بررسی مبانی فقهی جایگاه طواف و سعی در احکام خاصه

چکیده
موضوعی که در این تحقیق بدان پرداخته شده است بررسی مبانی فقهی جایگاه طواف و سعی در احکام خاصه می باشد مساله طواف  و سعی افعالی هستند که از جانب شارع مقدس مورد توجه قرار گرفته است. چنان که عدم رعایت آن دو در برخی امور موجب بطلان فعل مکلف می شود مانند سعی که حکم ترک آن در عمره باطل است چه عالم به مساله باشد چه جاهل. طواف و سعی افعالی از عمره و تمتع هستند که باید رعایت شوند مانند نیت یعنی طواف و سعی را با قصد خالص باید برای خدا به جا آورد.
هم چنین طواف و سعی از افعال عمره و تمتع هستند و این مساله از قدیم الایام تا هم اکنون توسط علمای شیعه و علمای اهل سنت در کتب مختلف فقهی مورد توجه قرار گرفته است که خود حاکی از اهمیت موضوع است و محقق تصمیم گرفت که به بررسی مبانی فقهی طواف و سعی در احکام خاصه بپردازد.
اطلاعات مورد نیاز این تحقیق از طریق فیش برداری از کتب متعدد فقهی و با بهره گیری از نرم افزارهای تخصصی مانند لوح فشرده المعجم الفقهی، گنجینه روایات، سایت های مختلف تحقیقاتی گرد آوری شده است.
نگارنده در این تحقیق سه محور عمده را در راستای موضوع مورد نظر دنبال نموده است که عبارتند از:
 1- نخست به بررسی ماهیت طواف وسعی پرداخته شده است و با بررسی نظرات علمای شیعه به این نتیجه رسید که مورد اتفاق علمای شیعه می باشد که مراد از طواف و سعی افعال تمتع و عمره می باشد.
و در ادامه محقق به این مطلب دست یافت که در طواف وسعی  شرایطی وجود دارد که به تفصیل به بررسی آنها پرداخته شده  است.
۲- در محور دوم در میان مبانی طواف و سعی بر آیاتی از قرآن کریم که در این رابطه می باشد استناد نموده است.
۳- در محور سوم مسائل طواف و سعی بیان می شودو در ادامه به بررسی مواردی که شخص در آن دچار اشکال در حکم زیادی یا کمی در طواف و سعی می شود پرداخته است و به این نتیجه رسیدیم که این اشکالات به ۴ صورت است  :
۱-    عمدی   
۲-    از روی فراموشی   
۳-     غفلت   
۴-    خطاء

مقدمه:
اگر مروری بر ادیان گذشته داشته باشیم به این نتیجه می رسیم که مساله طواف و سعی از ارکان حج و عمره محسوب می شوند و تنها در دین اسلام مطرح نیست چنانچه در ادیان گذشته مانند دین یهود و مسیحیت نیز وجود داشته است.
توجه به حج و عمره که طواف وسعی از اعمال آن محسوب می شوند همواره از جانب شارع مقدس در ادیان مختلف مورد توجه قرار گرفته است که این توجه حاکی از اهمیت موضوع است و در دین اسلام رعایت طواف و سعی شرط صحت حج و عمره می باشد چنانچه عدم رعایت آنها حج و عمره او باطل است چه عالم به مساله باشد چه جاهل باشد.
اگر از روی سهو ترک کرد ، لازم است طواف و سعی را به جای آورد.
سعی و طواف از عبادات است و باید آن را با نیت خالص برای فرمان خدای حق تعالی بجا آورد چه آنکه بسیار روشن است که حقیقت عبادت همانا حرکت روح انسان بسوی خداست و اگر نه تنها صورت ظاهر اعمال بدنی در صورتی که عاری از توجه قلب باشد، عبادت حقیقی محسوب نمی گردد و فاقد ارزش های واقعی می باشد.
سعی مثل طواف رکن است و حکم ترک آن عمداً و سهواً باطل است
لذا اهمیت و ضرورت موضوع انسان ها را از قدیم الایام تا کنون بر آن داشته است تا ارکان حج (طواف و سعی) را فرا گیرند بنابراین با توجه به اهمیت موضوع محقق در پایان نامه این مساله را ازدیدگاه علمای شیعه مورد بررسی قرار داده است.
امیداست که این رساله گامی باشد درجهت روشن ساختن ارکان حج و عمره برای خوانندگان محترم و محقق.

 
فصل اول: کلیات تحقیق
مبحث اول: بیان مسأله
مبحث دوم: تاریخچه موضوع
مبحث سوم: ضرورت، اهداف و اهمیت موضوع
مبحث چهارم: پرسش های تحقیق
مبحث پنجم: روش تحقیق
مبحث ششم: مروری بر تحقیقات گذشته
مبحث هفتم: تعریف اصطلاحات و بیان مفاهیم

فهرست

فهرست
چکیده ۱
مقدمه ۲
فصل اول: کلیات تحقیق ۳
مبحث اول: بیان مسأله ۵
مبحث دوم: تاریخچه موضوع ۵
مبحث سوم: ضرورت و اهداف و اهمیت موضوع ۶                
مبحث چهارم: پرسش های تحقیق۷
مبحث پنجم: روش تحقیق۷
مبحث ششم: مروری بر تحقیقات گذشته۷
مبحث هفتم: تعریف اصطلاحات و بیان مفاهیم۷
الف- طواف و سعی در لغت و اصطلاح۸
ب- فقه در لغت و اصطلاح ۸
ج- مبانی۸
چ-حکم شرعی۸
د-خاصه۹
ز-تشریع۹
س-اجتهاد۱۰
ش-تقلید۱۰
فصل دوم: طواف و احکام آن از نظر امامیه۱۲
مبحث اول: مستندات تشریع طواف۱۴
گفتار اول: کتاب۱۷
گفتار دوم: سنت۲۲
مبحث دوم: ماهیت و اقسام طواف۲۴
گفتار اول: ماهیت طواف۲۶
گفتا دوم: اقسام طواف۲۹
مبحث سوم: کیفیت و شرایط طواف و احکام هر یک۳۳
گفتار اول: نیت و قصد قربت۳۶
گفتار دوم: تعداد اشواط در طواف ۳۸
گفتار سوم: توالی اشواط هفتگانه۴۰
گفتار چهارم: نقطه آغاز و پایان طواف۴۲
گفتار پنجم: قرار گرفتن کعبه در سمت چپ طواف کننده ۴۴  
گفتار ششم: داخل قرار دادن حجر اسماعیل در طواف۴۶
گفتار هفتم: خروج از کعبه در هنگام طواف۴۸
گفتار هشتم: طهارت از حدث و خبث۵۰
گفتار نهم: ختان مردان۵۱
گفتار دهم: پوشاندن عورت۵۲
گفتار یازدهم: خارج نشدن از مطاف ۵۳
مبحث چهارم: نماز طواف۵۴
گفتار اول: مستندات تشریع نماز طواف۵۶
گفتار دوم: عدم فاصل عرفی بین طواف و نماز طواف۶۰
گفتار سوم: محل اقامه نماز طواف ۶۲
فصل سوم: سعی و احکام آن از منظر امامیه۶۳
مبحث اول: مستندات تشریع سعی۶۸
گفتار اول: کتاب۷۱
گفتار دوم: سنت۷۳
مبحث دوم: ماهیت و اقسام سعی۷۸
گفتار اول: ماهیت سعی ۷۹
گفتار دوم: مقدمات سعی۸۵
مبحث سوم: کیفیت و شرایط سعی و احکام هر یک ۸۷ 
گفتار اول: نیت و قصد قربت۸۹
گفتار دوم: تعداد اشواط در سعی ۹۰
گفتار سوم: آغاز و پایان سعی ۹۴
گفتار چهارم: طهارت در سعی۹۵
گفتار پنجم: موالات۹۶
گفتار ششم: واجبات سعی۹۷
گفتار هفتم: مستحبات سعی۹۹
فصل چهارم: ۱۰۳
نتیجه گیری ۱۰۴
فهرست منابع۱۰۹            
الف: منابع فارسی
ب: منابع عربی

منابع و مأخذ:
۱-    جوهری، اسماعیل؛ الصحاح، تحقیق احمد عبدالغفور، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق، چاپ چهارم، ج۴
۲-     ابن منظور، محمدبن مکرم؛ لسان العرب، قم، ادب، ۱۴۰۵ق، چاپ اول، ج۹
۳-    راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، قم، طلیع? نور، ۱۴۲۶ق، چاپ اول
۴-    اصفهانی، ابی القاسم بن محمد (الراغب الاصفهانی). المفردات فی غریب القرآن، دارالعلم، بیروت اول ۱۴۱۲ ه۰ق
۵-    آفریقی مصری، ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم ابن منظور، لسان العرب، پیشین ج ۱۲
۶-    قرآن کریم
۷-    مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش، چاپ اول، ج۲۴
۸-    معین، محمد، فرهنگ فارسی، امیرکبیر، تهران، ۸ ، ۱۳۷۱، ج ۳، ص ۳۷۶۵.
۹-    الهتدی، بهاء الدین محمد بن الحسن بن محمد الاصفهانی، ناشر المکتبه آیت الله العظمی المرعشی، قم، ۱۱۳۷ ه.ق ج ۱
۱۰-    قریشی، علی اکبر، قاموس قرآن، دارالکتب اسلامیه تهران، بی جا، ۱۳۷۱،ه ش، ج۵
۱۱-    فراهیدی، خلیل بن احمد؛ کتاب العین، تحقیق مهدی مخزمی، ایران، دارالهجره، ۱۴۰۹ق، ج۷
۱۲-    شهید اول، القواعد و الفوائد فی الفقه و الاصول و العربیه، پیشین، ج ۱
۱۳-    مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی، تهران انتشارات اسلامی، اول، ۱۳۷۰ ه-ش
۱۴-    فتح اله، احمد، معجم الفقه الجعفری، پیشین ص۱۴۶
۱۵-    طریحی، فخرالدین، سبع البحرین، پیشین، ج۳
۱۶-    الرازی، محمد بن ابی بکر بن عبد القادر، مختار الصحاح، دارالکتب العلمیه، بیروت، اول ۱۴۱۵ ه-ق
۱۷-    محمدی، ابوالحسن، مبانی استنباط حقوق اسلامی یا اصول فقه، دانشگاه تهران، تهران، بیست و نهم، ۱۳۸۶
۱۸-    مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول و معظم  الجاثها، پیشین، نشر هادی، ۱۴۱۳ ه.ش، ص۱۹.
۱۹-    نوری طبرسی، میرزا حسن، مستدرک الوسائل و متبسط المسائل، مؤسسه آل بیت (ع) واجب التواره ۱۴۰۸ ه.ق  ج ۷ 
۲۰-    عاملی، زین الدین بن علی، الروضه فی شرح المعه الدمشقیه، انتشارات داوری قم، اول ۱۴۱۰ ه.ق ج ۲
۲۱-    القمی، الشیخ الصدوق، منشورات المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ ه.ق ج ۵
۲۲-    شیخ صدوق، محمد بن علی؛ علل الشرایع، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم،  نجف اشرف، الحیدری?، ۱۳۸۴ ه.ق، ج۲
۲۳-    شیخ صدوق، محمد بن علی؛ الهدایه، تحقیق مدرسه الامام المهدی، قم، مدرسه الامام المهدی، ۱۴۱۸ ه.ق، چاپ اول
۲۴-    شیخ صدوق، محمد بن علی؛ المقنع، تحقیق مدرسه الامام المهدی، قم، مدرسه الامام المهدی، ۱۴۱۵ ه.ق
۲۵-    جواد علی؛ المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۷۸م، چاپ دوم، ج۶
۲۶-    دکتر شریفی، مجتبی، نماد و رمزهای حج نشانه های الهی در سرزمین وحی، چاپ اول ۱۳۸۸، ناشر: رویش نو
۲۷-    بحرانی، سیدهاشم؛ البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق مؤسس? بعثت قم، تهران، بنیاد بعثت، ۱۴۱۶ق، چاپ اول، ج۱
۲۸-    طباطبائی(علامه)، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۲ق، چاپ پنجم،  ج۳، ص۳۵۰.
۲۹-    عروسی حویزی، عبدعلی بن¬جمعه؛ تفسیر نورالثقلین، تحقیق، سیدهاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق، چاپ چهارم، ج۱
۳۰-    ابن عاشور، محمد بن طاهر؛ التحریر و التنویر، بیروت، موسسه التاریخ، ۱۴۲۰ق، چاپ اول، ج۱۷
۳۱-    ابن قتیب?، عبدالله؛ غریب الحدیث، تحقیق عبدالله جبوری، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق، چاپ اول، ج۱
۳۲-    طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق لجنه من العلماء، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ج۱
۳۳-    طبرسی، فضل بن حسن؛ تفسیر جوامع الجامع، تهران، دانشگاه تهران و مدیریت حوز? علمی? قم، ۱۳۷۷ش، چاپ اول، ج۲
۳۴-    شیخ طوسی، محمد؛ التبیان فی تفسیر القرآن، ج۱
۳۵-    فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق، چاپ سوم، ج۴
۳۶-    جصاص، احمد بن علی؛ احکام القرآن، تحقیق، عبدالسلام محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق، ج۱
۳۷-    سیوطی، جلال¬الدین؛ الدرالمنثور، تحقیق نجدت نجیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۱ق، چاپ اول، ج۱
۳۸-    کلینی، محمد بن یعقوب؛ کافی، تحقیق علی¬اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶ش، ج۴،
۳۹-    راوندی، قطب¬الدین سعید بن هبه¬اله؛ فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، تحقیق احمد حسینی، قم، کتابخان? مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق، چاپ دوم، ج۱،
۴۰-    علامه حلی، حسن بن یوسف بن مطهر اسدی؛ تذکره الفقهاء، تحقیق آل¬البیت، قم، آل¬البیت، ۱۴۱۶ق، ج۸
۴۱-    بحرانی، یوسف؛ الحدائق الناظره، قم، موسس? نشر اسلامی، ۱۴۰۹ق، ج۱۷
۴۲-    امام خمینی، روح الله، تحریر وسیله، مؤسسه انتشارات دارلاسلام ۱۳۶۸ ه.ق تحریر وسیله امام خمینی جلد دوم
۴۳-    علامه برقعی، ابوالفضل، احکام القرآن، مؤسسه مطبوعاتی عطائی، ج ۱، چاپ ۱
۴۴-     السمرقندی، النضر محمد بن مسعود بن عیاش السلمی، الغیر العیاشی، ناشر مکتبه العلمیه الاسلامیه ، تهران ج ۱
۴۵-    قمی، شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لایحضره الفیه،  ج ۲ ، ص ۲۰۷ دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۴۶-    عاملی، الشیخ محمد بن الحسن الحر، وسائل الشیعه، ناشر مؤسسه آل بیت (ع) الاحیا التراث ج ۱۳
۴۷-    بحرانی، سید هاشم، قرن نوزدهم، بنیاد بعثت تهران، ۱۴۱۶ هجری قمری،  تفسیر برهان جدید، ج ۳
۴۸-    جامع عباسی و تکمیل آن ( محشی )، ج ۱ 
۴۹-    نجفی، محمد حسن، ( شیخ جواهری)، جواهر الکلام فی شرح الاسلام، دارالکتب الاسلامی، چاپ سوم ۱۳۶۷ هوق، ج ۲۰
۵۰-    جناتی، محمد ابراهیم، حج از دیدگاه مذاهب اسلامی، ص ۱۳۸ تا ۱۳۹ ، ج ۲
۵۱-    گلپایگانی- محمد رضا موسوی،  مناسک الحج، ناشر دارالقرآن کریم قم ج ۱- ۱۴۱۳ ه.ق
۵۲-    فاضل هندی، محمد؛ کشف¬اللثام، تحقیق موسس? نشر اسلامی، قم، موسس? نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق، چاپ اول، ج۵
۵۳-    شیخ مفید، محمد بن محمد؛ المقنعه، تحقیق موسس? نشر اسلامی، قم، موسس? نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق، چاپ دوم
۵۴-    نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، تحقیق، عباس قوچانی، طهران، دار الکتب الاسلامی?، ۱۳۶۵ش، ج۱۹
۵۵-    قمی، علی بن ابراهیم؛ تفسیر قمی، تحقیق طیب موسوی، قم، دارالکتاب، ۱۴۰۴ق، چاپ سوم، ج۲
۵۶-    حلبی، ابوالصلاح، الکافی، ناشر مکتب امیر امیرالمؤمنین (ع)، اصفهان ۱۴۰۳ ه.ق ج ۴
۵۷-    مرادخانی، کاظم، بحار الانوار، ناشر مؤسسه الطور النشر، ج ۹۹
۵۸-    اردبیلی، احمد ابن محمد، زیده ابن البیان، فی احکام قرآن، ناشر مکتب المرتضویه، تهران ج ۱
۵۹-    الاندلسی، امام قاضی، ابو الولید محمد بن احمد بن محمد بن احمد بن رشد، الطبرسی البدایه، المجتهد و نهایه المقتصد، ناشر دارالفکر، ج ۱
۶۰-    النجفی، شیخ لبفقها و امام المحققین الشیخ محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ناشر: دارالکتب الاسلامیه تهران، ۱۲۶۶ ه.ق ج ۱۹
۶۱-    خاتمی، احمد، فرهنگنامه موضوعی قرآن کریم، نشر فرهنگ اسلامی ۱۳۸۳، ج ۲
۶۲-    محمد، المسبوط فی الفقه الامامیه، ناشر مکتبه المرتضویه، ج ۱
۶۳-    طوسی، این حمزه، الوسیله، ناشر مکفسه آیت اله معظمی المرعشی نجفی، قم ۱۴۰۸ ه.ق
۶۴-    حلبی، ابن زهره، غنیه النزوع، مؤسسه امام صادق (ع)، قم ۱۴۱۷ ه.ق
۶۵-    الطوسی، شیخ الطائقه، ابی جعفر محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، ناشر دارالکتب الاسلامیه ج ۴
۶۶-    الجرجانی، سید امید اَبی الفتح الحسینی، آیات الاحکام، ناشر نوید،
۶۷-    قمی، شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لا یحضره الفقیه، ۳۸۱ ه.ق، ج ۴، چ دوم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۶۸-    نجفی، محمد حسن، مراد صاحب جواهر (ره )، ناشر دارالکتاب اسلامی، تهران، چاپ سوم ۱۳۶۷ ه.ش، ، ج ۱۹
۶۹-    لنکرانی، شیخ فاضل، مناسک حج و عمره للبهجه، ج ۱
۷۰-    بهجت، محمد تقی، مناسک حج، ج ۱
۷۱-    امام خمینی، روح الله، مناسک حج، ناشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ج ۱
۷۲-    علامه مجلسی، بحار الانوار، مؤسسه الوفاء بیروت، ۱۴۰۴ هجری قمری، ج ۲۲
۷۳-    شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، التهذیب،  انتشارات دارالکتاب الاسلامیه، ج ۵ ، ص ۱۲۷