیرغم سادگی فرم و تکنیک ، با زیبائیهای چشم گیر ، انسان را ساعتها به خود مشغول می کنند ؛ بارها و بارها این صفحات را ورق می زنی و ساعتها به نظاره می نشینی و هر بار چیز تازه تری درآنها می یابی.
    هنرمندان قرون وسطی بیش از هر موضوع دیگری شمایلهای حضرت مریم و عیسی (ع) را استادانه در صحنه های متفاوت ، همچون عبادت و نیایش ، معراج ، غسل تعمید و زندگی روزمره و . . .  به تصویر کشیده اند.
   زیبائی ، سادگی و معنویتی که توأمان در هماهنگی صورت ومحتوای این شمایلها وجود دارد باعث علاقمندی من به این موضوع گشت . این شد که تصمیم گرفتم علی رغم کمی منبع در حد توان خود به تحقیق و گردآوری نمونه هائی در مورد شمایلنگاری قرون وسطی و معرفی برخی از هنرمندان آن بپردازم ؛ لیکن به علت تجانس و نزدیکی شمایلنگاری قرون وسطی با هنر دوره بیزانس از لحاظ بصری و محتوایی ، در اکثر قسمتهای این جزوه ، هنر این دو دوره در کنار هم مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
   در فصل دوم اشاراتی به شکلهای نشانه ای و نمادین شده است ، اما چون بحث اصلی ، بررسی شمایلنگاری است و با این عقیده که جهان هستی در چهره انسان جلوه می کند و آنچه در سیمای افراد دیده می شود ، در واقع جلوه ای است از درون آنها و سیرت  قدیسان در سیما و صورت ایشان نمایان است ، لذا در ارائه نمونه ها و مصادیق تصویری حاضر در بخش فوق ، قطع نظر از بررسی جنبه های فنی و موضوعی ، شخصیتهای روحانی نیز در برخی موارد تحلیل و نقد شده است .
   در فصل سوم به بررسی ویژگیهای بیانی و بصری تعدادی از آثار شمایلنگاری قرون وسطی و بیزانس و مقایسه آن با نقاشی دوره گوتیک پرداخته شده است . علت انتخاب دوره گوتیک برای مقایسه با شمایلهای قرون وسطی و بیزانس ، وجود آثار فراوان با موضوعات مشابه و نزدیکی نقاشی این دوره ها با یکدیگر است . لذا به خاطر طولانی نشدن بحث ، همینطور اهمیتی که برخی از شخصیتهای روحانی و قدیس مانند حضرت مریم و مسیح (ع) در آثار هنرمندان این دوران داشته اند ، جهت بررسی بهتر موضوعات ، شمایلهای با موضوع حضرت مریم  به عنوان یک نمونه بارز مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
    گرچه بررسی موضوع فوق با وجود کمی منبع ، برای اینجانب کاری بسیار سنگین و دشوار مینمود ،  لیکن سعی کرده ام قدمی هر چند کوتاه و ناچیز در این راه پرفراز و نشیب بگذارم و نگاهی به این وادی دور دست و فراموش شده بیندازم تا رموز بیانی و جذابیت بصری این کارها را بهتر و بیشتر درک نمایم .
    با عذر خواهی از قصورات ، امید است که صاحبنظران به بزرگواری خود ببخشایند .                              
پیشگفتار
    هنر مسیحیت در قرون وسطی بر اساس هنر روم پایه گذاری شده و روم نیز میراث خوار یونان بود و یونان از صدقات و نفقات مصر تقلید می کرد . لیکن مسلم است که هر ملتی هر چیز را که کسب کند به زعم و سلیقه خود در آن تغییراتی می دهد به استثناء مورد میراث خواری روم از یونان که تقریبا مقلدانه و با دگرگونی های بس اندک همراه بود. همانطور که تاریخ گواهی می دهد ، هر دو ملت از یک نژاد و یک سلاله بودند . آنچنانکه بسیاری معتقدند رومی ها که کوچنده های یونانی بودند ، خاک ایتالیا را همسان با آب و هوای وطن خود دیدند و در آنجا زندگی یونانی خود را دوباره احیاء کردند ، چنانکه شباهت زبانی و ریشه مشترک آنها دلیلی بر اشتراک ریشه های فرهنگی و هنری آنهاست.
   یونان ، اساس هنر و فرهنگ خویش را بر ستایش و پرستش صورت انسان گونه قرار داده بود . بدون شک دلیل انتخاب بدن انسان ، وجود  اندازه های زیبا و نسبتهای شکوهمند و تعادل بی تا ،  در آن  بوده است و این چنین انسانی نمادی از خداوند در زمین می گردید ، بدین ترتیب هر خدائی در آسمان مصداقی انسانی در زمین یافت .
   دیدگاه مسیحیان اولیه این بود که چون خدا بصورت انسان در پسرش مسیح تجلی کرده است . بنابر این هنرمندان می توانند خدا را نیز در شکل انسانی تصویر کنند. از طرفی فقر عمومی مسیحیت و سلطه بی چون و چرای کلیسا بر زندگی ، افکار و اعمال مردم سبب شد که هنر نیز در میان هنرمندان مسیحی ، راه سادگی و حقارت بپیماید و بسوی بدویت سوق کند . این موضوع از آثار قرون وسطی بخوبی آشکار است .
   در زمان حکومت کنستانتین با رسمیت یافتن دین مسیح ، هنر مسیحیان نیز از اختفا و انزوا بیرون آمد و به سرزمینهای دیگر گسترش یافت . گاه هنر مدیترانه خاوری در سده های چهارم تا ششم را جزئی از هنر مسیحی پیشین می دانند . زیرا در جهان مسیحیت آن روزگار هنوز مرزبندی مشخصی بین خاور و باختر وجود نداشت . در واقع صور مختلف هنری و شمایلنگاری مسیحی در سراسر مدیترانه و از فلسطین تا ایرلند به سرعت انتشار یافت ، اما از سده ششم بخصوص در دوره امپراتوری ایوستی نیانوس ( ۵۲۷- ۵۶۵ )  خصوصیات هنر بیزانسی کاملاً بارز شد و نخستین عصر طلائی در تاریخ این هنر رخ نمود . در این دوره ، شمایلنگاری بیزانسی جنبه شکوهمندی داشت و بیشتر به تجلیل از عظمت و اعتبار امپراتوری روم شرقی می پرداخت . جنبش شمایل شکنی در سده های هشتم و نهم رشد هنر مذهبی ( بالاخص شمایلنگاری ) را متوقف کرد و زمینه را برای گسترش هنر دنیوی و تزئینی مهیا ساخت .
   دوران حکومت امپراطوری مقدونی ( ۸۶۷ – 1057 )  مقارن با دومین عصر طلائی هنر بیزانسی بود . در این عصر تمایلی به آثار باستانی ، گرایش فزاینده به جنبه های تشریفاتی و نمایشی رواج یافت . در زمان فرمانروائی خاندان کهننوس ( ۱۰۵۷- ۱۱۸۵ ) سیمای هنر بیزانسی دوباره تغییر کرد . پس از این ، توسعه اروپای باختری آغاز شده ، یورش نرمانها و جنگهای صلیبی ، تسخیر قسطنطنیه توسط فرانک ها ( ۱۲۰۴ ) دورانی پر آشوب را پدید آورد و اینچنین نفوذ اقتصادی جمهوریهای ایتالیا در بیزانس افزایش یافت . ولی این همه به انحطاط هنر نینجامید . در زمان فرمانروائی خاندان پالایولوگوس ( ۱۲۶۱ ـ ۱۴۵۳ ) دوره ای جدید فرا رسید که به عنوان سومین عصر طلائی هنر بیزانسی شناخته می شود .
   اگر چه هنر بیزانسی ماهیت دینی داشت ، اما منحصر به موضوعات مذهبی نبود . آنها گاه با نقاشیها و موزائیک های غیر مذهبی کاخهای شاهی را می آراستند ولی آثار تصویری غیر مذهبی در مقایسه با آثاری که موضوعاتشان از تورات ، انجیل ، کتابهای مجعول شرح کودکی مسیح و مریم و زندگینامه قدسیان گرفته شده بود ،  شمار کمتری داشتند .
    در واقع هنر بیزانسی حتی هنگامی که در خدمت امپراتوران بود . خصلت دین سالارانه اش را حفظ کرد ؛ به طور کلی میتوان گفت که هنر بیزانسی ترجمان تصویری افکار و نظرات علمای الهی به زبان هنر بود . از این رو این هنر فاقد شخصیت پردازی و مقید صرف به مضامین دینی بود . در موزائیک ها ونقاشی های داخل کلیسا ، انتخاب موضوعها و حتی نمایش حالت شخصیتها از الگوی دینی معین پیروی می کرد .
   هنر بیزانسی و بالاخص شمایلنگاری اساساً  به موضوعات ماوراء بشری می پرداخت . از همین رو در برابر طبیعت گرائی هنر یونانی ـ رومی  ،  به تخلیص در فرم رو می آورد و بدین سان معیار های هنر خاور زمین را برتر از معیار های کلاسیک باستان دانست . شیوه موزائیک ، عرصه مناسبی برای هنرمندان بیزانسی بود تا جهانی بی زمان ومکان ودر عین حال پر شکوه بیافریند .
    هنر بیزانسی به هنر اروپای شرقی قرون وسطی بسیار اثر گذاشت و این تأثیر به خصوص در آثار نقاشان سده سیزدهم و چهاردهم ایتالیا نمایان است ، اما از جمله تفاوتهای هنر بیزانسی با هنر اروپائی باختری در قرون وسطی این بود که وجه دینی در آن اهمیت بیشتری از وجه تزئینی داشت .
شمایل  و ویژگیهای آن
    شمایل در لغت به معنای تصویر ، تمثال ، چهره و صورت است.   
    قدیمی ترین و رایج ترین معنای شمایل با تاریخ هنر دینی مسیحی مرتبط است و به تمثال و تصاویر مذهبی که مورد احترام و تکریم قرار میگرفتند ( غالباً تصویر حضرت مریم و مسیح ) اشاره دارد و مصادیق خاص آن را در هنر قرون وسطی ،  بیزانس ، گوتیک و حتی در روسیه می توان یافت . ( تصویر ۱-۱ )
    شمایل همچنین به نقاشیهای مذهبی اجرا شده بر روی پانلهای چوبی مربوط به دوره بیزانس و قرون وسطی نیز گفته میشود .
    شمایل روسی از نقاشان بیزانسی مشتق شد و قواعد مشخصی را در ترکیب بندی و نمایش حالت و چهره مقدسین حفظ کرد . آثار هنرمندانی چون روبلف    نمونه های این نقاشی سنتی محسوب می‌شود .
تصویر (۱-۱)  مادر خدا – شمایلی از مریم عذرا و مسیح کودک – روسیه – حدود ۱۱۵۰ میلادی            
       شمایلنگاری  :
   شمایلنگاری به آثاری اطلاق میگردد که به مطالعه و بررسی نمایش فیگورهای موضوعات مذهبی که در آن شخصیتهای مشهور ، مذهبی ، اسطوره ای و مقدس با روشی خاص نمایش میابند می پردازد . مثلا نمایش فیگورهای موجود در تصاویر یک کتاب با شخصیتهای مقدس و اسطوره ای . بطور مثال میتوان به شخصیتهای مذهبی چون حضرت عیسی(ع) ، حضرت مریم(س) و یا شخصیتهای اسطوره ای چون ژاندارک اشاره نمود.
     در نقاشیهائی که در قرون وسطی به تصویر کشیده شده اند ارتباط تنگاتنگی میان تصورات و ایده های هنرمند و اثرش وجود دارد. نقاش اغلب ، ایده واندیشه های دینی را به وسیله سمبل و نماد در آثارش نمایش می دهد و از پرداختن به اصل مطلب بصورت واضح و عیان پرهیز می کند در بسیاری از آثار شمایل نگاری در قرون وسطی مشاهده می شود که به طور مثال مسیح ( ع )  به چهره و حالتهای متفاوت و گاه با یک نماد و رمز که درآن زمان مفهومی خاص را در برداشته نشان داده می شود .
    بطور کلی می توان این گونه بیان کرد که شمایلنگاری ، هنری است آمیخته با رمز ، احساس ، مفهوم و توأم با مضامین ماورائی (ویژگیهای محتوایی و معنایی) ، در عین حال در برخی آثار شمایل نگاری از لحاظ ترکیبی و فنی نوعی سادگی و عدم مهارت (ویژگیهای بصری) دیده می شود که در بخشهای بعدی نمونه هائی از آن را بررسی خواهیم نمود .
شمایل شکنی  :
   در قرون اولیه ظهور ادیان هیچگاه شمایل پیامبران و قدسیان نقاشی نشده است و در موارد بسیاری منع گردیده است . چنانچه درمورد بودا تنها جای پای او به تصویر کشیده می شد . در مورد حضرت مسیح نیز ، قرنها پس از ظهور او بود که تصاویری از صورت او را شاهد هستیم . این مسئله شاید به دلیل همان قداست و معنویتی است که همه پیروان ادیان آسمانی برای پیامبران خود قائلند و حاضر نیستند چهره آنها را در صورتی مادی و دنیوی نشان دهند و یا شاید بدلیل بیم بازگشت به دوران بت پرستی باشد .
    این ظن هنگامی بیشتر قوت می گیرد که ما می بینیم در دوره های خاصی از هنر مسیحی ، جریانی تحت عنوان شمایل شکنی آغاز می شود که هرگونه آثار نقاشی و مجسمه مذهبی را محکوم به نابودی می نماید .
    شمایل شکنی جنبشی بود که در اواخر قرن هشتم  میلادی علیه پرستش تصویرهای مذهبی برخاست و به شکستن و سوزانیدن شمایلها و تمثالهای مقدسین انجامید . این جنبش که از حمایتهای امپراتور نیز برخوردار بود تا اواسط سده نهم ادامه یافت و در این فاصله زمانی ، بسیاری از آثار هنر دینی از بین رفتند .
   شمایل شکنی در واقع حرکتی خصمانه در قبال هنر نبود ؛ این جنبش نه هنر ،  بلکه تنها نوع ویژه آن را زیر فشار قرار می داد ، و تنها با تصاویری که محتوای مذهبی داشتند مبارزه می کرد .
   بیزاری از باز نمائی تصاویر مذهبی همچنین نفرت از هر چیزی که یاد آور بت پرستی بود ، با توجه به رغبتی که به تصاویر داشتند به هیچ وجه بر بینش بیزانسی متأخر مانند دوران مسیحیت اولیه تأثیری نداشت . تا زمانی که دولت ، مسیحیت را به رسمیت نشناخته بود ، کلیسا به کاربرد مذهبی تصاویر بطور اصولی حمله می برد و تنها در گورستانها و با شرایط خاصی آنها را تحمل می کرد ؛ از پیکر تراشی و ترسیم تک چهره هم ممانعت بعمل می آمد و نقاشی محدود به باز نمائی نمادین بود .
    در کلیساها کاربرد آثار هنرهای تصویری مطلقاً ممنوع بود . ‌ کلمنت  اسکندریه ای تأکید میکند که فرمان دوم ، علیه هر گونه باز نمائی تصویری است و همین ملاکی برای کلیسا و آباء اولیه است . در سده سوم  ازبیوس  بازنمائی تصویری عیسی مسیح را عملی بت پرستانه و ضد کتاب مقدس توصیف می کند .
   تصاویر خود حضرت مسیح حتی در سده بعدی بالنسبه کمیاب بود . تا سده پنجم تهیه این نوع تصویر به میزان قابل توجهی شکوفا نشد . با این حال در همین دوره تصاویری نیز در حد اعلای خود باز نمائی شد که می توان از تابلوی مسیح باز خرید کننده گناهان   نام برد .
   ریشه شمایل شکنی و آنچه که بطور مستقیم با نفرت از بت پرستی پیوند داشت رویگردانی اولیه مسیحیت بود از پذیرفتن فرهنگ زیبا شناختی عصر باستان کلاسیک . مسیحیان نخستین ، این محرک روحی را به راههائی بیشمار فرموله کرده بودند و شاید بارزترین نظر  آستریوس آماسی  باشد که همه باز نمائی های تصویری مقدس را محکوم می کرد . زیرا از نظر او هیچ تصویری نمی توانست از تأکید بر جنبه های حسی و مادی موضوعی که نشان می دهد ، برکنار بماند .
    پس از دوران شمایل شکنی ، هنرهای تصویری بیزانس در دیوار نگاره ها و نقاشیهای روی چوب متمرکز شد و در این اشکال ، حالت روحانی چهره ها و پیکره ها بیشتر از هر چیز مورد توجه بود . ( تصویر ۲-۱ )
تصویر (۲-۱)  مسیح نجات دهنده – نقاشی روی چوب
حدود ۱۰۵۰ میلادی –  دوره بیزانس
شمایلنگاری در قرون وسطی و بیزانس  :
   وقتی قبایل جنگجوی شمال اروپا به روم چیره شدند ، تمدن رومیها را باخود به دولت کوچکی که تشکیل داده بودند بردند . در طول دوران آشفته ای که این ممالک نوپا ثبات سیاسی نداشتند ، تنها مرجع قابل اطمینان و محکم ، کلیسا بود .
   در کلیساها نه تنها روحانیون و معلمین زندگی می کردند بلکه جای مخصوصی برای هنرمندان وجود داشت . در این کلیساها کارگاههای مخصوصی بود که در آن نسخه های کتاب مقدس را تکثیر می کردند و نقاشان برحاشیه صفحات آنها نقاشی می نمودند . قرنها این نقاشی ها نماینده هنر قرون وسطی ( قرن پنجم تا دوازدهم میلادی ) بودند .
   پس از مرگ  شارلمانی  همانطور که تمام مملکتش بین وراثش تقسیم شد  هنر نیز در سرزمینی جدید از یکدیگر مجزا گردید . تا زمان او نقاشی های مینیاتورگونه در حاشیه کتاب مقدس رایج بود (تصویر ۱-۲ ) ، ولی پس از او نقاشانی که  هم به نمایش تصویری انسان تمایل داشتند و هم داستانهای دینی را مصور مینمودند ، این دو شیوه را با هم آمیختند و سبک بزرگی بنام رومانسک  را بوجود آوردند که در قرن دوازدهم و سیزدهم به اوج قدرت خود رسید . این سبک ، علیرغم نامش به هیچوجه روحیه رومی ندارد . گرچه بسیاری از فرمهایش ریشه رومی دارند . ( تصویر ۲-۲ )  هنرمندان رومانسک به خوبی با هنر بیزانتین آشنا بودند . در نقاشی های رومانسک ،  برخلاف نقاشیهای مصری که بی حرکت به نظر می رسیدند ، همه اجزاء از تحرک کامل برخوردار بودند . ( تصویر ۳-۲ )       
تصویر ( ۱-۲ ) تصاویری از کتاب مقدس –  حدود ۱۲۰۰ – 1101 میلادی – یونان
تصویر ( ۲-۲ ) مادونا و سنت ترینیتا –  اثر چیمابوئه –  سال ۱۲۷۰
محل نگهداری : گالری یوفیزی فلورانس 
تصویر ( ۳-۲ ) ستایش مریم عذرا توسط مجوسیان – نقاشی روی چوب – اثر چیمابوئه –  سال ۱۲۴۰
    هنر بیزانتین در امپراتوری خاوری از لحاظ علم و هنر در میان قرون پنجم تا دوازدهم میلادی برتری بسیار زیادی نسبت به هنر روم غربی داشت . در زمینه شمایلنگاری تقریباً در تمامی کلیساها یک کارگاه برای رونویسی کردن کتاب مقدس وجود داشت . این کارگاهها دارای نقاشانی بود که کتابهای خطی را با نقاشی ها وکارهای زینتی جلوه و رونق می بخشیدند . این نقاشی ها که تحت عنوان مینیاتور  شناخته می شوند برای مدتی طولانی مهمترین نوع نقاشی در قرون وسطی به حساب می آمد . شیوه کار آنها نیز در واقع پیروی از نقاشی رومیان بود .
ویژگیهای آثار کاتاکُمب :
   کاتاکمب به معابری زیرزمینی و طولانی که در قرون وسطی محلی برای دفن مسیحیان بود گفته میشود . در دیواره های این معابر که بصورت دخمه یا سردابه در داخل زمین ایجاد میشدند ، آثاری چند از شمایلنگاری صدر مسیحیت را شاهد هستیم . تصاویر ( ۴-۲ ) ( ۵-۲ ) ( ۶-۲ )
تصویر ( ۴-۲ ) تابوت سنگ آهکی مربوط به یکی از کاتاکمب های رم – سال ۳۵۰ میلادی
تصویر ( ۵-۲ ) چوپان نیکو – تابوت سنگی مربوط به یکی از کاتاکمب های رم – سال ۳۹۰ میلادی
تصویر ( ۶-۲ ) قسمتی از یک تابوت سنگی با عنوان چوپان برگزیده – یکی از کاتاکمبهای رم
 سال ۳۹۰ میلادی
    اعتقاد مسیحیان بر این بود که عیسی (ع) پسر خدا و نجات دهنده ای است که ظهورش مدتها قبل پیش بینی شده بود . خداوند عیسی را برای نجات مردم از گزند شیطان به این دنیا فرستاده و کسانیکه به مسیح ایمان بیاورند ، پس از مرگ قیام کرده و برای ابد در بهشت زندگی خواهند کرد. این اعتقادات پیروان حضرت مسیح را در گسترش پیام او به جهد و کوشش وا داشت . به همین علت آنها پس از مرگ حضرت عیسی به اطراف امپراتوری روم پراکنده شدند و هریک در محلی به تبلیغ آئین جدید پرداختند و اولین اجتماعات مذهبی و یا کلیساها را در کاتاکمب ها بنا نهادند . مهمترین کلیسا در روم بنا شد و در آنجاست که ما اولین شمایلنگاریهای مسیحی را می یابیم. این نقاشیها بر روی دیوارهای کاتاکمب ها تصویر شده است.
    تصویر ( ۷-۲ )  شمایل دو سرباز را نشان می دهد که در یکی از کاتاکمبهای رم کشیده شده است . این اثر از لحاظ سبک بکار برده شده ، شیوه ایست که در آثار رومی با آن مواجهیم . حتی خیلی بیش از سبک بیزانس به طبیعت نزدیک است ؛ لکن در عین حال چشمان سیاه و خیره و هیکل خشن و خشک آنها این ذهنیت را ایجاد می کند که در مقابل یک تصویر سمبلیک و مقدس قرار گرفته ایم . این مضامین نقاشی تا حد زیادی در قرون بعدی نیز تکرار شد و هر بار تصاویری که ترسیم می شد ، کمتر از دفعه قبل به یک بشر معمولی و این جهانی شباهت داشت .
تصویر ( ۷-۲ ) سربازان خدا – نقاشی کشف شده از یک کاتاکمب در شهر رم – سال ۲۰۰ میلادی
محل نگهداری : موزه سلطنتی بروکسل – بلژیک
    تصاویر ( ۸-۲ ) و ( ۹-۲ ) نمونه هایی از نقاشیهای ترسیم شده در کاتاکمب ها میباشند.
تصویر ( ۸-۲ ) مسیح در حال شبانی – نقاشی بر روی دیواره یک کاتاکمب در شهر راونا
در زمان گالا پلاسیدیا ، اپراتور زن رومانها- سال ۴۲۵ میلادی
تصویر ( ۹-۲ ) مراسم غسل تعمید – سقف نگاره یک کاتاکمب در شهر راونا – ایتالیا
حدود ۵۱۰ میلادی
   دیواره نگاره های کاتاکمب ها تنها نمونه های شمایلنگاری هنر صدر مسیحیت نیستند  بلکه از نواحی دیگری که مسیحیان اولیه در آنجا اجتماع داشتند ، مانند اسکندریه و انطاکیه نیز آثار معدودی برجای مانده است . با بررسی این آثار و بخصوص با توجه به اینکه در ابتدای ظهور حضرت مسیح ، افرادی که به دین او می گرویدند آشنایی زیادی با مهارتهای هنری نداشتند ، معیارهای تقلید شده از هنر یونان و روم در آثار آنها بنحوی ناپخته و ضعیف مورد استفاده قرار میگرفته است .
    مسیحیان اولیه که در کاتاکمب ها اعتقادات خود را مخفیانه تبلیغ می کردند ، به شکل تازه ای از هنر نقاشی دست یافته بودند که ضمن سادگی و گویائی به لحاظ تکنیکی بسیار ضعیف بودند.
    تصویر ( ۱۰-۲ ) باقیمانده ای از یک نقاشی زیر زمینی است که روی سقف یکی از این کاتاکمب ها که در حدود دو قرن پس از عروج حضرت عیسی بنا شده کشیده شده است . سبک این نقاشی از نقاشی های رومی تقلید شده ، لیکن شکلهای آن ساده تر و فاقد جزئیات می باشد . چنین به نظر می رسد که تصاویر اثر فوق به زمینه سفید نقاشی چسبیده است . از این رو کاملاً  آشکار است که در این مورد ، نقاش به هیچ وجه قصدساختن طرحی درست ، یعنی آن چنان که به چشم مخاطب صحیح جلوه کند نداشته است .
تصویر ( ۱۰-۲ )
    با مشاهده این نوع نقاشی می توانیم بگوئیم که حتی مسیحیان اولیه نیز با دید دیگری که به کلی با دید پیروان  آئین رومیان متفاوت بود ، به زندگی می نگریستند . مسیحیان افکار خود را در نجات دهنده خویش و زندگی پس از مرگ متمرکز ساخته بودند و به قدرت خود و شکوه زندگی زمینی توجهی نداشتند . به این ترتیب زیبائی اندام و قدرت بدنی آدمی ، دیگر برای آنها مفهومی نداشت و بجای همه اینها مایل بودند که قدرت و جلال مسیح را نشان دهند و پیغام و مأموریت او را در روی این زمین خاکی بنحوی بیان کنند . در اینجا احتمالا نقاش می دانست که نمی تواند این کار را توسط عناصر طبیعی و عینی مستقیماً بیان کند لیکن تنها کاری که او می توانست انجام دهد این بود که از نمادها ، شکل ها و یا علاماتی استفاده نماید که موضوعات ماورایی و غیر مادی را بوسیله آنها در آثارش نمایان سازد . مثلاً قسمت وسط نقاشی مذکور دارای یکی از این نمادها است ؛ یعنی مسیح (ع) بعنوان شبانی که گوسفندان را رهبری می نماید ، به عنوان پیامبری است که روح مردمان را راهنمائی می کند ، چون در این نگرش همه چیز بستگی به وجود مسیح دارد . مابقی مناظر مانند پره های چرخ ، دور تادور شمایل حضرت عیسی (ع) در مرکز قرار گرفته است . مجموعه این تصاویر روی سقف تشکیل صلیب بزرگی می دهد که کلی ترین و ساده ترین علامت ، برای نشان دادن اعتقادات مسیحی است . شمایلهائی که دور تا دور ایستاده اند اعضای کلیسا هستند که دستها‌را به دعا برداشته و از عرش اعلی استعانت‌می‌نمایند.
    چهار نیم دایره منقوش سقف ، داستان حضرت یونس که در تورات نقل شده را مرحله به مرحله بیان می کند ، از جمله ، مراحل سوار شدن در کشتی ،  بلعیده شدن  توسط نهنگ ، بیرون آمدن از شکم نهنگ ، قرار گرفتن در ساحل و تفکر در بخشایش خداوند توسط یونس . مسیحیان معتقد بودند که آنها نیز مانند یونس که دوباره از شکم ماهی بیرون آمد به قدرت خداوند ، از بین مردگان برخواهند خواست .
نماد در شمایلنگاری
   نظریه پردازان غربی شمایلنگاری را بر اساس جنبه های رمزی و سمبلیک آن یک هنر دینی می دانند و معتقدند که رمز فقط علامت قرار دادی نیست بلکه مطابق یک قانون هستی ،  صورت نوعی یارب النوع خود را متظاهر می سازد .
   حضرت علی ( ع )  می فرمایند :
«  وَ بِأسمائِکَ الّتی مَلَئتَ أرکانَ کُلَ شَی »
   بدین معنا که رکن هر شیء یکی از اسماء الهی است . هر شی تجلی یک از اسماء الهی است . اشیاء حجاب اسماء نیستند .
   رمز و تمثیل ، در قالبهای مختلف بیان هنری ، ما را به معانی خاص یا گوناگون راهنمائی می کند . زبان رمز ، زبانی واحد و بیانی قابل درک به صورت مستقیم و بلاواسطه نیست و چند پهلو بودن آن از اختصاصاتش می باشد .    
    همانطور که ذکر شد شمایلنگاری مسیحی تحت تأثیر هنر رومیان بوده و در این زمینه آثار بسیاری در دست است . یکی از این نقاشی‌ها ( که در بخش کاتاکمب توضیح داده شد ) متعلق به دو قرن بعد از میلاد مسیح میباشد . از این نقاشی میتوان اینگونه نتیجه گرفت که هنرمندان آن دوره ، همان سبک نقاشان رومی را داشته اند ، ولی علاقه بیشتری به زمینه کاملاً سفید نشان میدادند زیرا رنگ سفید از نظر آنها صفای باطنی و پاکی را القا مینمود ، ذهنیت این هنرمندان بیشتر معطوف به حضرت مسیح و زندگی آینده انسان بوده است تا قدرت رومیها و افتخاراتشان بر روی زمین . به همین دلیل زیبائی و قدرت بدن انسان که در هنر یونان و روم بسیار مهم بود، دیگر چندان برای هنرمند عصر مسیح اهمیت نداشت و در عوض نقاشی های آنها نمایشگر قدرت و شکوه حضرت مسیح (ع) بود . تصویر ( ۱۱-۲ )
    ولی هنرمندان این دوره این کار را مستقیماً انجام نمی دادند بلکه از نماد یا سمبل کمک می گرفتند . از آثار ممتازی که می توان در این زمینه به آن اشاره کرد ، تابلوی مادونا  متعلق به عصر بیزانتین می باشد ، که مریم مقدس را همراه مسیح کودک نشان می دهد . تصویر ( ۱۲-۲ )
تصویر( ۱۱-۲ ) شمایل مسیح در مقام اعلی – جزیره سیسیل –  مربوط به سال ۱۱۴۸ میلادی- سیسیل متعلق به امپراطوری روم شرقی بوده و هنر آن تحت تأثیر فشار نرمانها که حکومت سلطنتی در آنجا تأسیس کرده بودند قرار داشت اما از هنر روم شرقی نیز بی تأثیر نبوده است .
  در این تصویر حرمت وهیبت مسیح ، چشم انسان را خیره و شگفت زده میکند . این شمایل ، مقام روحانی مسیح را بخوبی نشان می دهد و با بهترین کارهای هنری دوره بیزانس برابری می کند . باید در نظر داشت صحنه ای ازکتاب مقدس (انجیل) که در دست مسیح است به خط کتیبه ای یونانی نوشته شده است .
تصویر ( ۱۲-۲ ) مادونا – تمپرا روی چوب – حدود ۱۲۰۰ میلادی – دوره بیزانس
   موضوعاتی نظیر مریم مقدس و عیسی (ع) و. . .  بارها نقاشی شده اند و هر بار نمادین و غیر طبیعی تر از دفعه پیش . این روند تا ظهور دوره گوتیک ادامه یافت.
   در دایره المعارف روئین پاکباز آمده است : سقف نگاره های مکشوف درگورستان زیر زمینی رم ، از نمونه های شاخص نقاشی صدر مسیحیت و قرون وسطی به شمار می آیند
در همین سقف نگاره ها ، نقشمایه های نمادین مسیحی چون  چوپان نیکو  معرف مسیح ،  طاووس نشانه جاودانگی ،  کبوتر  نماد روح ،  لنگر  نشانه امید ، میهمانی آسمانی ، مریم عذرا و مسیح کودک  و جز اینها رخ نمودند . این نقشمایه ها به اضافه موضوعات دیگری چون تصلیب مسیح و حواریون در قالب موزائیک ، کنده کاری بر لوح  عاج و روی تابوت و در تصویرهای کتب مقدس نیز به کار گرفته شده است.
    در زیر به برخی دیگر از نمادها و سمبلهائی که در شمایلنگاری مسیحی بکار گرفته شده  اشاره میگردد :
چوپان عیسی مسیح (ع)
شراب علامت خون مسیح
برهنگی بدن نشانه اثر متعالی و حقیقت مسیح    
صلیب نشانه دین مسیح
آب زلالیت روح
کبوتر روح القدس
آهو نشانه روح تشنه
گوسفند یا بره پیروان مسیح
ماهی آب تعمید وایمان ـ مرز ارتباط بین زمین و آسمان
مربع جهان
دایره مخلوقات
گنبد آسمان
مار روح شریر و اغواگر
رنگ زرد نشانگر نشاط و طراوت
رنگ آبی و سفید القاکننده صفای باطنی وپاکی
رنگ طلائی نشانه خورشید ، نشانه قدیسیت
رنگ بنفش القا کننده مرگ و آرامش
رنگ سبز تداعی کننده قسمتهایی از بهشت موعود
    در تصویر ( ۱۳-۲ ) نمونه هایی از این نمادها بکار گرفته شده است ، از جمله : چوپان ( نمادی از مسیح ) ، صلیب ( نشان مسیحیت ) ، دوازده گوسفند ( احتمالا نشانگر حواریون مسیح ) ، شکل دایره ( تداعی گر مخلوقات جهان )  و رنگهای : آبی ( پاکی مسیحیان ) ، زرد ( طراوت ) ، سبز ( بهشت ) و طلایی ( قدیسیت )
تصویر ( ۱۳-۲ ) سقف نگاره ای از موزائیک – کلیسای سنت ویتاله  ایتالیا – سال ۵۵۰ میلادی
موضوعات شمایلنگاری :
    آثار شمایلنگاری در قرون وسطی و بیزانس دارای محتوا و موضوعات مختلفی میباشند که تنوع بسیاری به آنها بخشیده است . این تنوع بیشتر در نقاشیهای با اندازه کوچک که روی بوم یا پانل‌های چوبی ترسیم میشدند دیده میشود . اما دیوارنگاره ها و نقاشیهایی که بالاخص در کلیساها ، قبرستانها و اماکن مذهبی وجود دارند دارای موضوعات تقریبا مشخص و خاصی هستند که اغلب به نمایش داستانهای زندگی حضرت مسیح و مریم (س) پرداخته اند.
    با اینکه هنر شمایلنگاری در قرون وسطی و بیزانس بیشتر جنبه های دینی و مذهبی داشته است ، اما در برخی موارد شاهد موضوعات غیر دینی نیز می باشیم . از آن جمله میتوان به شمایلهای درباری اشاره کرد که بیشتر مشتمل بر تصاویری از افراد معروف و مشهور مثل پادشاه ، ملکه ، شوالیه ها و. . . است . با این حال ، در تمام این آثار آرمانگرایی و جنبه های فوق بشری که از شاخصه های ویژه شمایلنگاری قرون وسطی و بیزانس میباشد حفظ شده است .
    در بخشهای بعدی شمایل حضرت مریم و مسیح (ع) به عنوان یک اثر ویژه و منحصر به فرد شمایلنگاری قرون وسطی در بخش موضوعات خاص و شمایلهای دیگر قدیسان در بخش موضوعات عام مورد بررسی قرار میگیرد.
موضوعات عام
شمایل های مقدس در آثار نقاشی قرون وسطی و بیزانس :
    هنر قرون وسطی و بیزانس که از هنر کاتاکمب نشأت گرفته ، نه تنها پس از مدتی از آن متمایز گشت بلکه در عصر ژوستی نین تا روم غربی هم گسترده گردید . دراین دوره موزائیک کاری و نقاشی روی دیوار کلیساها رونقی بسیار گرفت که عمده این آثار همانطور که گفته شد ، داستانهای زندگی حضرت مسیح و مریم ( س ) بود . عمده این آثار در شهر  راونا  و کلیسای معروف  سان ویتاله  ترسیم شده اند . این شمایلها از میراث سنتهای هنری یونان و روم و سنن هنری شرق برخوردار بودند . محتوای این شمایلها آمیختگی دو جنبه مذهبی و درباری را منعکس می کردند . به عبارت دیگر در این آثار وحدتی بین شکوه و جلال دنیوی و اخروی ایجاد شده که بازتاب قدرت سیاسی و مذهبی در وجود یک فرد واحد است .
    اما شمایلنگاری صرفا مختص کلیسا نبود و در جاهایی غیر از کلیسا نیز شاهد شمایلهایی از دیگر قدیسان و افراد مشهور و بعضا اساطیری هستیم . این آثار اغلب در کاخها ، دربارها و حتی قبرستانها مشاهده میگردد .
    موضوعاتی که غیر از تمثال حضرت عیسی و مریم (س) غالبا دستمایه کار شمایلنگاران قرار میگرفت ، تصاویر شاگردان ، نزدیکان و حواریون مسیح (ع) بود.
    از آن جمله میتوان به یکی از شاگردان مسیح به نام  سنت متیو  اشاره نمود . او همواره ملازم و همراه حضرت عیسی (ع) بود و در آفریقا به تبلیغ دین مسیح پرداخت و سرانجام بدست یهودیان سنگسار شد . انجیل متیو از آثار وی میباشد . در تصویر شماره ( ۱-۳ )  که شمایلی از  سنت متیو  می باشد مشاهده میکنیم که همه ظواهر آن یعنی بدن قوی ، حالت چهره ، طرز سایه زدن و نشان دادن جوانب آن ، یاد آور هنر رومی است . اگر هاله نوری که مانند صفحه بزرگی پشت سر او قرار دارد نبود ، امکان داشت با یک نقاشی از یک فرد عادی در چندین قرن جلوتر اشتباه شود . ولی حلقه دور سر ، بیان کننده شخصیت قدسی اوست …

منابع و مأخذ
ـ اسدی زاده  پرویز ـ فرهنگ دانش وهنر (شامل: اطلاعات عمومی)
سازمان چاپ پویا ـ سازمان انتشارات اشرفی ـ چاپ هفتم ۱۳۵۵ ـ تهران
ـ  اکو  اومبرتو  1932   ( Umberto Eco ) ـ  هنر و زیبائی در قرون وسطی
عنوان اصلی( ایتالیائی) :   Medievale Sviluppo dell”estetic ـ  ترجمه : فریده مهدوی دامغانی  ـ مؤسسه نشر تیر ۱۳۸۱ ـ تهران    
ـ  پاکباز روئین ـ فرهنگ معاصر هنر ـ  وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ـ  چاپ اول ۱۳۷۸ ـ تهران 
ـ  تیتوس بوکهارت ـ مدخلی بر اصول و روش دینی ( مطالعاتی در هنر دینی دفتردوم )
ـ  جنسن  و . ه ( با همکاری دوراجین ) ـ پژوهشی در هنرهای تجسمی از سپیده دم تا زمان حاضر تاریخ هنر ـ  ترجمه پرویز مرزبان  ـ شرکت سهامی افست ـ ۱۳۵۹
ـ  جنسن  و . ه  ـ خلاصه تاریخ هنر  ـ  ترجمه پرویز مرزبان ـ انتشارات علمی فرهنگی     1374 ـ تهران
ـ رید هربرت ـ معنی هنر ـ ترجمه نجف دریا بندری ـ چاپخانه سپهر ـ چاپ چهارم ۱۳۷۱ ـ تهران  
ـ گاردنر هلن  ـ هنر در گذر زمان ـ به تجدید نظر هورست دلاکروا و ریچاردتنسی  ترجمه محمد تقی فرامرزی ـ مؤسسه انتشارات نگاه آگاه ۱۳۶۱ تهران
ـ سایتهای اینترنتی به آدرس :
   http://67.1911encyclopedia.org
   http://www.comeandseeicons.com
   http://davenation.com
   http://encyclopedia.thefreedictionary.com
   http://gallery.euroweb.hu
   http://www.icons.mediaweb.ro
   http://www.religious-icons.com
   http://www.stgeorgeimages.com