بررسی کشف حجاب و سکولاریسم در ایران

چکیده

مصطفی کمال آتاتورک در اثراقدامات تدریجی و آشکار توانسته بود به عمر امپراطوری

عثمانی پایان دهد و کشور کوچک  ترکیه را  بنیان  نهد ، برآن  شد تا کشور ترکیه را در مسیر

نوسازی قرار دهد ؛ نوسازی  که مصطفی کمال خواستار آن بود ، در واقع غربی سازی بود و

در این راستا می بایست تمام  سنتها از بین می رفت . وی  برای رسیدن به این هدف، مبارزه

گسترده با مذهب و نیروهایی  مذهبی انجام داد و اسلام رسمی  را بطور کامل از جامعه ترکیه

پاک کرد . در کنار اقدامات مصطفی کمال ؛ وابستگی روحانیون سنی  به دولت و عدم استقلال

سیاسی و مالی این زمینه را برای مصطفی کمال فراهم  آورد تا بتواند با ترکیب سیاست پنهان و

آشکار ترکیه را به یک کشور سکولار تبدیل کند .

از طرف دیگر در ایران  نیز رضاشاه به زعم خود برآن شد تا جامعه  ایران را همانند

ترکیه  بسوی  تمدن و نوسازی هدایت کند . در راستای  چنین اقدامی طبیعی  بود که از  طرف

روحانیون که به عنوان ترویج دهندگان دین در جامعه محسوب می شدند ،در مقابل  چنین اقدامی

مقاومت صورت گیرد ، استقلال سیاسی، اقتصادی به روحانیون این کمک را می کرد تا در مقابل

سیاستهای نوسازی رضاشاه که توأم با دین زدایی بود مقاومت کنند .

استقلال یکی از بزرگترین امتیازات روحانیت شیعه درمقایسه با روحانیت سنی است .چه

در دوره صفویه، چه در دوره هایی افشاریه و زندیه و قاجاریه و چه در دوره پهلوی، روحانیت
اگر چه متفاوت اندیشیدند ولی هیچ گاه زیر بار زور و دستور و ابلاغیه  و فرمان شاهی

نرفت. نتنها این وضعیت و آرمان را حفظ کرد بلکه  در شرایط مقتضی با قدرت ظالمانه مبارزه

کرد و برای ایجاد فضایی  مساعد تر برای  دینداری  و دین مداری ، با حاکمان در افتاد و نهایتاً

کوشید تا نظامی اسلامی برمبنای دین و مردم تأسیس کند . از دوره های  بسیار سخت و طاقت-

فرسا برای روحانیت ،  دوره  حکومت  بیست  ساله رضاخان  بود . در این  دوره روحانیت  با 

شدیدترین برخوردها وعمیق ترین موانع مواجه شد . رضاخان که سودای ترقی و پیشرفت ایران

به مانند کشورهای اروپایی را درسر داشت ، سعی می کرد  مهمترین  موانع را  که به زعم  او

مذهب  و روحانیت  بود ، از میان  بردارد . او علاوه  بر مقابله های  خشن  و  زورمندانه  با

روحانیت ، بر آن بود تا تمام  نمادهای  مذهبی را از جامعه حذف کند . رضاشاه  برای  از بین 

بردن مذهب و نیروهایی  مذهبی از تمام امکانات استفاده می کرد تا هرچه زودتر به زعم خویش

کشور را به دروازه های ترقی برساند .

در پژوهش حاضر  با مطالعه اقدامات ضد دینی در ایران و ترکیه که نهایتاً جامعه را به

سوی سکولاریسم  هدایت می کرد ، آشنا خواهیم  شد . و همچنین در این  پژوهش  سیاست های

رضاشاه و آتاتورک را در مقابل  مذهب و نیروهایی مذهبی  بصورت مقایسه ای بررسی خواهیم

کرد .

                                                   قاسم رضایی یونجالی
فصل اول : کلیات

معرفی روش و ماهیت تحقیق  که معمولاً به شکل طرح  تحقیق  یا طرح پژوهش ارائه

می شود موجب می شود  که  محقق  و خواننده  بر محتوا و شکل تحقیق  تسلط و احاطه داشته

باشند . با معرفی روش  و ماهیت تحقیق است  که ارزیابی  و قضاوت در توفیق یا عدم توفیق  

نتایج  علمی تحقیق  براساس هدف و روش اعلامی میسر می شود براساس چنین ضرورتی در

بخش ابتدایی این  پژوهش  طرح مسأله  –  تاریخچه  موضوع – هدف و قلمرو تحقیق – بیان

فرضیه – روش گردآوری داده ها و تجزیه و تحلیل  آنها – سازماندهی  تحقیق  و سایر مسائل

به منظور تبین و تحدید و تدقیق و تعمیق موضوع  مورد بررسی قرارمی گیرد .    

۱-۱) بیان مسأله 

تاریخ  بزرگترین منبع  شناخت ، سرشارترین ذخیره تجربه اندوزی و مؤثرترین وسیله

عبرت گیری  برای گام برداشتن در حال و روشن  نمودن  تصویر آینده است . تاریخ  بستری

است که ما را با منابع اصلی اندیشه ها و ریشه تحولات آشنا می سازد . از این رو درمراجعه

به  تاریخ  بایستی بسیار دقیق  بود و به ابعاد و زمینه های فکری  –  سیاسی  –  اقتصادی  و

فرهنگی و بین الملی حوادث و تحولات توجه نمود .

تاریخ معاصر ایران و ترکیه نیز از نظرمحتوا و مضمون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی

و کیفیت تحولات و فراز و فرودهای  آن به خصوص در زمینه تعامل دین و دولت دربردارنده

 حوادث و تجربیات مهمی است که آگاهی دقیق از آنها میتواند برای ما در پیمودن راه دشوار

در مقطع حساس کنونی مفید باشد و بی توجهی  به آن موجب ضرر و زیان خواهد شد .

جنبش ها و انقلاب های مهم در تاریخ  اسلام و بویژه در ایران و ترکیه  با رهبری  و

حمایت  روحانیون  همراه  بوده  است . تحریم  تنباکو –  انقلاب  مشروطیت  و جنبش های

مقطعی  در شهرهای مختلف  ایران عموماً  به رهبری روحانیت و تحت تأثیر مستقیم عنصر

دین  صورت  گرفته  است ؛ در تاریخ  اجتماعی ، سیاسی عثمانی  و سپس ترکیه هم دین  و

روحانیت نقش مهمی داشته اند .

اعلان  جنگ عثمانی  به مصر در سا ل  1516  با فتوای  شیخ الاسلام علی جمالی

صورت گرفته است . در دولت عثمانی  شماری از پادشاهان براساس فتوای  شیخ الاسلام ها

از قدرت  و سلطنت خلع شده اند .سلطان سلیم سوم  و سلطان عبدالعزیز دوم و سلطان عبد-

الحمید دوم  با فتوا خلع  شده اند .

همچنین  قیام شیخ رجب و شورش شهر سیواس درمرکز ترکیه و قیام  شیخ سعید در

شرق ترکیه ( پس از تشکیل ترکیه جدید) با رهبری وهدایت روحانیون صورت گرفته است .

به قدرت رسیدن مصطفی کمال پاشا در ترکیه و همچنین رضاخان در ایران از جمله

حوادث مهم تاریخی است که سرآغاز وسرمنشاء تحولات سیاسی اجتماعی و فرهنگی بزرگی

دراین دو کشور به شمار می آید . به قدرت رسیدن مصطفی کمال پاشا و رضاخان  در کنار

شرایط داخلی ناشی از شرایط و تحولات بین الملی پس ازجنگ جهانی اول وانقلاب بلشویکی

در روسیه محسوب  می شود . در دوران زمامداری مصطفی کمال پاشا و رضاخان ؛ کشور

ایران  و ترکیه  وارد مسیری متفاوت از سیرتاریخی خود شد . گسترش  یافتن وابستگی های

فرهنگی ایران و ترکیه به غرب و ترویج غربگرایی و خود باختگی و پی گیری سیاست های 

تجدد گرایانه از طریق تضیف مذهب و از بین بردن دین و نیروهای مذهبی و همچنین تشکیل

ارتش مدرن برای از بین  بردن مخالفان از مهمترین رویدادهایی است که با این دوران آغاز

می شود .

در ایران و ترکیه هر چند که روند  تجدد گرایی از زمانهایی  بسیار دوری آغاز شده

بود  ولی در دوران حاکمیت رضاشاه و مصطفی کمال حرکت به سوی غرب و غرب گرایی 

بیشتر و با جدّیت و در قالب یک  دولت متمرکز و مدرن دنبال گردید . برای رسیدن  به چنین

آرمانی هرچیزی که درکشوراحساس می شد  در برابر نوسازی مقاومت خواهد کرد به سرعت

از بین برده می شد .

قرن هیجدهم میلادی سرآغاز فصل نوینی در تاریخ کشورهای اسلامی محسوب می-

شود . در این قرن دنیای اسلام شاهد رشد و قدرت نمایی رقیبی در مقابل خود  شد  که تا آن

زمان در روابط بین دنیای  اسلام با ممالک غیر مسلمان بی سابقه بود . در جوار و همسایگی 

اروپا سرزمینهای  مسلمان نشینی قرار داشتند  که تا آن زمان عمدتاً تحت کنترل امپراطوری 

کهن عثمانی قرار داشتند . امپراطوری قدرتمندی که تا یک قرن قبل از آن توانسته بود تا مرکز

اروپا پیشروی کند . ولی از قرن هیجدهم اوضاع  به تدریج عوض می شود دولتهای اروپایی

درسایه ثروت عظیم به دست آمده ازممالک و مستعمرات خود در قاره آمریکا، آفریقا و آسیا و

نیز رشد و پیشرفت تکنولوژی  وعلوم جدید در آن قاره دارای آنچنان قدرتی شدند که خود را

برای تهاجمی سنگین و همه جانبه به همسایگان مسلمان نشین خود به قدرکافی قدرتمند دیدند.

تا اوایل  قرن ۱۹ بسیاری  از مناطق  مسلمان نشین  تحت  کنترل  اروپایان  قرار  گرفت .

ایران از بخش شمال مورد حمله روس قرارگرفت و بخش قابل توجهی ازقلمرو خود را     از

دست داد.درکشورعثمانی سطح درگیری بسیار وسیع بود ازقرن هیجدهم به بعد کلیه تصرفات

عثمانی ترکی در اروپای شرقی – خاورمیانه – آفریقا  و همچنین قفقاز مورد  تهاجم دولتهای

اروپایی قرار گرفته بود و هراز چند گاهی  بخشهایی از قلمرو عثمانی در مواجهه با یکی از

دول اروپایی از دست می رفت.

بدین ترتیب به مرور زمان ضعف تدریجی دول مسلمان آنها را به این باور رساند که

به تنهایی نمی توانند در مقابل  تهاجم مغرب زمین مقاومت کنند  و می بایست برای مقابله با

غرب به علم  و صنعت و تکنولوژی و فنون نظامی جدید که در اختیارغرب بود مجهز شد .

این روند تا زمان  به قدرت رسیدن رضاخان در ایران و مصطفی کمال پاشا در ترکیه ادامه

داشته است اما از این به بعد روند تجددگرایی با جدیت دنبال شد . مصطفی کمال پاشا اعتقاد

داشت راه نوسازی ترکیه از طریق غربی سازی و پذیرش همه مؤلفه های آن است .به همین
                                                                                                                                     
دلیل  در دوران حاکمیت  پانزده ساله خود در ترکیه موضوع حذف دین و سیکولاریزه نمودن

ترکیه را تعقیب نمود .کمال آتاتورک اعتقاد داشت برای رسیدن به یک جامعه مدرن باید مذهب

و نیروهای مذهبی وهمچنین نمادهای آن از بین بروند .کمال مصطفی پاشا دردوران حاکمیت

پانزده ساله خود با اجرای سیاستهای خود برای از بین بردن نهاد مذهب ازجامعه ترکیه تلاش

گسترده ای انجام داد کمال پاشا با ترکیب سیاست  ضربتی  و تدریجی توانست  پس از تحکیم 

قدرت خویش بر جامعه ، شروع  به نوسازی و تجدگرایی در ترکیه نماید .

در ابتدای کار مصطفی کمال پاشا  سیاست گام به گام را  انتخاب کرد و  اهداف خود 
                                                              
یعنی مخالفت با نهاد ریشه دار خلافت را آشکار ننمود . مورخین علت  اتخاذ این  سیاست را

عمدتاً ملاحظات سیاسی و حمله متحدین علیه قلمرو عثمانی می دانند . وی در طول  جنگهای

استقلال طلبانه اعلام کرد که برای اعاده  قدرت به شخص  سلطان مبارزه می کند و

بنابراین از حمایت  سلطنت طلبان  نسبت به خود برخوردار شد . مصطفی کمال پاشا پس از

مساعد کردن زمینه برای اصلاحات و فراهم آوردن متحدانش ابتدا از موضوعاتی که کمترین

مخالف و بیشترین موافق را داشت شروع به نوسازی کرد .کمال قبل ازهمه به تعریف اجماع

ملی ومرزبندی قومی و کشوری دولت پرداخت . همین که یک اجتماع قومی به نسبت همگون

پدید آورد مرحله  بعدی اصلاحات را با ظرافت بیشتر آغاز کرد . دومین گام کمال پاشا ایجاد

و تأسیس نهادهای سیاسی نوین برای اعمال اقتدار بود . تا ازطریق ا ین نهادهای سیاسی تازه

تأسیس شروع  به اصلاحا ت اجتماعی و مذهبی نماید  .
   
درسال ۱۹۲۴مرحله سلب اقتدارمذهب آغاز شد و دو ماه بعد از آن خلافت لغو شد .   
از این تاریخ است که روند مذهب زدائی در کشور ترکیه با اجرایی سیاستهای پنهان و آشکار

مصطفی کمال آتاتورک به اوج خود می رسد.

در ایران هم هر چند که نوسازی از زمان قاجارها (فتحعلیشاه) آغاز شده بود، اما در 

دوران  حاکمیت رضاشاه  نوسازی  با سرعت یشتر و در قالب دولت مدرن  و تمرکز و در

راستای تخریب و ازبین بردن مذهب و نیروهایی مذهبی صورت می گرفت . سیاست 

تجددگرایی رضاشاه به موازات مذهب زدایی و سرکوب عناصر مذهبی به مرحله اجرا درآمد

که به  نظر می رسد  متأثر از اقدامات مصطفی کمال پاشا در ترکیه باشد ؛ رضاشاه همواره

تحولات  کشورهای اروپایی و به ویژه ترکیه همسایه را پیگیری می کرد و حرکت جمهوری

خواهی وی  نیز متأثر از اعلام  جمهوری  مصطفی کمال پاشا  بود . سفر رضاشاه به ترکیه

از۱۲تا ۲۴ خرداد ماه۱۳۱۳ به همین دلیل  صورت گرفت . کشف حجاب از بانوان – تحمیل 

لباس  و کلاه اروپایی و استعمال عناوین غربی در ادارات ومؤسسات دولتی و همچنین اعزام

محصلین ایرانی  به اروپا در شمار سیاست هایی بوده که آن رژیم  از سال ۱۳۰۴ تا ۱۳۱۳

با اتکای  به تحصیل کرده گان و روشنفکران و نیز نظامیان و عناصر دیوان سالاری سیاست

تضعیف دین  و روحانیت را پیش برد . رضاشاه اعتقاد  داشت راه  پیشرفت  و ترقی مملکت

زمانی هموار می شود که سنتها  و مذهب و نیروهای مذهبی از بطن جامعه حذف گردند .از

جمله اقدامات رضاشاه که در راستای  تضعیف مذهب و نیروهای  مذهبی  صورت  گرفته ؛

کاهش نفوذ سیاسی روحانیون به عنوان رقبای دولت و مخالفین دولت مطلقه سلطنتی،  تقویت

و رشد  اندیشه غیر مذهبی و کاهش نفوذ روحانیون از مشاغل دولتی را می توان ذکر کرد .

رضاشاه  در اجرایی سیاستهای  تجددگرایانه خود دست به اقدامات روشن و آشکاری

زد که باعث مقاومت  بیشتر مردم  در مقابل تجددگرایی شد . رضاشاه در اوج  قدرت مدعی

بود که وقتی مردم لباس یک شکل بپوشند و کلاه پهلوی به سربگزاند و نسبت به تقیدات مذهبی

سست شوند متمدن خواهند شد . برهمین اساس برای او ستیز با نهادهای سنتی و مذهبی نظیر

پوشاک سنتی و مراسم دینی امری ضروری بود .ازاین رو درکنار ستیز با مذهب و نیروهای

مذهبی و بطور کلی با عناصر سنتی ، رضاشاه با تکیه بر روشنفکران  به  تبلیغ  ناسیونالیسم 

باستان گرایانه  و گسترش  مراکز تفریحی  فساد انگیز پرداخته است . با توجه به مطالب یاد 

شده در خصوص اقدامات مصطفی کمال پاشا در ترکیه و اقدامات رضاشاه در ایران در قبال

مذهب و نیروهایی مذهبی پرسش اصلی پژوهش حاضر به شرح زیر است :

وجوه شباهت و تفاوت در سیاستهای رضاشاه و مصطفی کمال پاشا درمقابل مذهب و

نیروهایی مذهبی چه می باشد ؟ برای این که موضوع  را بیشتر مورد  بررسی قرار دهیم و

از جهات مختلف  موضوع را مورد  تجزیه و تحلیل  قرار دهیم  در کنار پرسش اصلی  چند

پرسش  فرعی  برای  بسط  و گسترش موضوع  طرح می شود که در بحثهای بعدی آنها را 

بررسی خواهیم کرد . پرسش های فرعی که به آنها خواهیم پرداخت به شرح ذیل می باشد :

تفاوتهای  که در مقاومت در برابر طرح نوسازی در دو کشور ایران و ترکیه مشاهده می شد

ناشی از چه عواملی بود ؟ یا این که عوامل  موفقیت  مصطفی کمال  در سکولاریزه

 کردن جامعه ترکیه چه بوده است ؟مهم ترین مؤلفه ای که می تواند تفاوت در شدت نوسازی

و مقاومت در برابر آن را توصیف کند «مذهب و سازمان روحانیت » دراین دو کشور است.

همگرایی بالای  مذهب در ایران بر محور تشیع  و مراجع  تقلید است در حالی که در کشور

ترکیه مسلمانان حول طریقت های گوناگون متصوفه ، عدم استقلال علمای  سنی  از دولت و

استقلال سیاسی روحانیون  شیعه در ایران ، وابستگی مالی مفتیان سنی  به اوقاف  و در آمد

دولتی  و بهره مندی روحانیون شیعه از درآمد خمس علاوه  بر آن اوقاف ، سازش پذیری و

پذیرش قاعده تغلیب (الحق لمن غلب) از سوی علما سنی مذهب و مبارزه جویی و برجستگی

امربه معروف و نهی از منکر عمده ترین عواملی هستند که تفاوت در شدت نوسازی (غربی

سازی) و تفاوت در نوع و میزان مقاومت را در برابر نوسازی در ایران و ترکیه را توضیح

می دهند .

مهمترین مؤلفه های  که میتواند موفقیت مصطفی کمال پاشا را در اجرای برنامه های

نوسازی  بیان کند ؛ ترکیب سیاست پنهانی  و آشکار آتاتورک ، قدرت  تشخیص وی  به لزوم

اصلاحات در زمان مناسب و همچنین زمینه سازی قبلی برای اجرای برنامه های تجددگرایی

و در نهایت تفکیک برنامه های نوسازی از یکدیگر می باشد .

 

منابع مآخذ

 ابوالحمد ،عبدالحمید ، مبانی علم سیاست ،ج اول ، تهران ، انتشارات توس ،۱۳۷۶.
ابوالقاسمی ،محمدرضا ، اردوش حسین ، ترکیه دریک نگاه ،تهران ،انتشارات المهدی ۱۳۷۸.
 آریا ، کورش ، رضاخان و قضیه کشف حجاب ، ابرار۱۸|۱۰|۸۱
 آریا ، قاسم ، قضیه رضاشاه و کشف حجاب ، نافه ، شماره هفتم ،۴۲-۴۴.
الگار ، حامد، دین و دولت در ایران، نقش علما در دوره قاجار ، ترجمه ی ابولقاسم سری تهران، انتشارات توس ،۱۳۵۶.
 امینی ، داوود ، چالشهای روحانیت با رژیم رضاشاه(بررسی علل چالشهای سنت گرایی با نوگرایی) تهران ، سپاس، ۱۳۸۲.
 امینی ،علیرضا ، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی، تهران،  صدای معاصر، ۱۳۸۱.
 آزاد ارمکی ، تقی ، مدرنیته ایرانی؛ روشنفکران و پارادایم  فکری عقب ماندگی  در ایران تهران، انتشارات اجتماع، ۱۳۸۰.
 مصطفی ، ازکیا ، جامعه شناسی توسعه (تهران : انتشارات کلمه ،۱۳۷۷) 
 رضا ، اکبری نوری ، اندیشه  سیاسی  عبدالرحیم  نجارزاده  تبریزی ( طالبوف ) ،  فصلنامه تخصصی علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج ، سال نخست، پیش شماره دوم، تابستان ۱۳۸۳.
هربرت  اسپنسر ، مدرنیته : مفاهیم  انتقادی جامعه  سنتی و جامعه  مدرن ، ترجمه ی منصور انصاری تهران ، انتشارات نقش جهان ،۱۳۸۱.
 آصف ، محمد حسن ، مبانی ایدئولوژیک حکومت در دوران پهلوی ، تهران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،۱۳۸۴.
 الهامی ، داود، موضع  تشیّع در برابر تصّوف در طول  تاریخ ، قم ، انتشارات مکتب اسلام ، ۱۳۷۸.
اولوغ ،  ایگدمیر  و دیگران ، آتاتورک ، ترجمه ی حمید ناظمی ، تهران ، مؤسسه  فرهنگی
منطقه ای ۱۳۴۸.
رابرت اولسن ، قیام شیخ سعید پیران – کردستان ۱۹۲۵، ترجمه ی ابراهیم  یونسی ( تهران : انتشارات نگاه ،۱۳۷۷)
 بابر، نوئل ، فرمانروایان شاخ زرین از سلیمان قانونی تا آتاتورک ، تر جمه ی ،عبدالرضاهوشنگ مهدوی ، تهران، سپاس ،۱۳۶۹.
 بصیرت منش ، حمید ، علما و رژیم رضاخان ، تهران ، عروج ، ۱۳۷۶.
 بهار، ملک الشعرا ( محمد تقی ) ، تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران ( انقراض قاجاریه ) ،جلد اول ،تهران، چاپخانه سپهر، ۱۳۵۷.
 محسن ، بهشتی  سرشت ، نقش  علما  در سیاست ، تهران ، پژوهشکده  امام خمینی و انقلاب اسلامی ،۱۳۸۰.
بهنام ، جمشید ، ایرانیان و اندیشه تجدد ، تهران ، انتشارات پژوهش فرزان روز، ۱۳۸۳.
بیات ، کاوه ، شورش  کردهای  ترکیه  و تأثیر آن  بر روابط  خارجی ایران ، تهران ، نشر تاریخ ایران ، ۱۳۷۴.
 تهاجم به روحانیت و حوزه های علمیه در تاریخ معاصر ، جلد اول ، قدر ولایت ، تهران ،۱۳۷۹.
 پروند ، شادان ، سبحانی ، زهرا ، زمینه  شناخت  جامعه  و فرهنگ  ترکیه ،  تهران ، مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی بین اللملی ،۱۳۷۳.
 پهلوی ، محمدرضا ، پاسخ به تاریخ ، ترجمه ی حسین ابوترابیان ، تهران ، زریاب ،۱۳۷۹.
پیران ، پرویز ، برنامه ریزی  توسعه  برون زا ، اطلاعات  سیاسی ، اقتصادی ، شماره  25، دیماه ۱۳۶۷ .
 جمعی از نویسندگان ،سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج ، ترجمه ی عباس مخبر ، تهران ، ۱۳۶۱.
 جعفری  هرندی  ، محمد ، فقها و حکومت  پژوهشی  در فقه  سیاسی  شعیه ، تهران ، روزنه ،۱۳۷۸.
 جی شاو ، استانفورد ، ازکورال ، شاو، تاریخ امپراطوری عثمانی ترکیه جدید، ترجمه ی محمود رمضان زاده ، جلد دوم ،خراسان ، آستان قدس رضوی ، ۱۳۷۰.
 حائری ، عبدالهادی ،  تشیع  و مشروطیت در ایران  و نقش  ایرانیان  مقیم  عراق ، تهران ، مؤسسه انتشارات امیرکبیر ،۱۳۸۱.
 حسینی ، سیدحسن ، پلورالیزم  دینی یا پلورالیزم در دین ، تهران ، سروش ،۱۳۸۲.
 حسینیان ، روح الله ، چهارده قرن تلاش  شیعه برای ماندن و توسعه  تهران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،۱۳۸۲.
 حیدرزاده ، محمدرضا ، تعامل  دین  و دولت در ترکیه ، تهران ، انتشارات وزارت امور خارجه ،۱۳۸۰.
 فاطمه ، خالقی ، روشنفکرانی در مقابل آتاتورک ، حیات نو ،۷|۶|۸۱ .
 خلیلی خو، محمد رضا ، توسعه و نوسازی ایران در دوره دوران پهلوی ، تهران ، جهاد دانشگاهی، ۱۳۸۴.
امام خمینی ره، صحیفه نور ،ج ۱۲.
امام خمینی ، صحیفه نور ،ج ۱۵.
امام خمینی ره،کشف اسرار .
دورسون ، داود  ، دین و سیاست در دولت عثمانی ، ترجمه ی منصوره حسینی و داوود وفائی ، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۱.
 دعوتی ، سیدابوالفتح ، ازماجرای تلخ ” کشف حجاب “رضاخانی تا قیام خونین مردم قم ،یالثارات الحسین (ع) ، شماره ۲۵۹ .
 دعوتی، سید ابوالفتح ، اصلاحات به روش آتاتورک ، جمهوری اسلامی ،۲۰|۲|۷۹
دوران آتاتورک درسهایی برای امروز، ترجمان سیاسی ، سال سوم ، شماره ۱۵۶
 دیوب ، اس . س ، نوسازی و توسعه در جستجوی  قالبهای فکری  بدیل ، ترجمه ی سید احمد موثقی تهران ، قومس ،۱۳۷۷.
 رابیسون ، ریچارد ، ، جمهوری اول ترکیه ، ترجمه ی ایرج امینی ، تبریز، موسسه فرانکین،۲۵۳۶ شاهنشاهی .
رحمانیان،داریوش،چالش جمهوری و سلطنت در ایران زوال قاجار و روی کار آمدن رضاشاه، تهران،نشر مرکز ،۱۳۷۹.
 روشه، گی ، تغییرات اجتماعی ، ترجمه ی منصور وثوقی ، تهران ، نی ۱۳۶۸.
 زارع ، محمد رضا ، علل رشداسلام گرائی در ترکیه ، تهران، انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین اللملی ، ۱۳۸۲.
 سردارآبادی ، خلیل الله ، موانع تحقق توسعه سیاسی در دوره سلطنت رضاشاه ، تهران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، تهران، ۱۳۷۸.
سیف زاده ، حسین ،نظریه های مختلف درباره راههای گوناگون نوسازی ودگرگونی سیاسی ، تهران ، قومس ، ۱۳۷۵.
قادری ،حاتم ،اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران ،تهران ،سمت ،۱۳۷۹.
 قاضی ، نعمت الله ، علل سقوط حکومت رضاشاه ،تهران ، نشر آثار، چاپ اول،۱۳۷۲.
شریفی ،علیرضا ، کشف حجاب ، نشریه خراسان ،۱۷|۱۰|۷۹.
 شمیم ، علی اصغر ، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران ، مدبر ،۱۳۷۵.
صبوری ، منوچهر، ،جامعه شناسی سازمانها بوروکراسی مدرن ایران ، تهران ، انتشارات سخن، ۱۳۸۰.
 طلوعی ، محمود ، پدر و پسر ناگفته ها از زندکی و روزگار پهلوی ،تهران ،علم ،۱۳۷۴.
عاقلی، باقر ، رضاشاه و قشون متحدالشکل ، تهران ،انتشارات نامک ، ۱۳۷۷.
 عباسی ، ابراهیم  ، دولت  پهلوی و توسعه اقتصادی تهران ،مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، ۱۳۸۳.
 فوزی تویسرکانی ، یحیی ، مذهب و مدرنیزاسیون در ایران ، تهران ،مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، ۱۳۸۰.
 فیاضی ، عماد الدین ، حاج عبدالکریم حائری ، تهران ،مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، چاپ اول ،۱۳۸۰.
 فیگارو ، آتاتورک  رهبر ترکیه  در گذشته و حال ، ترجمان سیاسی ، سال چهارم ، شماره اول .
کتانی، علی، اقلیتهای مسلمان در جهان امروز، ترجمه محمد حسین آریا ،تهران ،امیرکبیر ۱۳۸۳.
 کریمی، علیرضا ، رژیم و آزمون گیری از طلاب، تهران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۸.
کوهستانی نژاد ، مسعود ، چالش مذهب و مدرنیسم  سیر اندیشه سیاسی مذهبی در ایران، تهران، انتشارات نی ،  1381
 کین راس ، لرد ، قرون عثمانی ، ترجمه ی پروانه ستاری ، تهران ، کهکشان ، ۱۳۷۳.
 کاتم ، ریچارد ، ناسیونالیزم در ایران ، ترجمه ی احمد تدین ، تهران ، انتشارات کویر، ۱۳۷۱.
 کاتوزیان،محمد علی(همایون)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا سقوط رضاشاه،ترجمه ی محمد رضا نفیسی، تهران ، پاپیروس ،۱۳۶۶.
 کشف حجاب تهاجم بنیادی به فرهنگ اسلامی ، جمهوری اسلامی ،۱۷|۱۰|۸۳.
 گاندره ،آتاتورک ، رهبر ترکیه در گذشته و حال ، ترجمان سیاسی، سال چهارم، شماره ۱۵۷ ، سال چهارم ، شماره اول ،
 گودرزی ،غلامرضا ، دین و روشنفکران مشروطه ، تهران، انتشارات اختران،۱۳۸۳.
 لوییس ، برنارد ، ظهور ترکیه  نوین ، ترجمه ی  محسن  علی سبحانی تهران ، انتشارات مترجم ،۱۳۷۲
  مایلی، محمد رضا ، نظامهای سیاسی (بررسی موردی نقش نظام سیاسی در روند توسعه ایران) ۵۷- ۱۴۳۲، تهران ، نشر ارائه ،۱۳۷۸.
 معتضد ،خسرو، رضاشاه سقوط پس از سقوط ، تهران ، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ،۱۳۷۶.
 معظم پور ، اسماعیل ، نقد و بررسی ناسیونالیسم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ۱۳۸۳.
 مکی ، حسین ، تاریخ بیست ساله استمرار دیکتاتوری پهلوی ، ج۶ ، تهران ، نشر ناشر ، ۱۳۶۲.
 مؤسسه فرهنگی قدر ولایت  ، حکایت کشف حجاب ج ۱-۲، مؤسسه قدر  ولایت  ، تهران ۱۳۸۰.
 مور ، بریگتون  ، ریشه های  اجتماعی  دیکتاتوری  ، ترجمه ی  حسین  بشریه  تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۳۶۹.
 نورالدین ، محمد ، ترکیه جمهوری سرگردان ، ترجمه ی سید حسین موسوی ، تهران ، مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژ یک خاورمیانه ، ۱۳۸۰.
 نهاوندی ،آرش ، پدر ترکیه نوین‌‌‌‌‌ ‍‍‍‍‍(مصطفی کمال آتاتورک)، فرهنگ آشتی،۱۱|۱۰|۸۲.
 نیازمند ، رضا ، رضاشاه از تولد تا سلطنت ، تهران، جامعه ایرانیان، ۱۳۸۱.
 واترز ، مالکوم ، جامعه  سنتی  و جامعه مدرن ، ترجمه ی منصور انصاری ، انتشارات نقش جهان ، تهران، ۱۳۸۱.
 واحد ، سینا ، قیام  گوهرشاد ، تهران ، سازمان  چاپ  و انتشارات  وزارت  فرهنگ و ارشاد اسلامی ،۱۳۶۶.
وبر ، ماکس ، اخلاق  پروتستان  و روح  سرمایه داری  ،  ترجمه ی عبدالمعبود  انصاری تهران ، انتشارات ،سمت،۱۳۷۱.
 ووسینیچ ، وین ، تاریخ امپراطوری عثمانی ، ترجمه ی  سهیل آذری ، تبریز : چاپ شفق با همکاری مؤسسه اتشارات فرانکین ،۱۳۴۶ هجری خورشیدی .
 وینر ، مایرون ، نوسازی جامعه چند  گفتار  در شناخت دینامیسم رشد ، ترجمه ی  رحمت الله مقدم مراغه ی ، ب. م، ب.ن، ۱۳۵۴.
هانتیگتون ، ساموئل ، سامان سیاسی درجوامع دستخوش دگرگونی، ترجمه ی محسن ثلاثی، تهران، علم،۱۳۷۰.
هوشنگ مهدوی ،عبدالرضا ، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی ۱۳۰۰-۱۳۵۷ ،تهران، پیکان، ۱۳۷۶

منابع انگلیسی

 . Hamed Enayat,Modern Islamic Polithcal Thought (London: Macmillan Press 1982)

۲.Lord “Kinross” Ataturk: The Rebirth of a Nation(London:Weidenfeld and Nicolson”1966)

۳.Ozay Mehmet , Islamic Identity and Development ,study of Islamic Periphery(London: 1990) p. 81

۴ .Robert E . ward & Dnkewaryt A.Political Modernizatin  in japan and Turky (Princeton :      university press .1961)

۵.www.Google//:Kemal Ataturk-Wikipedia.the free encyclopedia.htm                                                      

منابع ترکی استانبولی

۱.Kabacli , Alpay, cumhuriyet Tarihi (Istanbul: Deniz Bank, 2004)

۲.M.Kemal Ataturk, Nutuk (Estanbul :Mili,2001)

۳. Ozel, Mehmat, Kurtulus kurulus cmhuriyet (Estanbul :Ankara ticaret odasi,2005)