بررسی مردم شناسی و تاریخ شناسی ساسانیان

فهرست مطالب

مقدمه                                                                                                          1 
معرفی منابع                                                                                                    9
فصل اول: تلاش اردشیر در جهت تشکیل حکومت و اتحاد دین و دولت             19
۱-۱ساسانیان ادامه دهنده را هخامنشیان                                                      20                                
۲-۱   تلاش اردشیر در جهت تشکیل حکومت                                               24                        
۳-۱  اتحاد دین و دولت در عصر ساسانیان                                                   27
 فصل دوم: مروری بر طبقات اجتماعی در عصر ساسانیان                         32
۱-۲ تعریف طبقه اجتماعی                                                                            33
۲-۲ طبقات اجتماعی                                                                                     34
۳-۲ طبقه روحانیون                                                                                      37
۱-۳-۲ موبد                                                                                                 45                                                      
۲-۳-۲ موبدان موبد                                                                                        48
۳-۳-۲ هیربد                                                                                                 51
۴-۳-۲ زوت و راسپی                                                                                    53 
۵-۳-۲ دستور                                                                                               54
۴-۲ طبقه جنگجویان                                                                                       54
۱-۴-۲ وظیفه جنگجویان                                                                                   57
۲-۴-۲ تقسیم طبقات جنگجویان                                                                          57
۱-۲-۴-۲ سواره نظام                                                                                       57
۲-۲-۴-۲- جایگاه سواره نظام                 58                                                                                                                
۲-۲-۴-۲ پیاده نظام                                                                                           60
۵-۲ طبقه کشاورزان و صنعتگران                                                                       61
۱-۵-۲- طبقه کشاورزان                                                                                    65
۲-۵-۲-طبقه صنعتگران                                                                                            67
فصل سوم: نظام دیوانی در عصر ساسانیان                                                     68
۱-۳ شناخت سازمان‌های داخلی دوره ساسانیان                                                       69
۲-۳- دیوان                                                                                                           73
۱-۲-۳ پیدایش دیوان‌ها                                                                                           75
۳-۳ دیوان ریاست طبقات جامعه                                                                              77
۱-۳-۳ وزرگ فرمذار یا بزرگ فرمذار                                                                        78
۲-۳-۳وظایف و اختیارات وزیر                                                                                     83
۴-۳ دیوان سپاه                                                84   
۱-۴-۳  ایران سپاهید                                              86
 2-4-3  ارتشیاران سالار                                          89
۳-۴-۳  ارگبذ                                            90                        
۵-۳ دیوان دادرسی (داد)                                        93
۱-۵-۳ ارزش داد و دادگستری                                        96
۲-۵-۳ منشاء قوانین در عصر ساسانیان                                98
۳-۵-۳ حوزه قضات                                          99   
۴-۵-۳ ادّله اثبات دعوی                                     100   
   5-5-3 پادشاه در منصب قضاوت                                    102
۶-۵-۳ روحانیون در منصب قضاوت                                                          103
۶-۳ دیوان رسایل (دیوان دبیران)                                     105
۷-۳ طبقه‌ی متستخدمین ادارات (دبیران)                                 106
۱-۷-۳ دبیر                                        109
۲-۷-۳ ایران دبیربد(دبیر بد)                                110                                    
۳-۷-۳ اهمیت دبیران و دیدگاه شاهان به دبیران                     111
۴-۷-۳ چگونگی برگزیدن دبیران                             114
۵-۷-۳ وظایف دبیران                                     116
۶-۷-۳ اصناف دبیران                                    119
۱-۸-۳ دین دبیر                                     119
۸-۲–۳ دبیران دیوان خراج                                 120
۳-۸-۳ گذک آمار دبیر                                     121
۴-۸-۳ واسپوهرگان آمازکار                                 121
۵-۸-۳ روانیگان دبیر                                     121
۶-۸-۳ آذربادگان دبیر                                     121
۷-۸-۳ گنج آمار دبیر                                     122
۹-۳ دیوان سرای شمره یا دیوان استیفا (اداره مالیه)                    122
۱۰-۳ دیوان خراج                                     123
۱-۱۰-۳ خسرو انوشیروان و اصلاح نظام مالیاتی                     125
۲-۱۰-۳ واستر پوشان سالار                                 126
۳-۱۰-۳ آمار کار(آمارگر )                                 128
۴-۱۰-۳ دهقانان                                     129
۱-۴-۱۰-۳ جایگاه دهقانان                                 132
۱۱-۳ دیوان درآمدهای کل کشور                             133   
۱۲-۳ دیوان خزائن                                     134
۱۳-۳ گهبذ و ضرب مسکوکات                                 135
۱۴-۳ دیوان آتشکده‌ها                                     136
۱۵-۳ دیوان برید                                    137
۱۶-۳ دیوان اشراف                                     141
۱۷-۳ دیوان ایران دربد                                     142
۱۸-۳ دیوان مهرشاهی (دیوان خاتم )                             143
۱۹-۳ دیوان احشام                                     144
۱-۱۹-۳  آخور آمار دبیر – آخورسالار                         145
۲۰-۳ دیوان ویژگان                                     146
۲۱-۳ دیوان نوروز                                     147
۲۲-۳ دیوان کستبزود (دیوان آب)                             148
۱-۲۲-۳ وظیفه‌ی دیوان آب                                 149
۲۳-۳ دیوان جامه خانه                                     150
۲۴- ۳  ایران درستبد                                     150
 فصل چهارم :مشاغل دیوانی و درباری                         152
۱-۴مشاغل دیوانی                                     153
۲-۴ پادشاه                                         154   
۱-۲-۴شاه                                        155 
۱-۲-۴ وظیفه متقابل شاهان و پادشاهان                         156   
۳-۴ شهرب                                         157
۴-۴ مرزبان                                        159
۵-۴ اسپهبد                                         161
۶-۴ پادگوسپانان                                     162
۷-۴ بیدخش                                         164
۸-۴ اندرزبد                                        165
۹-۴ آموزگاران اسواران                                 166
۱۰-۴ دریوشان جادگ گو و دادور (مدافع درویشان و دادور)                167
۱۱-۴ خرم باش                                         167
۱۲-۴ پشتیگبان سالار                                     169
۱۳-۴ مهماندار                                         170
۱۴-۴ خوانسالار                                     171
۱۵-۴ پذشخوار                                         172
۱۶-۴ مردبذ                                         173
۱۷-۴ دیده‌بان سلطنتی                                     174
۱۸-۴ بازدار                                        174   
۱۹-۴ گنجور                                        175
۲۰-۴ دواتدار                                         175
۲۱-۴ کاروانسالار                                     176
۲۲-۴ تغاربد                                         176
۲۳-۴ آیین بد                                         176
۲۴-۴ بازاربد                                         177
۲۵-۴ کیروگ بد ( هنربد )                                177
فصل پنجم شخصیت‌های برجسته دوره ساسانیان                     179
۱-۵ تنسر در منابع                                     180   
۱-۱-۵-تنسر                                        182
۲-۱-۵ تنسر شخصیتی تاریخی                                   184   
۲-۵ ابرسام                                         186
۱-۲-۵  تنسر و ابرسام                                     188
۳-۵ کرتیر و تقویت روحانیت زرتشتی                             192
۱-۳-۵ کرتیر                                         193
۲-۳- ۵ کرتیر و شاپور یکم و ترقی مقام وی در شاهان بعدی                 195
۳-۳-۵ کریتر و کتیبه‌های وی                                 199
۴-۵ آذرپاد مهراسپندان                                     206
۵-۵ مهرنرسی                                         210
 نتیجه                                             215
تصاویر                                           
کتاب شناسی ( فهرست منابع و ماخذ)                             219

چکیده
پایان نامه حاضر می کوشد شکل گیری و گسترش نظام حکومتی ایران دوره ای ساسانی را از سال ۲۲۶تا ۴۲۰  میلادی روشن سازد.محور این تحقیق توصیفی است پیرامون بخش های قضایی و اداری دیوانسالاری ساسانی. در این میان ، مقام های مربوط به این نظام مورد توجه  قرار گرفته اند .فصل اول تحقیق که حکم مدخل را دارد ،روند قدرت یابی و استقرار حکومت ساسانی را در دوره ای اردشیر بابکان مورد بررسی قرارمی دهد ؛ سال های کوشش او در برقراری پیوندهای نزدیک میان دین و حکومت و به عبارت بهتر ، اتخاذ شکلی یگانه از دین به عنوان دین رسمی ، در جریان این روند مورد بحث قرار گرفته است . فصل دوم ،جزئیات مربوط به طبقات اجتماعی در این دوره گردآوری و تحلیل شده اند ، درفصل سوم تصویری کلی از نظام دیوانی ساسانیان ارائه می کند. فصل چهارم مشاغل دیوانی و درباری دیوانسالاری ساسانی را مورد بررسی قرار می دهد . بالاخره ،در فصل پایانی ،شخصیت های برجسته ای که در دیوانسالاری ساسانی ایفای نقش کردهاند ، مورد شناسای و تحقیق قرار گرفته اند .
روش تحقیق به کار رفته در این بررسی بیش از هر چیز روش کتابخانه ای است .داده های این بررسی از متن های نوشتاری گردآوری شده اند . در ارائه ای این داده ها از شیوه ی توصیفی – تحلیلی استفاده شده است و در مواقع لزوم ،کوشش شده است مباحث متناقض مورد تحلیل نیز قرار گیرند.

واژگان کلیدی : دیوانسالاری – ساسانیان-  مشاغل دیوانی و درباری – طبقات اجتماعی – شخصیت های دیوانی .
مقدمه
معرفی منابع
فصل اول: تلاش اردشیر در جهت تشکیل حکومت و اتحاد دین و دولت
۱-۱    ساسانیان ادامه دهنده را هخامنشیان
۱-۲    تلاش اردشیر در جهت تشکیل حکومت
۱-۳    اتحاد دین و دولت در عصر ساسانیان
۲    – فصل دوم: مروری بر طبقات اجتماعی در عصر ساسانیان
۱-۲ تعریف طبقه اجتماعی
۲-۲ طبقات اجتماعی
۳-۲ طبقه روحانیون
۱-۳-۲ موبد
۲-۳-۲ موبدان موبد
۳-۳-۲ هیربد
۴-۳-۲ زوت و راسی
۵-۳-۲ دستور
۴-۲ طبقه جنگجویان:
۱-۴-۲ وظیفه جنگجویان
۲-۴-۲ تقسیم طبقات جنگجویان
۱-۲-۴-۲ سوار نظام
۲-۲-۴-۲ پیاده نظام
۵-۲ طبقه کشاورزان و صنعتگران
۳    – فصل سوم: نظام دیوانی در عصر ساسانیان
۱-۳ شناخت سازمان‌های داخلی دوره ساسانیان
۲-۳ دیوان پیدایش دیوان‌ها
۳-۳ دیوان ریاست طبقات جامعه وزرگ فرمذار یا بزرگ فرماندار – وظایف و اختیارات وزیر
۴-۳ دیوان سپاه – ایران سپاهید. ارتشیاران سالار – ارگبد
۵-۳ دیوان دادرسی (داد)
۱-۵-۳ ارزش داد و دادگستری
۲-۵-۳ منشا قوانین در عصر ساسانیان
۳-۵-۳ خوزه قضات
۴-۵-۳ ادله اثبات دعوی
۵-۵-۳ پادشاه در منصب قضاوت
۶-۵-۳ روحانیون در منصب قضاوت
۶-۳ دیوان رسایل (دیوان دبیران)
۷-۳ طبقه‌ی متحخدمین ادارات (دبیران)
۱-۷-۳ دبیر
۲-۷-۳ دبیربد (ایران دبیربد)
۳-۷-۳ اهمیت دبیران و دیدگاه شاهان به دبیران
۴-۷-۳ چگونگی برگزیدن دبیران
۵-۷-۳ وظایف دبیران
۶-۶-۳ اصناف دبیران
۱-۶-۶-۳ دین دبیر
۲-۶-۶-۳ دبیران دیوان خراج
۳-۶-۶-۳ گذک آمار دبیر
۴-۶-۶-۳ واسپوهرگان آمازکار
۵-۶-۶-۳ روانیگان دبیر
۶-۶-۶-۳ آذربادگان دبیر
۷-۶-۶-۳ گنج آمار دبیر
۸-۳ دیوان سرای شمرهیا دیوان استیفا (اداره مالیه)
۹-۳ دیوان خراج
۱-۳-۹ خسرو انوشیروان و اصلاح نظام مالیاتی
۲-۹-۳ واستر پوشان سالار
۳-۹-۳ آمار کار
۴-۹-۳ دهقانان
۵-۹-۳ جایگاه دهقانان
۱۰-۳ دیوان درآمدهای کل کشور – شهر آمار دبیر
۱۱-۳ دیوان خزائن
۱۲-۳ گهبد و ضرب مسکوکات
۱۳-۳ دیوان آتشکده‌ها – آتش آمار دبیر
۱۴-۳ دیوان برید
۱۵-۳ دیوان اشراف
۱۶-۳ دیوان ایران دربد – دربد
۱۷-۳ دیوان مهرشاهی (دیوان خاتم )
۱۸-۳ دیوان احشام – آخور آمار دبیر – آخورسالار
۱۹-۳ دیوان ویژگان
۲۰-۳ دیوان نوروز
۲۱-۳ دیوان کستبزود (دیوان آب) – وظیفه‌ی دیوان آب
۲۲-۳ دیوان جامه خانه
۲۳-۳ ایوان درستبد
۴    – فصل چهارم
مشاغل دیوانی و درباری
۱-۴ پادشاه
۲-۴ شاه  ، وظیفه متقابل شاهان و پادشاهان
۳-۴ شهرب
۴-۴ مرزبان
۵-۴ اسپهبد
۶-۴ پادگوسپانان
۷-۴ بیدخش
۸-۴ اندرزبد
۹-۴ آموزگاران اسواران
۱۰-۴ درپوشان جادگ گو و دادور (مدافع درویشان و دادور)
۱۱-۴ خرم باش
۱۲-۴ پشتیگبان سالار
۱۳-۴ مهماندار
۱۴-۴ خوانسالار
۱۵-۴ پذشخوار
۱۶-۴ مردبذ
۱۷-۴ دیده‌بان سلطنتی
۱۸-۴ گنجور
۱۹-۴ دواتدار
۲۰-۴ کاروانسالار
۲۱-۴ تغاربد
۲۲-۴ آیین بد
۲۳-۴ بازاربد
۲۴-۴ کیروگ بد – هنربد
۵ – فصل پنجم
شخصیت‌های برجسته دوره ساسانیان
۱-۵ تنسر – تنسر شخصیتی تاریخی است
۲-۵ ابرسام – تنسر و ابرسام
۳-۵ کوتیر و تقویت روحانیت زرتشتی – کوتیر – کوتیر و شاپور یکم و ترقی مقام وی در شاهان بعدی – کویتر کتیبه‌های وی
۴-۵ آذرپاد مهراسپندان
۵-۵ مهرنرسی
۶– نتیجه
۷ – فهرست منابع و ماخذ

منابع اصلی
۱- ابن بلخی ، فارسنامه ، به کوشش بهروزی ، انتشارات اتحادیه مطبوعاتی فارس ، شیراز ،۱۳۴۳
۲- ابن خلدون، عبدالرحمن بن خلدون ، مقدمه ابن خلدون ،‍ 1 ،به کوشش محمد پروین گنابادی ، انتشارات علمی وفرهنگی ، 
۳- ابن حوقل ، صوره الارض ، ترجمه جعفرشعار ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران ، ۱۳۴۵
۴- اصفهانی حمزه ، تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الارض والانبیاء) ،ترجمه دکتر جعفرشعار ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران ،۱۳۴۶
۵- اصطخری ، ابواسحق ابراهیم اصطخری ، مسالک و ممالک ، به کوشش ایرج افشار ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران ، ۱۳۴۷
۶-بلاذری ، احمد بن یحیی ، فتوح البلدان ،ترجمه آذرتاش آذرنوش ، انتشارات سروش ، تهران ، ۱۳۶۴
۷- بلعمی ، ابوعلی محمدبن بلعمی، تاریخ بلعمی ،ج۱ ،تصحیح محمد تقی بهار ، کتابفروشی زوار ، چاپخانه تابش چاپ دوم ، ۱۳۵۳
 8- بیرونی ابوریحان ، تحقیق ماللهند، ترجمه منوچهر صدوقی سها ، موسسه مطالعات تحقیقات فرهنگی ، تهران ، ۱۳۶۲
۹- ــــــــــــــ آثار الباقیه، ترجمه اکبر دانا سرشت. بی‌تا، تهران ۱۳۵۲

۱۰- پروکوپیوس ، جنگ های ایران و روم ، ترجمه محمد سعیدی ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران ،۱۳۳۸
۱۱- ثعالبی نیشابوری ، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل ، تاریخ ثعالبی ( غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم )،ترجمه ز.تنبرگ، دیباچه مجتبی مینوی ،  ترجمه محمد فضائلی ، نشر نقره ، تهران ،۱۳۶۸
۱۲-جاحظ،ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ ، تاج ، ترجمه حبیب الله نوبخت ، چاپ تابان ، تهران ، بی تا
۱۳- جهشیاری ، ابوعبدالله محمد بن عبدوس الجهشیاری ، ترجمه ابوالفضل طباطبایی، چاپ تابان ، تهران ،۱۳۴۸
۱۴-خرده اوستا ، به اهتمام ابراهیم پو رداود ، انتشارات اساطیر ،چاپ اول، تهران ،۱۳۸۰
۱۵-خواجه نظام الملک ، سیاست نامه ( سیر الملوک ) ، به اهتمام هیوبرث دارک ، انتشارات علمی و فرهنگی ، بی تا
۱۶-خوارزمی ، ابوعبدالله محمد بن یوسف خوارزمی ، مفاتیح العلوم ، ترجمه حسین خدیوجم، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ دوم ، تهران ، ۱۳۶۲
۱۷-دینکرد ، احمد تفضلی ، انتشارالت توس ، تهران ، بی تا
۱۸-دینوری ، ابوحنیفه احمد بن داود ،اخبار الطوال ، ترجمه صادق نشات ،انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران ،۱۳۴۶
۱۹-شهرستانی ، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانی ، ملل و نحل،  ج ۱،تحریر و ترجمه مصطفی خالقداد هاشمی با مقدمه و حواشی تصحیح و تعلییقات محمد رضا جلالی نائینی ، ۱۳۶۲
۲۰-فردوسی ابولقاسم، شاهنامه ، ج ۱و۲و۳، انتشارات فخر رازی ، تهران چاپ ششم ، ۱۳۷۵
۲۱- فرنبغ دادگی ، بندهش ، ترجمه مهرداد بهار ، انتشارات توس ، تهران 
 22- کارنامه ی اردشیر بابکان ، قاسم هاشمی نژاد، ناشر مرکزی تهران ،چاپ اول ،۱۳۶۹
۲۳- گات ها ، تفسیر و ترجمه ابراهیم پورداود ، انتشارات اساطیر ، تهران ، چاپ اول ،۱۳۷۸
۲۴- گزیده زاد اسپرم ،محمد تقی راشد محصل ، مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، تهران ، ۱۳۶۶
۲۵- مجموعه روایات داراب و هرمزد یار ، موبد مانک رستم، چاپ بمبئی ، بی تا
۲۶- مستوفی حمدالله ، تاریخ گزیده ، به اهتمام عبدالحسین نوایی انتشارات امیرکبیر ، تهران ، چاپ دوم ، ۱۳۶۲
۲۷- مسعودی ، ابوالحسن علی بن حسین ، التنبیه والاشراف ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ، چاپ دوم ، ۱۳۶۵
 28 ————- مروج الذهب و معادن الجوهر ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران ، ۱۳۴۴
۲۹-مسکویه رازی ، ابوعلی ، تجارب الامم ،ج ۱، ترجمه ابوالقاسم امامی ، انتشارات سروش ، چاپ اول ،۱۳۶۹
۳۰ -مقدسی ، مطهر بن طاهر مقدسی ، آفرینش و تاریخ ، ترجمه محمد رضا شفعیی ، بنیاد فرهنگ ایران ، تهران ،۱۳۴۹
۳۱- مولف ناشناخته ، مجمل التواریخ و القصص ، تصحیح ملک الشعراء بهار ، به همت محمد رمضانی ، تهران ،۱۳۱۸
۳۲-مینوی خرد ، ترجمه احمد تفضلی ، به کوشش ژاله آموزگار ، انتشارات توس ، تهران ، ۱۳۷۹
۳۳- نامه تنسر ، ترجمه ابن اسفندیاری ، به سعی و تحقیق مجتبی مینوی ، چاپخانه مجلس ، تهران ،۱۳۱۱
۳۴- نخجوانی ، هنوشاه بن سنجر بن عبدالله صاحبی نخجوانی ، تجارب السلف ، تصحیح عباس اقبال ، زبان و فرهنگ ایران ، تهران ، ۱۳۴۰
۳۵-نظامی عروضی سمرقندی ، چهار مقاله ، تصحیح علامه محمد قزوینی ، به اهتمام دکتر محمد معین ، انتشارات معین ، چاپ پنجم ، تهران ، ۱۳۵۰
۳۶- ویسپرد ، ترجمه و تفسیر ابراهیم پورداود ، انتشارات اساطیر،تهران چاپ اول ،۱۳۸۱  37- یسنا—————– ، انتشارات اساطیر،تهران چاپ اول ،۱۳۸۱
 38- یشت ها، ج۲ ،————–، انتشارات اساطیر ، تهران ،چاپ اول ،۱۳۷۷
۳۹-  یعقوبی ، احمد بن یعقوب ، تاریخ یعقوبی ، ج۱ ، ترجمه ابراهیم آیتی ، انتشارات علمی وفرهنگی ، تهران، ۱۳۶۶

منابع جدید فارسی

۱-  آبادانی فرهاد ، فرهنگ ایران باستان ، کانون زرتشتیان شریف آباد ، بی تا
 2- آخوندی محمود ، آئین دادرسی کیفری ، ج۱، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، تهران ، ۱۳۷۶
۳- آموزش در ایران  عهد باستان تا امروز، انتشارات دانشگاه جندی شاپور ،۱۳۵۰
۴- ابراهیم زاده ، سیروس ، شاهان ساسانی و اقتصاد و فرهنگ ایرانی ، بی تا ، ۱۳۵۰
۵- اجتهادی ابوالقاسم ، بررسی وضع مالی و مالیه مسلمین از آغاز تا پایان دوره امویان ، انتشارات سروش ، تهران چاپ اول ، ۱۳۶۳
۶- احمدی ، اشرف ، قانون دادگستری در شاهنشاهی ایران باستان ، چاپخانه فرهنگ و هنر ، بی تا
اسفندیار کیخسرو ، دبستان المذاهب ، ج۲، با یاداشتهای رحیم رضا زاده ملک ، کتابخانه طهوری ، تهران ، ۱۳۶۲    

۸- __________ ، مجموعه مقالات ، با مقدمه و تصحیح محمد دبیر سیاقی ، کتاب فروشی خیام ، ۱۳۵۰
۹- امامی شوشتری محمد علی ، تاریخ شهریاری ، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر تهران ، ۱۳۵۰
۱۰ _____________، دوازده مقاله تاریخی ، نشر ستاد برگزاری ارتشتاران اداره روابط عمومی ، بررسی های تاریخی ، بی تا
۱۱- انصاف پور ، غلامرضا ، ساخت دولت در ایران ، انتشارات امیر کبیر ، تهران بی تا ۱۲- اینوسترانتسف ، کنستانتین ، تحقیقاتی درباره ساسانیان ، ترجمه کاظم کاظم زاده ، بنگاه ترجمه و نشر کتاب ، تهران ، ۱۳۵۱
۱۳- باتورمور ، جامعه شناسی ، ترجمه سید حسن منصور و سید حسن حسینی کلجاهی ،شرکت سهامی کتاب های جیبی با همکاری موسسه انتشارات فرانکلین ،  چاپ دوم ، تهران، ۱۳۵۶
۱۴- بارتولد ، ترکستان نامه ، ج ۱، ، ترجمه کریم کشاورز ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، ۱۳۵۲
۱۵- بروس کوئن ، مبانی جامعه شناسی ، ترجمه و اقتباس توسلی، رضا فاضلی ، انتشارات سمت ، تهران ، چاپ نهم ، ۱۳۷۶
۱۶- بیات عزیزالله ، کلیات تاریخ تمدن ایران پیش از اسلام ، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی ، تهرا ن، چاپ سوم ، ۱۳۶۸
۱۷- بیانی شیرین ، شامگاه اشکانی و بامداد ساسانیان ، انتشارات دانشگاه تهران ، تهران چاپ دوم ، ۱۳۸۳
۱۸-___________ دین و دولت در عهد ساسانی ، انتشارات جامی تهران چاپ اول ، ۱۳۸۰
۱۹- پیرنیا ، حسن ، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض ساسانیان ، انتشاراتکتابخانه خیام ، بی تا
۲۰- پیگولوسکایا، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم ، ج۱ ، ترجمه کریم کشاورز ، انتشارات دانشگاه تهران ، تهران ۱۳۴۹
۲۱____________ ،شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان ، ترجمه عنایت الله رضا ، انتشارات علمی فرهنگی ، تهران ، ۱۳۷۷
۲۲- تاجبخش احمد ، تاریخ مختصر تمدن و فرهنگ ایران قبل از اسلام ، انتشارات دانشگاه ملی ایران ، بی تا
۲۳- حجتی کرمانی ، علی ، تاریخ سیر قضاوت در ادوار مختلف ، انتشارات مشعل دانشجو ، تهران ، ۱۳۶۹
۲۴- حکمت ، علیرضا ، آموزش و پرورش در ایران باستان ، موسسه تحقیقات و برنامه ریزی علمی و آموزشی ، تهران ،بی تا
۲۵- خدادادیان ، اردشیر ، هخامنشی ها ، نشر به دید ، چاپ اول ،تهران ، ۱۳۷۸
۲۶- دریایی تورج ، تاریخ وفرهنگ ساسانی ، ترجمه مهرداد دیزجی ، انتشارات ققنوس ،  چاپ اول ،تهران،۱۳۸۲
۲۷- _____________ ، سقوط ساسانیان ، ترجمه منصوره اتحادیه ( نظام مافی ) فرحناز امیر خانی حسنک لو، انتشارات ققنوس ، تهران ، ۱۳۸۱
۲۸-_____________ ، شاهنشاهی ساسانی ، ترجمه مرتضی ثاقب فر ، انتشارات ققنوس ، تهران ، ۱۳۸۰
۲۹- دوشن گیمن ، دین ایران باستان ، ترجمه رویا منجم ، انتشارات فکر روز، چاپ اول ، ۱۳۷۵
۳۰ – دهخدا علی اکبر ، لغت نامه دهخدا ، زیر نظر محمد معین و سید جعفرشهیدی ، انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۳۵۱

۳۱- دیاکونوف ، تاریخ ایران باستان ، ترجمه روحی ارباب ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ، ۱۳۸۰
 32-  رازی عبدالله ، تاریخ کامل ایران ،ناشر اقبال ، تهران ، ۱۳۷۶
۳۳-  راوندی مرتضی ، تاریخ اجتماعی ایران ، ج۳، انتشارات امیرکبیر ، تهران ، بی تا
۳۴-__________ ، سیر قانون و دادگستری در ایران ، نشر چشمه، تهران ، ۱۳۶۸
۳۵- رجبی پرویز، هزاره های گمشده ، ج۴و۵ ،انتشارات توس ، تهران ، ۱۳۸۲
۳۶- رضا عنایت الله ، ایران و ترکان در روزگار ساسانیان ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ، ۱۳۶۵
۳۷- زرین کوب ، عبدالحسین ، زرین کوب روزبه، تاریخ ایران باستان ، انتشارات سمت ، تهران ، ۱۳۷۹
۳۸- زرین کوب عبدالحسین ،تارخ مردم ایران (۱) ، انتشارات امیرکبیر ، تهران چاپ چهارم ۱۳۷۳
۳۹- زکریا بن محمد بن محمود القزوینی ، آثار البلاد و اخبار العباد ، ترجمه عبدالرحمن شرفکندی ، موسسه علمی اندیشه جوان ، ۱۳۶۶
۴۰- زریاب خوئی عباس ، ساسانیان ، دانشگاه آزاد ایران ، بی تا
۴۱- سامی  ،علی تمدن ساسانی ،ج۱، دانشگاه شیراز ،۱۳۴۲
۴۲- شارپ نارمن ، فرمان های هخامنشی ، دانشگاه پهلوی شیراز ، شیراز ، بی تا
۴۳- سروش ، عبدالکریم ، قمار عاشقانه ، موسسه فرهنگی صراط ، تهران ، ۱۳۸۱
۴۴-شعبانی ، رضا ، مبانی تاریخ اجتماعی ایران ، انتشارات قومس ، تهران ، ۱۳۶۹
۴۵- طبری احسان ، برخی بررسی ها درباره جهان بینی ها و بینش های اجتماعی در ایران ، بی تا ، ۱۳۴۸
۴۶- عباس شوشتری ،مهرین ، کیش های ایرانی در عهد ساسانیان، انتشارات آسیا ، تهران ، ۱۳۵۰
۴۷- _________ کشورداری و جامعه ایران در زمان ساسانیان ، چاپ آشنا ، ۱۳۴۹
 48- _________ ، ایران نامه ، انتشارات آسیا ، تهران ، بی تا
۴۹-  عهد اردشیر ، تحقیق احسان عباس ، ترجمه محمد علی امامی شوشتری ، انتشارات انجمن آثار ملی ، تهران ،۱۳۴۸
۵۰ – فرای ریچارد ، تاریخ باستانی ایران ، ترجمه مسعود رجب نیا ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ۱۳۸۰
۵۱-___________ عصر زرین فرهنگ ایران ، ترجمه مسعود رجب نیا ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ، ۱۳۷۵
۵۲- کریستن سن ،آرتور ،ایران در زمان ساسانیان ، ترجمه رشید یاسمی ، ناشر دنیای کتاب ، تهران چاپ هشتم ،۱۳۷۵
۵۳- ___________ ، وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانی ، ترجمه مجتبی مینوی ، تهران ،۱۳۱۴
۵۴- کولسنیکف ، آ. ای ، ایران در آستانه یورش تازیان ، ترجمه یحیایی، انتشارات آگاه ، بی تا
۵۵- گیرشمن.ر ، ایران از آغاز تا اسلام ، ترجمه محمد معین ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ، ۱۳۷۱
۵۶- لمبتن ، تاریخ میانه ایران ، ترجمه یعقوب آژند ، نشر نی ، چاپ اول ، تهران ، ۱۳۷۲
۵۷- لوکونین ، ولادیمیرگریگورویچ، تمدن ایران ساسانی ، ترجمه  عنایت الله رضا ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ،۱۳۶۵
۵۸- مترپولسکی و دیگران ،زمینه تکامل اجتماعی ، ترجمه پرویز بابائی ، انتشارات سپهر ، تهران ،چاپ اول ،۱۳۵۲
۵۹- محسنی ، منوچهر ، مقدمات جامعه شناسی ، بی تا، تهران ، چاپ پنجم ، ۱۳۶۸
۶۰- محمدی ملایری ، محمد ، تاریخ و فرهنگ ایران ،ج ۵، انتشارات توس ،تهران
۶۱-  مشکور محمد جواد ، تاریخ سیاسی ساسانیان ،ج۱و۲، انتشارات دنیای کتاب ، چاپ اول ، تهران ، ۱۳۶۶
۶۲- __________ ، تاریخ ایران زمین ، انتشارات اشراقی ، تهران ، ۱۳۷۲
۶۳- ___________، جواد گفتاری درباره دینکرد ، چاپخانه پاکت چی ، تهران ،۱۳۲۵
۶۴- معین محمد ، فرهنگ فارسی ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ هشتم ، تهران ، ۱۳۷۱

۶۵- نفیسی سعید ،تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان ، انتشارات موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی ، تهران ، ۱۳۴۲
۶۶- __________________ ، تار یخ تمدن ایران ساسانی ، انتشارات دانشگاه تهران ، تهران ، ۱۳۳۱
۶۷- نولدکه تئودر ، تاریخ ایرانیان و عربها ، ترجمه عباس زریاب خوئی ، پ»وهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، تهران ، ۱۳۷۸
۶۸- ویسهوفر ، یوزف ، ایران باستان ، ترجمه مرتضی ثاقب فر ، انتشارات ققنوس ، تهران ، ۱۳۷۸
۶۹- هانری ماسه و جمعی از همکاران ، تاریخ تمدن ایران ، ترجمه جواد محیی ، کتابفروشی فریدون علمی ، تهران ،بی تا
۷۰- هوار، کلمان ، ایران و تمدن ایرانی – ترجمه حسن انوشه، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۳
۷۱- یارشاطر احسان ( گرد آورنده) ، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، ج۳ق ۲و۱،ترجمه حسن انوشه، انتشارات امیرکبیر ، تهران، ۱۳۸۰

چند مقاله
۱-    آذری علاءالدین ، بررسی های تاریخی ، شماره یک ، سال نهم ،۱۳۵۳
–   اقبال آشتیانی عباس ،اردشیر بابکان موسس سلسله ساسانی، مجله ایرانشهر سال ۳، شماره ۱،۲،چاپ دانشگاه تهران ، ۱۳۴۲ 
۲-    بدیع الله دبیری نژاد ، ساسانیان و دین زرتشت ،مجله ماهانه وحید ،شماره۱۱، ۱۳۵۳
۳- شهبازی شاپور ، علیرضا ، اسب و سوارکاری در ایران باستان ، مجله باستان شناسی ، شماره اول و دوم ، سال ۱۱، ۱۳۷۵
۴-  کاوسجی کاتراک ، جمشید ،تمدن و فرهنگ ایران باستان ، ترجمه فرهاد آبادانی ، مجله هنر و مردم ، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر ، ۱۳۴۸
۵- یحیی زکاء ، تندیسه مفرغی کرتیر ، مجله آینده ، سال داوزدهم ،شماره ۱۱و۱۲، ۱۳۶۴

منابع انگلیسی

۱.Choksky.Jamsheed. sacral kin ship in sasnian iran in” www.cais soas com/cais/history/s