بررسی مباحث صدق و حق

    
فهرست
فصل اول    – 4 –
بخش اول:    – 5 –
مقدمه و کلیات و معانی حق و صدق نزد حکمای اسلامی    – 5 –
۱- مقدمه و کلیات    – 6 –
۱-۲ تعریف مسأله    – 6 –
۱-۳ سئوال های اصلی تحقیق    – 7 –
۱-۴- فرضیه های تحقیق    – 7 –
۱-۵ – هدف های تحقیق:    – 7 –
۱-۶ روش تحقیق    – 7 –
۱-۷ – سابقه تحقیق:    – 8 –
۱-۸ معانی حق و صدق نزد حکمای اسلامی    – 8 –
۱-۹- تمایز حق و صدق    – 9 –
بخش دوم:    – 12 –
پیشینه تاریخی نظریه مطابقت صدق    – 12 –
۲-۱ سابقه نظریه مطابقت در یونان    – 13 –
۲-۱-۲- نظریه مطابقت از دیدگاه ارسطو:    – 15 –
۲-۱-۳- نظریه مطابقت از نظر فارابی    – 17 –
۲-۱-۴ نظریه مطابقت از دیدگاه ابن سینا    – 18 –
۲-۱-۵ – نظریه مطابقت از دیدگاه سهروردی    – 19 –
بخش سوم    – 21 –
آیا نظریه مطابقت تعریف صدق است یا ملاک آن    – 21 –
۳-۱- تمایز تعریف صدق و ملاک صدق    – 22 –
۳-۲- دیدگاه برخی از فلاسفه اسلامی    – 23 –
۳-۳- دیدگاه برخی از فلاسفه غربی    – 24 –
۳-۴- نقد و بررسی    – 24 –
فصل دوم:    – 26 –
بخش اول    – 27 –
نظریه مطابقت    – 27 –
۱-۱- توضیح نظریه مطابقت    – 28 –
۱-۱-۴- مطابقت و اتمیسم منطقی    – 30 –
۱-۱-۳- اشکالات نظریه مطابقت    – 32 –
بخش دوم:    – 37 –
تئوری هماهنگی    – 37 –
۲-۱- تئوری هماهنگی (سازگاری)    – 38 –
۲-۲- اصل ارتباط درونی:    – 39 –
۲-۳-۱ درجات صدق:    – 40 –
۲-۴-۱- ایرادات نظریه هماهنگی:    – 41 –
۳-۱- تئوری  عمل گرایانه (پراگماتیستی)    – 45 –
۳-۲- نظریه شیلر:    – 47 –
۳-۳- نقد و بررسی این نظریه:    – 48 –
بخش چهارم    – 51 –
تئوری زیادتی صدق    – 51 –
۴-۱ – تئوری زیادتی صدق    – 52 –
۴-۲- اشکالات نظریه زیادتی صدق:    – 53 –
۵-۱- نظریه غیر توصیفی صدق:    – 56 –
۵-۲- اشکالات نظریه غیر توصیفی صدق:    – 56 –
بخش ششم    – 58 –
نظریه سمانتیکی صدق تارسکی    – 58 –
۶-۱-۱- مفهوم صدق به عنوان موضوع نظریه معناشناسی تارسکی:    – 61 –
۶-۱-۲- تعریف صدق در نظریه معناشناسی تارسکی:    – 66 –
فصل سوم:    – 86 –
نظریه مطابقت صدق از نظر فیلسوفان و منطق دانان مسلمان    – 86 –
بخش یک    – 87 –
آیا مطابقت مربوط به علوم حضوری است یا حصولی    – 87 –
۱-۱- تعریف علم حضوری و  حصولی    – 88 –
۱-۲- رابطه مطابقت با علم حضوری و حصولی:    – 90 –
۱-۳- راهیابی خطا در علم حضوری    – 92 –
بخش دوم    – 94 –
نظریه مطابقت به عنوان روش صدق در تصورات یا تصدیقات    – 94 –
نظریه مطابقت به عنوان روش صدق در تصورات یا تصدیقات    – 95 –
بخش سوم    – 99 –
رابطه خبر با صدق و کذب    – 99 –
۳-۱- تحلیلی که صدق و کذب پذیری را تعریف قضیه می داند    – 100 –
۳-۲- تحلیلی که صدق و کذب پذیری را ملاک تمایز قضیه میداند.    – 101 –
۳-۳- اشکال پارادکس دروغگو بر هر دو تحلیل    – 103 –
بخش چهارم    – 105 –
مناط صدق و کذب قضایا    – 105 –
مناط صدق و کذب قضایا    – 106 –
۴-۱- بررسی اجمال اختلاف حکما در تقسیم قضایا    – 106 –
۴-۲- صدق و کذب در انواع قضایا    – 110 –
بخش پنجم    – 114 –
معانی نفس‌الأمر    – 114 –
۵-۱- نفس‌الأمر به معنای عالم امر و عقول مجرده    – 115 –
۵-۲- نفس الامر به معنی فی نفسه    – 117 –
۵-۳- نفس الامر به معنای عالم ثبوت اشیاء    – 117 –
۵-۴ نقد و بررسی معانی ذکر شده از نفس الامر    – 119 –
بخش ششم    – 122 –
مطابقت در مباحث وجود ذهنی    – 122 –
۶-۱- مطابقت در مباحث وجود ذهنی    – 123 –
۶-۱-۱- اهمیت مبحث وجود ذهنی    – 123 –
۶-۱-۲- تاریخچه وجود ذهنی    – 123 –
۶-۱-۳ تبیین نظریه وجود ذهنی    – 124 –
۶-۱-۴ آیا انحفاظ ماهیت از لوازم نظریه مطابقت است یا از مبانی آن    – 128 –
بخش هفتم    – 132 –
نظریه مطابقت از دیدگاه برخی از فیلسوفان مسلمان    – 132 –
۷-۱- نظریه ملاصدرا درباره مطابقت    – 133 –
۷-۲- حکیم سبزواری    – 135 –
۷-۳- علامه طباطبایی    – 136 –
خطا در ادراکات از نظر علامه طباطبایی    – 140 –
مقدمه    – 140 –
تبیین خطا در ادراکات از نظر علامه    – 141 –
اهمیت نظر علامه در مورد مطابقت    – 144 –
معلومات اعتباری از دیدگاه علامه طباطبایی    – 144 –
ادراکات اعتباری :    – 144 –
فرق ادراکات اعتباری و حقیقی    – 145 –
ویژگیهای ادراکات اعتباری    – 146 –
چگونگی پیدایش یک ادراک اعتباری    – 147 –
منابع و ماخذ    – 160 –
فصل اول
مقدمه و پیشینه تاریخی
بخش اول:
مقدمه و کلیات و معانی حق و صدق نزد حکمای اسلامی
بخش دوم:
پیشینه تاریخی نظریه مطابقت صدق
بخش سوم:
آیا نظریه مطابقت تعریف صدق است یا ملاک آن
بخش اول:
مقدمه و کلیات و معانی حق و صدق نزد حکمای اسلامی
۱- مقدمه و کلیات

۱-۱ مقدمه
فلسفه شناخت واقعیت است که به وسیله فاعل شناسایی (ذهن) صورت می‌گیرد و در قالب عناصر زبانی (الفاظ) بیان می شود. بنابراین در پدیده شناخت سه عامل هستی، فاعل شناسایی و زبان نقش اساسی دارند.
اما در فلسفه معاصر بیشتر به رابطه این سه عامل مهم پرداخته اند و از مباحثی که مربوط به رابطه هستی و فاعل شناسایی هستند به معرفت شناسی  تعبیر کرده اند و از مباحث مربوط به رابطه فاعل شناسایی و زبان به معناداری  و بالاخره از مباحث مربوط به رابطه هستی و زبان به صدق  تعبیر می کنند.
مباحث معرفت شناختی و معناداری و صدق هر کدام حوزه خاصی در فلسفه معاصر را به خود اختصاص می دهند اما مباحث معناداری و به تبع آن بحث اعتبار و استدلال و صدق از مهمترین مسائل فلسفه منطق به شمار می‌آیند.

۱-۲ تعریف مسأله
ما در این رساله به بحث اخیر یعنی مسأله صدق و بیان ماهیت و ملاک آن از دیدگاه منطق دانان مسلمان و حتی منطق دانان غربی می پردازیم و هر کدام را مورد نقد و بررسی قرار می دهیم.
نظریه هایی که در این رساله به بررسی آنها می پردازیم: عبارتند از:
۱- نظریه مطابقت  The correspondence theory of truth
۲- نظریه هماهنگی یا (سازگاری) The coherence of truth
۳- نظریه عمل گرایانه The pragmatic theery of truth
۴- نظریه زیادتی The redundancy theory of truth
۵- نظریه غیر توصیفی The Non-Descriptive theery of truth
۶- نظریه سمانتیکی صدق Semantic theery of truth

۱-۳ سئوال های اصلی تحقیق
۱- کدام یک از نظریه های صدق نزد منطق دانان و فیلسوفان مسلمان رایج بوده است.
۲- رابطه نظریه های صدق با نظریه وجود ذهنی در فلسفه اسلامی چیست؟
۳- فیلسوفان اسلامی علاوه بر بحث وجود ذهنی در چه مباحثی به نظریه‌های صدق پرداخته اند.
۴- آیا نظریه مطابقت برای ملاک صدق کافی است؟
۵- موضوع یا متعلق با لذات صدق و کذب در نزد منطق دانان مسلمان چه چیزی است؟
۶- آیا تنها قضایای اخباری متعلق صدق و کذب قرار می گیرند یا اموری دیگری هم هستند که قابل ارزش گذاری هستند. اگر اموری هم به صدق و کذب متصف می شوند این اتصاف بالذات یا بالعرض؟
۷- مشکلات نظریه مطابقت و دیگر نظریه های صدق کدامند؟

۱-۴- فرضیه های تحقیق
۱- نظریه مطابقت رایج ترین نظریه نزد منطق دانان و فیلسوفان مسلمان بوده است.
۲- نظریه مطابقت صدق به تنهایی به عنوان ملاک صدق قضایا کافی نیست.
۳- نظریه مطابقت از مبانی نظریه وجود ذهنی در فلسفه اسلامی است.
۴- فیلسوفان اسلامی در بحث علم و عالم و معلوم اجمالاً به این بحث پرداخته اند.

۱-۵ – هدف های تحقیق:
۱- استخراج دیدگاههای منطق دانان و فیلسوفان مسلمان در مورد نظریه‌های صدق
۲- تطبیق نظریه های صدق در منطق اسلامی و غربی
۳- انجام یک کار پژوهشی مستقل در باب نظریه های صدق
۱-۶ روش تحقیق
در این رساله به دلیل تئوریک بودن آن سعی شده است پس از جمع آوری نظریات صدق به تحلیل و نقد و بررسی آنها پرداخته و دیدگاههای مختلف را تا حدودی مقایسه نماییم و در مواردی پیامدهای فلسفی ـ منطقی هر دیدگاه را بیان کنیم و لذا روش ما عمدتاً تحلیلی، تطبیقی و توصیفی است.

۱-۷ – سابقه تحقیق:
۱- در مورد نظریه های صدق در فرهنگ فلسفی و منطقی ما کار مستقلی انجام نشده است.
۲- بسیاری از کارهای انجام شده در این مسأله توسط منطق دانان غربی بوده به ویژه در کتابهای فلسفه منطق بطور مجزا به آن پرداخته اند.
۳- به نظر می رسد یک کار پژوهشی مستقل جهت مقایسه نظریه های صدق در منطق اسلامی و غربی انجام نشده و لذا چنین پژوهشی از اهمیت خاصی برخوردار است. 
معانی حق و صدق
۱-۸ معانی حق و صدق نزد حکمای اسلامی
کلمه حق دارای معانی گوناگون است و استعمالهای متفاوتی دارد یعنی حق به صورت اشتراک لفظی و یا به حقیقت و مجاز و یا آنچنانکه ظاهر است به اشتراک معنوی بر مصادیقی حمل می شود  بیان معانی حق در اغلب کتب فلسفی حکمای اسلامی آمده است این مضمون در کتاب الهیات شفاء، شرح اشارات نمط چهارم و همین طور کتاب مشارع و مطارحات شیخ اشراق چنین آمده است «و اما الحق فقد یعنی به الوجود فی الاعیان مطلقاً فحقیّه کل شیء نحو وجوده العینی و قد یعنی به الوجود الدائم و قد یعنی به الواجب لذاته و قد یفهم عنه حال القول و العقد من حیث مطابقتهما لما هو واقع فی الاعیان فیقال: هذا قول حق، هذا اعتقاد حق و هذا الاعتبار من مفهوم الحق هو الصادق، فهو الصادق باعتبار نسبته إلی الامر، و حق باعتبار نسبته الامر الیه و قد اخطاء من توهم أن الحقیه عباره عن نسبه الامر فی نفسه إلی القول او العقد و الصدق نسبتهما الی الامر فی نفسه فإن التفرقه بینهما بهذا الوجه فیها تعسف و احق الاقاویل ما کان صدقه دائماً و احق من ذلک ما کان صدقه اولیاً و الاول الاقاویل الحقه الاولیه التی انکاره مبنی کل سفسطه هو القول بانه لا واسطه بین الایجاب والسلب»
معنای اول حق هر موجود خارجی است اعم از آنکه دائمی و یا غیر دائمی باشد. معنای دوم وجود دائمی است. حق در این معنا شامل موجودات غیر دائمی که زائل می شوند مانند حرارت مادی نمی شود.
معنای سوم آن موجود دائمی است که ازلی نیز می باشد در این معنا حق فقط به واجب الوجود بالذات اطلاق می شود که ازلی است و بطلان در آن راه ندارد معنای چهارم حق عبارت است از عقد یعنی قضیه ذهنی و یا قول یعنی قضیه لفظی، در صورتی که واقع مطابق آن باشد حق نامیده می شود.
نحوه اطلاق حق بر قضیه در کتاب رحیق مختوم چنین آمده است.
قول اول اطلاق حق بر قضیه از باب وصف به حال متعلق موصوف است به این بیان  که حق به معنای موجود خارجی است و به قضیه از آن جهت که محکی و مخبر عنه آن است حق اطلاق می شود صدر المتألهین این قول را خالی از تعسف و تکلّف نمی داند زیرا آنگاه که گفته می شود فلان قضیه حق است. بدون عنایت و مجاز، حق بر قضیه که مطابق خارج است اطلاق می گردد یعنی وصف قضیه ای که واقع مطابق اوست.
قول دوم مختار علامه طباطبائی است و آن قول این است که حق صفت موجود خارجی است ولیکن از جهتی مطابقتی که بین قضیه با آن هست. تطابق واسطه در ثبوت حقیقت برای قضیه می شود. یعنی حق وصف قضیه است حقیقتاً به وساطت واقع.
و قول سوم همان قول رایج است که اطلاق حق بر قضیه از باب وصف به حال موصوف است بدون آنکه نیازمند به واسطه در ثبوت باشد به این بیان که قضیه که مطابق خارج باشد حق است چه اینکه صدق وصف قضیه است به لحاظ انطباق با واقع.
به نظر می رسد که در این سه قول، قول علامه ارجح باشد چون حقانیت و واقعیت از آن موجود خارجی است حق بودن قضیه به تبع و وساطت آن موجود خارجی است.
۱-۹- تمایز حق و صدق
در خصوص تمایز حق و صدق نیز چند قول مذکور است.
۱-۹-۱- رأی مشهور حکمای اسلامی:‌ که قائلند اگر قضیه مطابِق با واقع باشد و واقع مطابَق با آن در این صورت به قضیه صدق اطلاق می شود‌. «… انه (الحق) صادق فیما احسب باعتبار نسبته إلی الامور و حق باعتبار نسبه الامر إلیه»  اما اگر واقعیت عینی با قول مطابق باشد یعنی واقع مطابِق و قول مطابِق باشد و به قول و قضیه حق اطلاق می شود.
۱-۲-۲- نظریه شیخ اشراق: شیخ اشراق با این نحو تمایز قائل شدن بین حق و صدق مخالف است و معتقد است که حق و صدق به یک معنا است و یکی است. عین عبارت او چنین است «و قد قیل أن الحقیّه تقال لنسبه الامر فی نفسه الی القول او العقد والصدق لنسبه القول او العقد إلی الامر فی نفسه. و کأن هذا الفرق فیه تعسف ما: فانه اذا قیل «قول حق» و «قول صادق» فی کلیهما لایراد الا مطابقه ذالک القول للامر الحارج، ثم لابد من المطابقه من ذالک الجانب الاخر» بنابراین او معتقد است که بین حق و صدق تفاوتی وجود ندارد وقتی که گفته می شود. این قول حق است و آن قول صدق، جز مطابقت آنها با یک واقعیت عینی چیز دیگر در نظر گرفته نمی شود و شکی نیست که وقتی قول و حق و یا قول صدق با واقعیت عینی مطابقت داشته باشد ناچار واقعیت عینی نیز با قول حق یا قول صدق مطابقت خواهد داشت.
نقد و بررسی: به نظر می رسد که شیخ تصور کرده تمایزی که مشهور بین حق و صدق قائلند تمایز حقیقی است در حالیکه مراد از این تمایز اعتباری است یعنی وقتی که گفته می شود اگر قول با واقع مطابق باشد. صدق و اگر واقع با قول مطابق باشد به قول حق اطلاق می شود منظورشان این نیست که ممکن است قول با واقع مطابق باشد و واقع عینی مطابق با قول نباشد بلکه منظور این است که این دو تنها بالاعتبار با هم متفاوت هستند و حقیقتاً یکی هستند…

منابع و ماخذ
۱-    آشتیانی، سید جلال الدین، شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا – مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، حوزه علمیه قم، تهران، بهار ۱۳۷۸
۲-    آیر، زبان حقیقت و منطق، ترجمه منوچهر بزرگمهر، انتشارات علمی دانشگاه صنعتی
۳-    ابراهیمی دینانی، غلامحسین، شعاع اندیشه و شهود، انتشارات حکمت چاپ پنجم ۱۳۷۹
۴-    ابراهیمی دینانی، قواعد کلی فلسفه در فلسفه اسلامی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران ۱۳۷۲
۵-    ابن سینا، حسین ابن عبدا…، الاشارات و التنبیهات مع شرح للمحقق نصیرالدین طوسی و شرح الشرح قطب رازی، نشرالبلاغه، قم
۶-    ابن سینا، حسین ابن عبدا…، الالهیات من کتاب الشفاء، منشورات مکتبه آیه اله المرعشی النجفی، قم المقدسه، ایران ۱۴۰۴ ق
۷-    ابن سینا، حسین ابن عبدا…، المبدأ و المعاد، باهتمام عبدالله نورانی، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل با همکاری دانشگاه تهران، ۱۳۶۳
۸-    ارسطو، متافیزیک، ترجمه از یونانی توسط دکتر شرف الدین خراسانی، نشر گفتار تهران ۱۳۶۷
۹-    اسکفلر، اسرائیل، چهار پراگماتسیت، ترجمه محسن حکیمی، نشر مرکز
۱۰-    افلاطون، دوره آثار، ترجمه محمد حسین لطفی، چاپ سوم، انتشارات خوارزمی، تهران، ۱۳۶۷
۱۱-    پوپر، کارل ریموند، حدسها و ابطالها، ترجمه احمد آرام، مجله تحقیقات اسلامی
۱۲-    پوپر، کارل ریموند، جامعه باز و دشمنانش، ترجمه عزت الله فولادوند، چ چهارم
۱۳-    پوپر، کارل ریموند، جستجوی ناتمام، ترجمه دکتر ایرج علی آبادی، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول ۱۳۶۹
۱۴-    تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، تحقیق دکتر عبدالرحمن عمیر (قم انتشارات الرضی، ج ۱، ۱۳۷۱ ه‍ ش
۱۵-    تفتازانی، سعد الدین، االمطول، فی شرح تلخیص المفتاح (مصححی عثمان افندی زاده، احمد رفعت) ترکیه ۱۳۳۰
۱۶-    جوادی آملی،‌ عبدالله،‌رحیق مختوم شرح حکمت متعالیه بخش چهارم از ج اول و بخش دوم از ج اول مرکز نشر اسراء، ۱۳۷۵ ه‍ ش. قم،‌ بهمن ۱۳۷۰،‌چاپ اول
۱۷-    جوادی آملی، عبدالله، شناخت شناسی در قران، ناشر : مرکز مدیریت حوزه علمیه.
۱۸-    دشتکی، صدرالدین، رساله فی شبهه جذر الاصم، تصحیح احد فرامرز قراملکی، خردنامه صدرا، شماره پنجم و ششم پائیز و زمستان ۱۳۷۵
۱۹-    دکارت، رنه تأملات در فلسفه اولی، ترجمه احمد احمدی، مرکز نشر دانشگاهی تهران ۱۳۶۹
۲۰-    دورانی، جلال الدین، نهایه الکلام فی حل شبهه کل کلامی کاذب تصحیح و مقدمه احد فرامرز قراملکی، نامه مفید، شماره پنجم بهار ۱۳۷۵
۲۱-    راسل،‌ برتراند، مسائل فلسفه، ترجمه منوچهر بزرگمهر، موسسه انتشارات علمی دانشگاه صنعتی
۲۲-    سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، موسسه انتشارات دارالعلم قم، چاپ پنجم، زمستان ۱۳۶۶ ق بخش منطق و حکمت
۲۳-    سهروردی، شهاب الدین یحیی، حکمه الشراق مجموعه مصنفات شیخ اشراق ج ۲ به تصحیح و مقدمه هنری کربن، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
۲۴-    سهروردی، شهاب الدین یحیی المشارع و المطارحات، مجموعه مصنفات شیخ اشراق ج ۱ به تصحیح و مقدمه هنری کربن، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
۲۵-    شعرانی، ابوالحسن، ترجمه و شرح فارسی کشف المراد شرح تجرید الاعتقاد، چاپ اسلامیه.
۲۶-    شیرازی، صدرالدین محمد، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ج ۱ و ۲ و ۳ و ۷ و ۸ و ۹.
۲۷-    شیرازی، صدرالدین محمد، رساله التصور و التصدیق، چاپ شده همراه با کتاب الجوهر النضید، قم انتشارات بیدار، ۱۳۶۸
۲۸-    شیرازی، صدرالدین محمد، شرح حکمه الاشراق، چاپ سنگی
۲۹-    شیرازی، صدرالدین محمد، الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه با حواشی حاج ملاهادی سبزواری، تعلیق و تصحیح و مقدمه سید جلال الدین آشتیانی مرکز نشر دانشگاهی ۱۳۶۰ ش
۳۰-    شیرازی، قطب الدین محمود ابن ضیاء الدین مسعود، دره التاج، بکوشش و تصحیح سید محمود مشکوه، انتشارات حکمت، بهار ۱۳۶۹
۳۱-    شیرازی، قطب الدین، شرح حکمت الاشراق سهروردی، باهتمام عبدالله نورانی، تهران ۱۳۸۰ 
۳۲-    طباطبایی، محمد حسین، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج اول و دوم و سوم پاورقی به قلم استاد مطهری، چاپ سوم ایران، انتشارات صدرا
۳۳-    طباطبائی، محمد حسین، بدایه الحکمه، مکتبه الطباطبائی، ایران قم شارع ارم
۳۴-    طباطبائی، محمد حسین، نهایه الحکمه، ایران، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
۳۵-    طباطبایی، محمد حسین، نهایه الحکمه، با تعلیقیه محمد تقی مصباح یزدی، ج اول، انتشارات الزهراء، آبان ۱۳۶۳
۳۶-    طوسی، خواجه نصیرالدین محمد، کشف المراد فی تجرید الاعتقاد،‌شرح حسن ابن یوسف حلی، منشورات شکوری، قم، تیر ۷۱
۳۷-    طوسی، خواجه نصیرالدین محمد، الاساس الاقتباس، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ۱۳۶۷
۳۸-    طوسی خواجه نصیرالدین محمد، تلخیص المحصل معروف به نقد المحصل بانضمام رسائل و فوائد کلامی باهتمام عبدالله نورانی، تهران ۱۳۵۹، انتشارات موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبه تهران با همکاری دانشگاه تهران
۳۹-    فارابی ابونصر، الجمع بین رای الحکیمین، بی تا
۴۰-    فروغی، محمد علی، سیر حکمت در اروپا، ج اول، انتشارات زوار تهران ۱۳۴۲ ه‍ ش
۴۱-    فولکیه، پل، فلسفه عمومی، ترجمه دکتر یحیی مهدوی، انتشارات دانشگاه تهران دی ماه ۱۳۷۰
۴۲-    کاپلستون، فردریک، تاریخ فلسفه، ترجمه جلال الدین مجتبوی، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی ۱۳۶۲ ش ج ۱
۴۳-    کاشف الغطاء، شیخ علی، نقد الآراء المنطقیه، مطبعه لقمان، النجف ۱۳۸۲ ه‍ ق
۴۴-    مشکوه الدینی، عبدالحسن، ترجمه و شرح منطق نوین صدرالدین محمد شیرازی، موسسه انتشارات آگاه، تهران ۱۳۶۲
۴۵-    مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش فلسفه، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ج ۱ بهار ۷۷
۴۶-    مصباح یزدی، محمد تقی، دروس  فلسفه، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران ۱۳۷۵
۴۷-    مصباح یزدی، محمد تقی، مقاله ارزش شناخت، دومین یادنامه، علامه طباطبائی موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول ۱۳۶۳ ه‍ ش
۴۸-    مطهری، مرتضی، شرح مبسوط جلد اول و دوم و سوم، تهران انتشارات حکمت ۱۴۰۶ ه‍ ق
۴۹-    مطهری، مرتضی، شرح منظومه، تهران انتشارات صدرا، ۱۳۷۷
۵۰-    میرداماد، تعلیقات منطقیه و مباحث الفاظ، مجموعه متون و مقالات تحقیقی انتشارات دانشگاه تهران، باهتمام مهدی محقق و توشی هیکوایزوتسو،‌1370 ش
۵۱-    ناگل، ارنست، ج نیومن و آلفرد، تارسکی، برهان گودلی و حقیقت برهان، ترجمه اردشیر، انتشارات موسی، چاپ اول، تهران ۱۲۶۴
۵۲-    نصری، عبدالله، نظریه شناخت حائری یزدی، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول زمستان ۷۹
۵۳-    هرمن رندل، جال، درآمدی به فلسفه، ترجمه امیر جلال الدین اعلم، انتشارات سروش، تهران، ۱۳۶۳ ه‍ ش
۵۴-    یزدی، مولی عبدالله بن شهاب الدین الحسین،‌الحاشیه علی تهذیب المنطق (للتفتازانی)، موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه ۱۴۱۲ ه‍ ق ص ۵۸