بررسی اوضاع سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی و تاریخی بنی حماد در الجزایر

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات
پیشینه پژوهش
بیان مسئله
پرسش های پژوهش
اهداف پژوهش
تحلیل منابع تحقیق
فصل دوم : اوضاع جغرافیایی مغرب اوسط به دوران فرمانروایی بین حماد
الف) شهرهای مهم بنی حماد (از دید جغرافیایی تاریخی )‌
۱- قلعه بنی حماد(پایتخت بنی حماد)‌
۲- شهرأشیر
۳- شهر بجایه
ب) کشاورزی دولت بنی حماد
۱- محصولات کشاورزی
۲- دامداری و پرورش طیور و غیره
ج)‌اقتصاد و صنایع بین حماد
۱-بازرگانی و دادو ستد (تجارت داخلی و خارجی )‌
۲- استخراج معدن
۳- صنایع دستی
۴- راه های خشکی و دریایی و غیره…
۵- ضرب سکه
۶- صادرات و واردات
فصل سوم :‌اوضاع سیاسی ـ تاریخی دوران بنی حماد
۱-اصل و نسب حمادیون
۲- مؤسس دولت بین حماد
۳- فرمانروایان حمادی
حماد بن بلکین (۴۰۵ ـ ۴۱۹ ـ ه.ق)
قائد بن حماد (۴۱۹‏‏‏ـ ۴۴۶)
محسن بن قائد ( ۴۴۶ ـ ۴۴۷)
بلکین دوم ابن محمد( ۴۴۷ـ ۴۵۴)
ناصرابن علناس (۴۵۴ ـ ۴۸۱)
منصور ابن ناصر (۴۸۱ـ۴۹۸)
بادیس بن منصور (۴۹۸ـ ۵۱۵)
یحیی بن عزیر (۵۵۱ـ ۵۴۷)
غلبه موحدون
فصل چهارم :‌اوضاع اجتماعی حمادیان
قومیت ،‌زبان ،‌دین ، مذهب حمادیان
الف)طبقات مردم
اشراف ، بزرگان (فرمانرواـ شاهزادگان ـ وزراء و ….)
تجار و بازرگانان
صاحبان حرف و صنایع
کشاورزان و کارگران
ب) اوضاع اداری دولت بنی حماد
۱-فرمانروایی
۲- وزارت و کتاب
۳-دادگستری
۴- شرطه
۵- حسبه
۶-دیوانهای مهم عصر‌بنی‌حماد‌(عرض ـ مظالم ـ برید ـ اشراف‌و …)‌
۷- بیت المال
۸- خراج و مالیات
فصل پنجم :‌اوضاع فرهنگی بنی حماد
الف ) آموزش و پرورش
۱-نهادهای آموزشی (مسجد ـ مکتب خانه ـ رباط ـ خانقاه و …)
۲-علوم نقلی (قرآن ـ سنت ـ حدیث ـ تفسیرـ فقه و اصول و …)
۳-علوم ادبی (نثر و نظم و ….)
۴-علما و دانشمندان عصر حمادی
ب) آثار و ابنیه دوران حمادیان (مساجد ـ رباط ها ـ پل ها ـ کاخ ها ، … )
چکیده رساله به انگلیسی
عکس ها و نقشه ها و تصاویر
کتابشناسی پایان رساله

چکیده :‌
موضوع : بررسی اوضاع سیاسی، تاریخی، اجتماعی، فرهنگی بنی حماد در الجزایر.
حکومت حمادی از سال ۴۱۹ ه.تا ۵۴۷ ادامه داشت و حدود یک قرن و نیم سال توسط مغربی های اصیل به قدرت رسیدند عرصه حکومت آمدند قبل از آن مغرب شاهد حکومت بنی رستم ایاضی بود که تامدت را پایتخت خویش قرار داده بودند و توسط فاطمیون سرنگون شدند دولت حمادی در دوران حکومت مغرب در الجزایر نقش مهمی در گسترش اسلام و زبان عربی داشتند حماد توانست در استقلال و ایجاد دولتی واحد بر بادیس بن مغر پیشی گیرد پس از آن سعی و تلاش فراوانی از خود نشان داد تا این دولت را تشکیل داده و آنرا سازماندهی و بر آن حکومت کند.
نظام حکومتی آنان استبدادی موروثی بود حاکمان خود را از تشکیل دولت و کابینه مشورتی برای اداره امور مملکتی و نظامی محروم نمی ساختند پس از حماد، پسرش قائد و پس از او محسن و… ، عهده‌دار امور حکومتی گشته تا به یحیی بن عزیز که سقوط حمادی ها در زمان او صورت گرفته رسید.
پیروی از ارعاب ، اجبار ، قساوت که پایه‌گذار آن حماد بود باعث عصیان گری بسیاری از قبایل گشته و آنان را با خانواده حمادی درگیر کرد، آنان به زور ارتش حکومت کرده و گاهی علیه یکدیگر اقدام به کودتا و شورش می کرند.‌
در زمان حمادی ها مغرب میانی (الجزایر) به ایالتهای بزرگ تقسیم شد که هر ایالت دارای پایتختی بود و هر ایالت، حاکمی مرکزی که در شهر بجا یه مستقر بود، داشت او موظف بود که دستورات حکومت مرکزی را اجرا کند ، مغرب میانه در آن زمان به ایالت های الجزایر ، بونه ، قستنطنیه ، مسیله ، جیجل ،‌أشیر ، قلعه ، حمزه و … تقسیم شده بود که حاکمیت اکثر آنان با یکی از افراد خانواده حمادی بود که این امر باعث ایجاد اطمینان بر تحت امر بودن آن ولایات بود.

Abstract:
The study of political, historical, social , cultutal of bani Hemad situation in Algeria. Hemadi government had continued since 419 hegria until 547 hegira.And by vashaw Moroccan get at to govern. Before it Moroccosaw the bani rostame abazi government,that establish Tahart as capital and it overthrown by fatemioon.
Hemadi state have in important role to extent Islam and Arabic language in period of moroccon government in Algeria.
Hamed could antecede upon Badis ben moez to create a unit State and independent. After that tried very much to establish the State and to organize and rule on it.
Government system of them was despotism patrimony. The governors did not exclude themselves to form State and consulting cabinet, For manage governmental and military affairs.
After Hemad, his son Ghaed, and after him , mohsen and etc were responsible for country affairs until terminate to yahya ben aziz that falling of Hemadi is accomplished in his during.
Following of intimidation, force, atrociously that founder of it was Hemad caused rebellion among so much of tribes and they entangled with the hemad family . They ruled with the force of army and sometimes act against to uprising and coup .
In Hemadis during divided middle moroccon to big State had a governor from central governor that stationed in Bejaieh He is charged with that rules of central government are performed.
Middle moroccon was divided to some States like: Algeria, booneh, Ghosnatineh , masileh, Jijel, Ashir, Ghaleh, Hamzeh,… that sovereignty most of them were with one of the Hemadi family . That affair caused to sure of be under rule those provinces.

مقدمه
حکومت حمادی ها بر مغرب از سال ۴۰۵ تا ۵۴۷ و ۱۳۵ م. نزدیک به یک قرن و نیم دوام داشت طی این مدت آنان توانستند به بسط و گسترش مسائل سیاسی و نظامی بپردازند حاکمان این دولت نه نفر بودند اولین آنها حماد بن بلکین الذیری و آخرینشان یحیی بن عزیز بود که عبدالمؤمن بن علی اولین خلیفه موحدین در سال ۵۴۷ هـ. او را سرنگون ساخت .
دولت حمادی اولین دولت بربری مستقلی بودند که توسط مغربی‌های اصیل برالجزایر حاکم شدند قبل از آن مغرب شاهد حکومت بنی رستم اباضی بود که شهر تاهرت رابعنوان پایتخت برگزیدند و توسط فاطمیون سرنگون شدند. این دولت در دوران حکومت مغرب نقشی مهم در گسترش اسلام و زبان عربی داشت حماد توانست در استقلال و ایجاد دولتی واحد بر بادیس بن مغر پیشی گیرد پس از آن سعی و تلاش فراوانی از خود نشان داد تا این دولت را تشکیل داده و آنرا سامان دهی و بر آن حکومت کند.
می توان این دوره را دوره استقلال بر برها یا دوره ملوک الطوایفی نامید در تصور ما بر خلاف حکومت معاصر آن در اندلس این حکومت به مثابه دوره چهارم حیات سیاسی در مغرب است زیرا سه دوره سیاسی قبل از آن وجود داشت که عبارت است از : ۱ـ دوره والیان (فتوح)‌، ۲ـ عصر ممالیک عربی مستقل مانند ادریسی ها ، رستمی ها، آل اغلب ،‌3ـ دوره وحدت فاطمی ها .
دولت حمادی دولیت قبیله ای بود که تحت امر باقی حکام نبود لیکن از لحاظ پیشرفت علمی و تاریخی به دولت قاهره ،‌بغداد ،‌قرطبه ، پالومو، فاس و غیره که از متمدن ترین شهرهای آن زمان اسلام بودند نمی‌رسید دولت حمادی دولیت بود که عده ای به زور مغرب اسلامی را میان خود قسمت کرده بودند.
حقیقتاً بنی حماد از بهترین حاکمانی بودند که بر سرزمین هایشان در جهان اسلام حکومت کردند و علی رغم اختلافات داخلی همیشه به فکر راحتی و ارتقاء سطح زندگی مردم عادی و مصالح کشور بودند با وجود همه این شورشها و انقلابات که درون خانواده حمادی بود هیچ گاه شکل حکومت که استبداد موروثی بود تغییر نکرد. دوران حکومت حمادی ها به کرات شاهد تغییر پایتخت بود در ابتدا شهر اشیر ، سپس قلعه؛ و در آخر بجا یه شاهد حکومت پنج تن بود که اولین آنها ناصربن علناس و آخرین آنان یحیی بن عزیر بود.

المراجع العربیه
۱- ابن حمدیس القطی‌(د.سعد شلبی) رساله ما جستیر بدارالعلوم (فی تاریخ الارب) .
۲- الاستبصار فی عجایب الامصار – وصف مکه و المدینه و مصر و بلاد المغرب – لکتاب مراکشی من کتاب القرن السادس الهجری – نشر و تعلیق د – سعد زغلول عبدالحمید، مطبعه جامعه الاسکندریه سنه ۱۹۵۸م.
۳- االاسلام (هنری ماسیه) ترجمه بهیج شعبان – منشورات دارعویدات – بیروت.
۴- الاسلام فی المغرب و الاندلس (لیفی بروفنسان) – ترجمه د –السید عبدالعزیر سالم – نشر مکتبه النهفته المصریه – سلسله الالف کتاب سنته ۱۹۵۶ م.
۵- الاسلام و الثقافه العربیه ج۱ (جزء الاول) (د. حسن احمد محمود)‌- دارالنهفته المصریه ۱۹۶۳ م.
۶- بجایه (کتالوج) سلسله الفن و الثقافه – نشر وزاره الاخبار الجزائریه ، ‌اشراف د. بوروبیه – مدرید ۱۹۷۰ م.
۷- البیات المغرب (ابن عذاری المراکشی) کان حیاً سنه ۷۱۲ ه – بیروت – مکتب صادر ۰ مطبعه المناهل ۱۹۵۰ م.
۸- تاریخ الاسلام السیاسی (د.حسن ابراهیم حسن) ج ۴ الطبعه الاولی – مکتبه النهفته المصریه – سنه ۱۹۶۳ م.
۹- تاریخ الشعرب الاسلامیه (امپراطوریه الاسلامیه و انحلالها) کارل بروکلمان – ترجمه د – بینه فارس‌و منیر بعلبکی – نشر دارالعلم للملایین – بیروت – الطبعه الاولی ۱۹۴۹ م.
۱۰-تاریخ المغرب العربی (د.سعدزغلول عبدالحمید من الفتح العربی حتی قیام دول الاغالبه و الرستمیون و الادارسه) ج ۱ – دارالمعارف ۱۹۶۵م.
۱۱- تاریخ العرب (مطول) د. فیلیپ حتی و آخرین – ج ۲ – طبع و نشر دارالکشاف – بیروت – 1951 م.
۱۲- التذکار فیمن ملک طرابلس و ماکان بها من الاخبار (لابن غبوش ت: قرن‌13 هـ) تصحیح الطاهر احمد الزاوی – مکتبه النور – طرابلس ۰ الطبعه الثانیه ۱۹۶۷.
۱۳- تاریخ الاسطول العربی (محمد یاسین المحمودی) مطبعه الترقی بدمشق
۱۴- التاریخ الاسلامی و الحضاره الاسلامیه ،‌الجزء‌الرابع (د – احمد شلبی) مکتبه نهفته مصر (الطبعه الاولی و االثالثه).
۱۵- التاریخ الدوله الفاطمیه فی المغرب ،‌مصر، سوریا،‌بلاد العرب (د.حسن ابراهیم) الطبعه الثانیه ۱۹۵۸ – مکتبه النهفته المصریه – القاهره.
۱۶- الحکام بامرالله (محمد عبدالله عنان) مطبعه لجنه التالیف و الترجمه و النشر – ج ۱ – 1959م.
۱۷- دایره المعارف الاسلامیه – الطبعه الثانیه ۱۹۳۴ – ترجمه د. محمد الفندی و آخرین .
۱۸- الدعوه الی السلام (سی توماس آرنولد) الطبعه الثانیه ۱۹۵۷م مکتبه النهفته المصریه.
۱۹- دیوان ابن حمدیس (ت: ۵۲۷ ه) تحقیق د: احسان عباس – دار صادر بیروت ۱۹۶۰ م.
۲۰- سندرات الذهب فی اخبار من ذهب (عبدالحی بن العماد الحنبلی)‌1089 هـ نشر مکتبه القدس سنه ۱۳۵۰.
۲۱- العبر فی اخبار العرب و العجم و البربر (عبدالحرمن بن خلدون ت: ۸۰۸) الجزء السادس منشور دار البنانی ۱۹۶۸م.
۲۲- عنوان الدرایه فی من عرف من العلماء فی المائه السابعه بیجایه (لابی العباس العنبرینی ت ۷۱۴ه) الطبعه الثعالبیه بالجزایر ۱۳۲۸هـ).
۲۳- فتح العرب للمغرب (د.حسین مونس) نشر مکتبه الآداب بالجمامیز – الطبعه الاولی ۱۹۴۷ .
۲۴- قاده فتح المغرب العربی (محمود شیت خطاب) الطبعه الاولی – 1966 نشر دارالفتح للطباعه و النشر.
۲۵- القاموس الاسلامی – المجلد الثانی – احمد عطیه الله – نشر مکتبه النهفته المصریه ۱۹۶۳م.
۲۶ -الکامل فی التاریخ للشیخ عزالدین ابن الحسن المعروف بابن الاثیر
ت: ۶۳۰ ه. دارصادر بیروت ۱۹۶۷.
۲۷- کتاب الجزایر (احمد توفیق المدنی)‌طبع دارالمعارف – طبعه الثانیه ۱۹۶۳.
۲۸- – مجمل التاریخ الادب لتونسی من فحر نفتح العربی لافریقیه الی العصر الحاضر – الحسن حسن عبدالوهب- لطبعه الثالثه – نشر مکتب بتونس.
۲۹- مروج الذهب و المعادن الجوهر (۴ اجزاء)للرحاله ابن الحسن علی بن الحسین بن علی المسعودی ت: ۳۴۶ ه – ضبط یوسف اسعد داغر ۰ نشر دار الاندلس – بیروت – طبقه الاوالی ۱۹۶۶.
۳۰- المسالک و الممالک لابن الحاق ابراهم بن محمد الفارس الاصطخری المعروف بالکرخی (ت: النصف الاول من القرن الرابع الهجری) تحقیق محمد جابر عبدالعال العینی ،‌وزاره الارشاد ۱۹۶۱ – قاهره.
۳۱- المغرب الاسلامی – منذ بناء معسکر القرن حتی انتهاء ثورات الخوارج سیاسه نظم لقبال موسی – استاذ مساعد بجامعه الجزایر – طبقه الاولی – مطبقه البعث بقسنطینه ۱۹۶۹م.
۳۲- المغرب الکبیر ج ۲ – د. السید عبدالعزیر سالم – الدار القومیه للطباعه و النشر ۱۹۶۶.
۳۳- المغرب فی ذکر بلاد افریقیه و المغرب – جزء من کتاب المسالک و الممالک لا بی عبدالله البکری، ت: ۴۸۷ هـ د. السید عبدالعزیز سالم – الدار القومیه للطباعه و النشر، ۱۹۶۶ م.
۳۴- معالم تاریخ المغرب و اندلس.
۳۵- صدیق – عبدالرزاق – مهره الفارس.
۳۶- الشیبانی – محمدشریف – تاریخ القبایل العربیه فی السواحل الفارسیه .
۳۷- القلقشندی – نهایه الارب فی معرفه قبایل العرب.
۳۸- مقدمه ابن خلدون (عبدالحرم بن محمد ت: ۸۰۸ هـ) تحقیق د. علی عبدالواحد وافی طبع لجنه البیان العربی الطبعه الاولی ۱۹۵۸.
۳۹- المونس فی اخبار افریقیه و تونس لابن عبدالله محمدبن ابی القاسم القیروانی المعروف بابن دینار (مات فی آخر القرن الثانی عشر) تحقیق محمد شمال – المکتبه العتیقه ۱۳۸۷ هـ. .
۴۰- موجر التاریخ العام للجزایر (عثمان کعاک) نشر مکتبه العرب ب تونس (۱۹۲۵م.).
۴۱- موسوعه تاریخ العالم ج ۲ – اصررها و لیام لانجر – اشرف علی الترجمه – د. محمد مصطفی زیاده – مکتبه المصریه ۱۹۶۳.
۴۲- النجوم الزهره – جمال الدین ابوالمحاسن – یوسف بن تقزی بردی ت: ۸۷۴ هـ نسخه مصوره عن طبعه دار الکتب (ج ۵).
۴۳- نظم الجمان لابی الحسن المشهور بابن القطان: ۶۷۰ تقریباً – الجزء ۶ من الکتاب منشورات کلیه بجامعه محمد الخامس – تقحیق د. محمود علی مکی.
۴۴- نفخ الطیب من غصن الاندلس الرطیب – اجزاء ۲ و ۳ – لاحمد بن محمد المقری ت: ۱۰۴۱ هـ تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید – مطبعه السعاده به مصر – الطبعه الاولی ۱۹۴۹م.
۴۵- نهایه الارب فی معرفه انساب العرب القلقشندی – تحقیق ابراهیم الابیاری – الشرکه العربیه للطباعه و النشر – الطبعه الاولی ۱۹۵۹م.
۴۶- وفیات الاعیان و ابناء انباء الزمان لابی العباس شمس الدین احمد بن خلکان ت: ۶۸۱ – تحقیق محمد محی الدین عبدالحمید – الطبعه الاولی ۱۹۴۸ –مکتبه التهضه المصریه .
۴۷- الاسلام و الثاقه ابوبیه – حسن احمد محمود – ج ۱.
۴۸- المغرب فی حلی المغرب – ابن سعید – جزء‌اول.
۴۹- جمهره الانساب العرب (لابی محمد علی بن احمد بن سعید بن حزم الاندلس ت: ۴۵۶ هـ سلسله ذخایر العرب – نشر دارالمعارف بمصر ۱۹۶۲ – تحقیق استاد عبدالسلام هارون.