آشنایی وزرای دوره مغول

مقدمه

در تشکیلات اداری و کشوری و گاه لشکری، همواره وزیر نقش اول را ایفا کرده است. در طول تاریخ ایران وزارت، مهمترین رکن اداره کشور محسوب می‌شد چه در دورانی که ایرانی بر ایران حکومت می کرد و چه زمانی که مهاجمان بر این آب و خاک حکمرانی کردند،‌ همه به کمک وزیران کاردان بوده. و اگر حاکمی از برکت وجود وزیر شایسته محروم بود به طور حتم عمر دولت او نیز کوتاه بود و اگر رعیت در آرامش و کشور در ثبات قرار می گرفت در سایه تدبیر و کفایت وزیر بود.
همه حکومت های بزرگ ایران چه در قبل از سلام و چه بعد از اسلام، جملگی وزرای مدبری را به خود دیده اند. آخرین ایشان، قبل از هجوم فعول ، سلجوقیان بودند که با کمک وزاری کاردان توانستند یکی از بزرگترین امپراطوری‌ها را در زمان خود به وجود آورند و به وسیله همین وزرا توانستند آن قلمرو وسیع را اداره کنند. شاید یکی از دلایل افول زود هنگام و سریع خوارزمشاهیان تهی بودند حکومت ایشان از وزرای با کفایت بوده باشد. چنگیزخان و جانشینانش نیز به این نکته واقف بودند، حضور دیوانیان و وزراء ایرانی در دربار مغولان و همراهی ایشان در اداره‌ قلمرو وسیع مغولان بدون شک بنا به درخواست مهاجمان بود.
البته به طور مسلم مغولان نیز به این موضوع آگاه بودند که کار ملک داری با جنگ آوری جداست و معلوم نبود که یک جنگاور خوب بتواند اداره کننده‌ خوب هم باشند.
مغولان فاتحان و جنگجویان خوبی بودند، اما تسلط ایشان بر امور کشوری هرگز بر پایه امور لشکری نمی رسید به همین دلیل بود که خود را بی‌نیاز از داشتن وزرای بر امور کشوری هرگز به پایه امور لشکری نمی‌رسید به همین دلیل بود که خود را بی‌نیاز از داشتن وزاری توانمند و با کفایت از میان مغلوبین متمدن، نمی دیدند. از همین رو ایرانیان دیوانسالار نیز مشتاق آن بودند که به خدمت مغولان در آیند، و به تعبیر دیگر ایرانیان در دوران بعد از اسلام در رویارویی با عنصر بیگانه هر گاه از شمشیرکاری ساخته نمی‌دید جنگ قلم را آغاز می کرد و همواره از این نبرد پیروز بیرون می‌آمد. و این جنگ قلم نه برای آنکه سرعت تسلط ایشان را بیشر سازد بلکه خواهان آن بودند تا با ورود به دستگاه ایشان جلو ویرانی بیشتر سرزمینهایشان را بدست مهاجمان بگیرند. 
از همین رو، وزیر ایلخان به تناسب کاردانی و سیاست خود و اعتماد ایلخانان به ایشان از قدرت بسیاری برخوردار بودند و ثروت فراوان اندوختند و در نتیجه، محسود نزدیکان و رقیبان و هدف توطئه‌های فراوان می شدند چنانکه جز یکی از آنها همه به کین دشمنان و تیغ ایلخانان گرفتار و کشته شدند. 

فهرست مطالب

۱- مقدمه
۲- اهمیت وزارت
۳- وزرای ایرانی دوره مغول
محمود یلواچ ) وزیر ایرانی چنگیزخان و اوگتای )
مسعود بیک بن محمود یلواج (وزیر کیوک و منگو )
امیراحمد بناکتی- وزیر قوبیلای قآن (یکی از چهار وزیر او)
۴- وزرای عهد ایلخانان:
سیف الدین بیتکچی( وزیر هلاکو )
شمس الدین جوینی( وزیر هلاکو، آباقا، احمد تکودار)
امبربوقا( وزیر ارغون)
جلال الدین مخلص سمنانی( وزیر ارغوان )
سعد الدوله یهودی( وزیر ارغون)
خواجه صدرالدین اجمد خالدی زنجانی( وزیر گیخاتو)
جمال‌الدین دستجردانی( وزیر امور مالی باید و خان )
خواجه  صدرالدین احمد زنجانی( وزیر غازان )
خواجه جمال‌الدین دستجردانی ( وزیر غازان )
۵- وزارت توأمان :
خواجه رشیدالدین فضل الله و خواجه سعدالدین ساوجی ( وزیر غازان ، اولجایتو)
خواجه تاج الدین علیشاه جیلان و خواجه رشیدالدین (وزیر اولجایتو، ابوسعید خواجه علیشاه به طور مستقل  –  وزیر ابوسعید )
رکن الدین صاین (وزیر ابوسعید)
دمشق خواجه ( وزیر ابوسعید)
غیاث الدین محمد بن رشید‌الدین و خواجه علاء‌الدین محمد ( وزیر ابوسعید و ارپاخان)

 
فهرست منابع و مأخذ

۱-    آق سرائی، محمود بن محمد کریم، مسامره الاخبار و مسایره الاخبار، به سعی عثمان توران، بی جا، بی‌تا.
۲- اشپولر، تاریخ مغول در ایران، ترجمه محمود میرآفتاب ، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی ، ۱۳۸۰ .
۳- اقبال آشتیانی ، عباس، تاریخ مغول و اوایل ایام تیموری، تهران: نامک، ۱۳۷۶.
۴- اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول (از حمله مغول تا تشکیل دولت تیموری)، تهران: امیر کبیر، ۱۳۷۹.
۵- بیانی، شیرین، دین و دولت در ایرن عهد مغول، ۲ ج، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۵.
۶- بیانی، شیرین، مغولان و حکومت ایلخانان در ایران، تهران: سمت ، ۱۳۷۹.
۷- پطروشفسکی ، تاریخ ایران کمبریج، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، ۱۳۷۹.
۸- حمد الله مستوفی، ابن ابی بکر احمدبن نصر قزوینی، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوائی، تهران: امیر کبیر، ۱۳۲۹.
۹- خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین الحسینی، تاریخ حبیب السیر، ج۳، تهران خیام، ۱۳۳۳.
۱۰- خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین، دستور الوزرا، مصحح سعید نفیسی، تهران: اقبال  1317.
۱۱- رشیدالدین فضل الله همدانی، جامع التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، ۲ ج، تهران: اقبال، ۱۳۳۸،
۱۲- رشیدالدین فضل الله همدانی، مکاتب رشیدی، تصحیح محمد شفیع، لاهور: انتشارات کلیه پنجاب، ۱۹۴۵
۱۳- رجب زاده، هاشم، خواجه رشید الدین فضل الله، تهران: انشارات طرح نو، ۱۳۷۷
۱۴- شبانکاره‌ای، محمد بن علی، مجمع الانساب، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۳.
۱۵- القشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد، تاریخ الجایتو، به اهتمام مهین همبلی ، تهران، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۸.
۱۶- لمبتن، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشرنی، ۱۳۷۲.
۱۷- میرخواند، محمد بن خاوند شاه بن محمود، روضه الصفا، به تصحیح جمشید کیان‌فر، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰.
۱۸- مرتضوی، منوچهر، مسائل عصر ایلخانی، تهران: موسسه‌ تاریخ و فرهنگ ایران، ۱۳۵۸.
۱۹- ناصرالین منشی کرمانی، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار (در تاریخ وزراء) به تصحیح میر جلال الدین حسینی ارموی (محدث) ، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۳۸.
وصاف الحضره، فضل الله بن عبدالله شیرازی، تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار، به اهتمام محمد مهدی اصفهانی، بمبئی، ۱۲۶۹.