تحلیل و بررسی کتاب های مجالس صوفیه

چکیده:

مجلس گویی در تصوّف سابقه ای طولانی دارد و بعضی از مشایخ صوفیه به مجلس گویی و برگزاری جلسات صوفیانه معروف بوده اند؛ در واقع بسیاری از  تعالیم مشایخ صوفیه از طریق مجلس گویی ها به مریدان منتقل شده است.  پاره ای از یادداشت های مریدان را، در لابلای آثاری که دربار? مشایخ خود نوشته اند، می توان ملاحظه کرد؛ مانند: مجالس ابوسعید ابی الخیر،  که درکتابهای «حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر» و «اسرار التّوحید فی مقامات شیخ ابی سعید» نقل شده و در مورد مجالس برخی از صوفیان نیز آثار مستقلی در دست است که می توان کتاب «مجالس سبعه» از جلال الدین محمّد مولوی، و نیز کتاب «مناقب العارفین» را نام برد، که در لابلای مطالب آن روایات بسیاری از مجلس گویی مولانا آورده شده است.
در این پژوهش، پس از بیان مبادی تحقیق، در فصل دوم، به بررسی سابق? وعظ در اسلام و روش های سخنوری و مجلس گویی صوفیان پرداخته می شود و انگیز? برگزاری این مجالس که عبارتند از ارشاد و نصیحت، معرفت گفتن، و وصیت کردن بیان می گردد؛ همچنین محل برگزاری مجالس ابوسعید که عبارت از خانقاه، مدرسه، مسجد و مزار است و مکان برگزاری مجالس او که نیشابور، مهنه، طوس، سرخس و مرو است و نیز مجالس جلال الدین محمّد مولوی که در قونیه برگزار می شده است، مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و در آخر این فصل زمان برگزاری مجالس اعم از روزها و اوقات، همچنین ترتیب مجالس که هم به صورت منظم( ادواری) و هم به صورت غیر منظّم برگزار می گردیده، بررسی می شود.
در فصل سوم، که به بررسی واعظان اختصاص یافته است، موضوعاتی از قبیل: سخنران مقیم و مدعو، هیأت ظاهری سخنران، وسیل? جلوس، که عبارت از منبر تخت وکرسی بوده است و طرز قرار گرفتن سخنران، نحو? شروع و ختم سخن که شامل قرائت قرآن، خواندن خطب? عربی، مناجات، صلوات و … می شود و حالات درونی سخنران از قبیل قبض و بسط، ضمیرخوانی و بیخود شدن، مورد بررسی قرار می گیرد.
 در فصل چهارم، محتوای سخنان واعظان، که در برگیرند? موضوعاتی نظیر ارشاد مریدان، تفسیرِ قرآن و احادیث، تبلیغ شریعت، فرمان دادن، کرامت، درخواست بخشش، وصیّت کردن، شرح مسائل عرفانی و … است، بحث می شود؛ همچنین زینت های سخنوری، مانند: آیات قرآن، احادیث، اقوال بزرگان، اشعار فارسی عربی، ضرب المثل ها، حکایات عامیانه، و حکایات انبیاء و اولیاء مورد بررسی قرار می گیرد و در آخر این فصل زبان مجالس که شامل: زبان خطابه و محاوره است، و همچنین واژگان و ترکیبات به کار برده شده در این مجالس و ایجاز و اطناب کلام مطرح می گردد.
در فصل پنجم، به بررسی مستمعانِ این گونه مجالس و طرز قرار گرفتن، تعداد حاضران، شهرهای مستمعان، گروه های اجتماعی، گروههای سنّی اعمّ از نوجوانان، جوانان، کهنسالان، و نیز جنسیّت مستمعان از نظر مرد و زن بودن می پردازد و به وضعیّت حاضران که عبارت است از شنونده، سؤال کننده و درخواست کننده و همچنین، یادداشت برداری مستمعان، و حضور مخالفان و معاندان در مجالس، و سرانجام به تحوّل درونی شنوندگان پرداخته می شود.

                                          
فهرست مطالب
                           
پیشگفتار    أ
فصل اول: مبادی تحقیق
شرح پایان نامه    2
الف)تعریف موضوع    2
ب) سابقه تحقیق    3
ج) کلمات کلیدی (فارسی و انگلیسی)    4
د) سؤالات پژوهشی    4
هـ) روش تحقیق    4
فصل دوم: آیین وعظ
۲-۱ تاریخ وعظ در اسلام    6
۲-۲ روش های سخنوری و وعظ    15
۲-۳ وعظ صوفیان    21
۲-۳-۱ قدمت مجالس صوفیه    28
۲-۴ انگیزه ها    46
۲-۴-۱ ارشاد کردن    46

۲-۴-۲ معرفت گفتن    48
۲-۴-۳ وصیّت کردن    50
۲-۵ محل برگزاری مجالس    51
۲-۵-۱ مسجد    51
۲-۵-۲ مدرسه    53
۲-۵-۳ خانقاه    54
۲-۵-۴ مزار    58
۲-۵-۵ مشهد مقدس    59
۲-۶ مکان برگزاری    61
۲-۶-۱ نیشابور    61
۲-۶-۲ مهنه    63
۲-۶-۳ طوس    65
۲-۶-۴ مرو    66
۲-۶-۵ سرخس    67
۲-۷ زمان برگزاری    69
۲-۷-۱ روزها    69
۲-۷-۲ اوقات    70
۲-۸ ترتیب    71
فصل سوم: واعظان
۳-۱ سخنران مقیم و مدعو    74
۳-۲ هیأت ظاهری سخنران    75
۳-۳ وسیله جلوس    76
۳-۴ طرز قرار گرفتن سخنران    79
۳-۵ نحوه شروع و ختم مجالس    80
۳-۶ حالات درونی سخنران    83
۳-۶-۱ قبض و بسط    83
۳-۶-۲ ضمیرخوانی    86
۳-۶-۳ بیخود شدن    90
فصل چهارم: سخنان واعظان
۴-۱ محتوا    93
۴-۱-۱ ارشاد مریدان    93
۴-۱-۲ تفسیر قرآن    97
۴-۱-۳ تفسیر حدیث    100
۴-۱-۴ تبلیغ شریعت    102
۴-۱-۵ فرمان دادن    103

۴-۱-۶ کرامت    105
۴-۱-۷ درخواست بخشش    109
۴-۱-۸ وصیّت    111
۴-۱-۹ شرح مسائل عرفانی    113
۴-۱-۱۰ مناجات    114
۴-۱-۱۱ شطحیات    115
۴-۱-۱۲ طنز    117
۴-۲ زینت های سخنوری    118
۴-۲-۱ آیات قرآن    119
۴-۲-۲ احادیث    122
۴-۲-۳ اقوال بزرگان    126
۴-۲-۴ اشعار فارسی    128
۴-۲-۵ اشعار عربی    133
۴-۲-۶ ضرب المثل ها    135
۴-۲-۷ حکایات    137
۴-۲-۷-۱ حکایات انبیاء و اولیاء    141
۴-۳ زبان    143
۴-۳-۱ زبان خطابه و زبان محاوره    143
۴-۳-۲ واژگان    146
۴-۳-۳ ترکیبات    148
۴ـ۳ـ۴  ایجاز و اطناب    150
فصل پنجم: مستمعان
۵-۱ طرز قرار گرفتن    153
۵-۲تعداد حاضران    156
۵-۳ شهرهای حاضران    158
۵-۴ گروه های اجتماعی    159
۵-۵ سنّ مستمعان    162
۵-۶ جنسیت مستمعان    164
۵-۷ وضعیت حاضران    166
۵-۸ یادداشت برداری    170
۵-۹ مخالفان و منکران    173
۵-۱۰ تحول درونی شنوندگان    175
 فصل ششم: نتیجه گیری
نتیجه    179
منابع و مآخذ    195

منابع و مآخذ

الف) کتابها :

۱-    قرآن کریم: ترجمه مهدی الهی قمشه ای.
۲-    آیتی، محمد ابراهیم و محمد باقر شریعتی سبزواری،: سرمایه سخن، تهران: اداره کل اوقاف، ۱۳۳۹.
۳-    ابن جوزی، ابوالفرج: تلبیس ابلیس، ترجمه علی رضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۸.
۴-    ابوروح، جمال الدین: حالات وسخنان ابوسعید ابی الخیر، تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، چاپ ششم،  تهران: سخن، ۱۳۸۴.
۵-    ابوسعید ابی الخیر: مقامات کهن و نو یافته ابوسعید ابی الخیر ← شفیعی کدکنی، محمد رضا : چشیدن طعم وقت(از میراث عرفانی ابوسعید ابی الخیر).
۶-    احمدی، سید احمد: اصول و روش های تربیت دراسلام، چاپ دوم، اصفهان: نشرجهاد دانشگاهی، ۱۳۶۸.
۷-    افشار، ایرج: مقدمه فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه← محمد بن عثمان: فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه.
۸-    افلاکی، شمس الدین احمد: مناقب العارفین، تصحیح تحسین یازیجی، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۶۲.
۹-    الفا خوری، حنا: تاریخ ادبیات زبان عربی، ترجمه عبدالمحمدآیتی، چاپ پنجم، تهران: انتشارات توس، ۱۳۸۱.
۱۰-    انصاری، خواجه عبدالله: طبقات الصوفیه، به کوشش حسین آهی، تهران: انتشارات فروغی، ۱۳۶۲.
۱۱-    انصاری، قاسم: مقدمه دفاعیات عین القضاه همدانی)ترجمه شکوی الغریب(← عین القضاه همدانی: دفاعیات عین القضاه همدانی، ترجمه شکوی الغریب.
۱۲-    باخرزی، یحیی بن محمد: اورادالاحباب و فصوص الآداب، به کوشش ایرج افشار، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۴۵.
۱۳-    برتلس، یوگنی ادوارد ویچ: تصوف و ادبیات تصوّف، ترجمه: سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۶.
۱۴-    بقلی شیرازی، روز بهان: عبهرالعاشقین، به تصحیح هنری کربین و محمد معین، تهران: انجمن ایرانشناسی فرانسه،۱۳۳۷.
۱۵-    بهاءالدین ولد: معارف، با مقدمه و تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، چاپ دوم، تهران: طهوری، ۱۳۵۲.
۱۶-    بهار، محمد تقی: سبک شناسی یا تاریخ تطوّر نثر فارسی، چاپ نهم، تهران: نشر بدیهه، ۱۳۷۶.
۱۷-    پاشا صالح، علی: آداب سخن، چاپ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۸.
۱۸-    پورنامداریان، تقی: داستان پیامبران در کلیات شمس، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۴.
۱۹-    ــــــــــــــــــ : رمز و داستانهای رمزی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۷.
۲۰-    جامی، نورالدین عبدالرحمن: نفحات الانس من حضرات القدس، به تصحیح و مقدمه محمود عابدی،  تهران:انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۰.
۲۱-    حجتی کرمانی، علی و سید محسن امین،: سیره معصومان، چاپ دوم، تهران: سروش، ۱۳۷۶.
۲۲-    حسینی، سید علی اکبر: سیری اجمالی در تاریخ تعلیم و تربیت اسلامی، تهران: دفتر فرهنگ اسلامی،  1372.
۲۳-    ـــــــــــــــــــــــ؟: حدودالعالم من المشرق الی المغرب، تصحیح منوچهر ستوده، تهران:  انتشارات دانشگاه تهران ۱۳۴۰.
۲۴-    حقیقت (رفیع)، عبدالرفیع:  تاریخ عرفان و عارفان ایرانی، چاپ سوم، تهران: انتشارات کومش، ۱۳۷۵.
۲۵-    حلبی، علی اصغر: مبانی عرفان و تصوف، تهران: انتشارات اساطیر، ۱۳۷۶.
۲۶-    خرقانی، ابوالحسن: نورالعلوم، به کوشش عبدالرفیع حقیقت (رفیع)، تهران: کتابخانه بهجت، ۱۳۵۹.
۲۷-    خطیبی، حسین: فن نثر در ادب پارسی، چاپ دوم، تهران: انتشارات زوار، ۱۳۷۵.
۲۸-    دامادی، سید محمد : ابوسعید نامه، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۷.
۲۹-    دهخدا، علی اکبر: امثال و حکم، تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۲.
۳۰-    دی.لوئیس، فرانکلین: مولوی: دیروز و امروز، شرق و غرب، ترجمه فرهاد فرهمند پور، تهران: نشرثالث، ۱۳۸۳.
۳۱-    رازی، نجم الدین: مرصاد العباد، تصحیح: محمد امین ریاحی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۵.
۳۲-    رامپوری، غیاث الدین : غیاث اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۳.
۳۳-    رستگار فسایی، منصور: انواع نثر فارسی، تهران: انتشارات سمت، ۱۳۸۰ .
۳۴-    رکنی، محمد مهدی: مقدمه لطائفی از قرآن کریم(برگزیده از کشف الاسرار عده الابرار)، چاپ نهم،  مشهد: نشر آستان قدس رضوی، ۱۳۷۷.
۳۵-    ریاحی، محمد امین: تعلیقات مرصاد العباد، ← رازی، نجم الدین: مرصادالعباد.
۳۶-    ـــــــــــــــــــ : مقدمه بگشای راز عشق(گزیده کشف الاسرار میبدی)، چاپ دوم، تهران: نشر سخن، ۱۳۷۵.
۳۷-    ـــــــــــــــــــ : مقدمه رساله الطیور، تهران:انتشارات توس، ۱۳۶۲.
۳۸-    زرین کوب، عبدالحسین: ارزش میراث صوفیه، چاپ دهم، تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۰.
۳۹-    ـــــــــــــــــــ : پلّه پلّه تا ملاقات خدا، چاپ هشتم، تهران: انتشارات علمی، ۱۳۷۴.
۴۰-    ــــــــــــــــــــ : تصوّف ایرانی درمنظر تاریخی آن، ترجمه مجد الدین کیوانی، تهران:  نشر سخن، ۱۳۸۳.
۴۱-    زرین کوب، عبدالحسین : جستجو در تصوف ایران، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر، ۱۳۸۰.
۴۲-    زیدان، جرجی: تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، چاپ دوم،  تهران : امیرکبیر،  1336.
۴۳-    سپهر خراسانی، احمد: مقدمه ای در فن خطابه و تاریخ آن، چاپ دوم، تهران: انتشارات اشرافی، ۱۳۵۹.
۴۴-     سدید الدین محمد غزنوی : مقامات ژنده پیل، به اهتمام حشمت موید، چاپ دوم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵.
۴۵-    سلماسی زاده، جواد: مقدمه مکتوبات و مجالس سبعه، تهران: اقبال، ۱۳۷۹.
۴۶-    شبلی، احمد: تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمد حسین ساکت، تهران : نشر فرهنگ اسلامی،  1361.
۴۷-    شریعتی سبزواری، محمد باقر: اصول و مبادی سخنوری، چاپ دوم، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶.
۴۸-    شفیعی کدکنی، محمد رضا: تعلیقات اسرارالتوحید، ← محمدبن منور: اسرارالتوحیدفی مقامات شیخ ابی سعید.
۴۹-    ـــــــــــــــــــــــــــ : چشیدن طعم وقت (از میراث عرفانی ابوسعید ابی الخیر)، تهران: سخن، ۱۳۸۵.
۵۰-    ـــــــــــــــــــــــــــ : مقدمه اسرارالتوحید،← محمدبن منور: اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید.
۵۱-    ـــــــــــــــــــــــــــ : مقدمه حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر، ← جمال الدین ابوروح: حالات و سخنان ابوسعید ابی الخیر.
۵۲-    ــــــــــــــــــــــــــــ : نوشته بر دریا (از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی)، تهران: سخن، ۱۳۸۴.
۵۳-    شمس الدین تبریزی: مقالات شمس، به کوشش محمد علی موحّد، تهران: نشر خوارزمی، ۱۳۷۷.
۵۴-    شیمل، آنه ماری: تبیین آیات خداوند (نگاهی پدیدار شناسانه به قرآن)، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: فرهنگ اسلامی،  1376.
۵۵-    صفا، ذبیح الله: تاریخ ادبیات ایران، چاپ پانزدهم، تهران: انتشارات فردوس، ۱۳۸۱.
۵۶-    ــــــــــــــ : گنجینه سخن، چاپ سوم، تهران: امیر کبیر، ۱۳۵۳.
۵۷-    عبدالباقی، محمد فؤاد: معجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، چاپ دوّم، تهران: انتشارات اسلامی،۱۳۷۴.
۵۸-    عطار نیشابوری، فرید الدین: تذکره الاولیاء، تصحیح رینولد الن نیکلسون، لیدن: اوقاف گیب، ۱۳۲۲.
۵۹-    عنصر المعالی کی کاوس بن اسکندر بن وشمگیر: قابوس نامه، تصحیح: غلامحسین یوسفی، تهران:  بنگاه ترجمه و نشر کتاب،  1352.
۶۰-    غنی،  قاسم:  تاریخ تصوف در اسلام،  چاپ دوم،  تهران: نقش جهان،  1330.
۶۱-    فاضل، علی: مقدمه انس التائبین، تهران: طوس،  1368.
۶۲-    فروزانفر، بدیع الزمان: رساله در تحقیق احوال و زندگی مولانا، چاپ چهارم، تهران: انتشارات زوار، ۱۳۶۱.
۶۳-    ـــــــــــــــــــــ : مقدمه رساله قشیریه، ← ابوالقاسم قشیری: رساله قشیریه.
۶۴-    فروغی، محمد علی: آیین سخنوری، چاپ دوم، تهران: انتشارات زوار ۱۳۶۸.
۶۵-    فلسفی، محمد تقی: سخن و سخنوری، چاپ پنجم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۳.
۶۶-    قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود: آثار البلاد واخبار العباد، ترجمه جهانگیر میرزا قاجار، تصحیح میرهاشم محدث، تهران : امیر کبیر، ۱۳۷۳.
۶۷-    قشیری، ابوالقاسم: رساله قشیریه، به کوشش بدیع الزمان فروزانفر، چاپ ششم، تهران: علمی و فرهنگی،  1379.
۶۸-    کاشانی، عزالدین محمود: مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، مقدمه و تصحیح عفت کرباسی، محمد رضا برزگرخالقی، تهران: زوار، ۱۳۸۲.
۶۹-    کیانی، محسن: تاریخ خانقاه در ایران، چاپ دوم، تهران: انتشارات طهوری، ۱۳۸۰.
۷۰-    گولپینارلی، عبد الباقی: مولانا جلال الدین، ترجمه توفیق هاشم پور سبحانی، چاپ سوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۵.
۷۱-    گوهرین، سید صادق: شرح اصطلاحات تصوّف، تهران: انتشارات زوّار، ۱۳۸۰.
۷۲-    لسترنج: جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، چاپ سوم،  تهران:  علمی و فرهنگی، ۱۳۶۷.
۷۳-    مایر، فریتس: ابوسعید ابی الخیر(حقیقت و افسانه)، ترجمه: مهرآفاق بابیوردی، تهران: نشر دانشگاهی، ۱۳۷۸.
۷۴-    مجاهد، احمد: مقدمه مجموعه آثار احمد غزالی، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۵۸.
۷۵-     محمد بن عثمان: فردوس المرشدیه فی اسرار الصمدیه، به تصحیح و مقدمه ایرج افشار، چاپ دوم، تهران : انجمن آثار ملی، ۱۳۳۳.
۷۶-    محمد بن منوّر: اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید، مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی،  تهران:  آگاه، ۱۳۶۶.
۷۷-    مدرس صادقی، جعفر: مقدمه مقالات مولانا(فیه ما فیه)، چاپ سوم، تهران: نشر مرکز، ۱۳۷۷.
۷۸-    مولوی، جلال الدین محمد: فیه ما فیه، به تصحیح و حواشی بدیع الزمان فروزانفر، چاپ هشتم، تهران؛ امیرکبیر، ۱۳۸۰.
۷۹-    ـــــــــــــــــــــــــــ : مجالس سبعه (هفت خطابه)، مقدمه: توفیق هاشم پور سبحانی، تهران:  نشر کیهان، ۱۳۵۶ .
۸۰-    ـــــــــــــــــــــــــــ : مکتوبات، تصحیح توفیق هاشم پور سبحانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۱.
۸۱-    میبدی، ابوالفضل رشید الدین: کشف الاسرار و عده الابرار، به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۷.
۸۲-    نخشبی، ضیاء الدین: سلک السلوک، تصحیح غلامعلی آریا، تهران: زوّار، ۱۳۶۹.
۸۳-    نیکلسون، رینولدآلن: مقدمه رومی و تفسیر مثنوی معنوی، ترجمه و تحقیق آوانس آوانسیان، تهران: نشر نی، ۱۳۶۶.
۸۴-    هاشم پور سبحانی، توفیق: مقدمه مجالس سبعه (هفت خطابه ) ← جلال الدین محمد مولوی: مجالس سبعه(هفت خطابه).
۸۵-    هجویری، ابوالحسین علی بن عثمان: کشف المحجوب، مقدمه و تصحیح محمود عابدی،  چاپ دوم،  تهران:  سروش ۱۳۸۴.
۸۶-    هروی، نجیب مایل: مقدمه آداب المریدین، تهران: نشر مولی، ۱۳۶۳.
۸۷-    همایی، جلال الدین : مقدمه ولدنامه، به اهتمام ماهدخت بانو همایی، تهران: هما، ۱۳۶۷ .
۸۸-    همدانی، عین القضاه: دفاعیات عین القضاه همدانی( ترجمه رساله شکوی الغریب)، ترجمه و تحشیه قاسم انصاری، تهران: کتابخانه منوچهری، ۱۳۶۰.
۸۹-    یزدی، محمد: علی (ع) بر منبر وعظ، تهران: واحد تحقیقات اسلامی، ۱۳۶۱.
۹۰-    یوسفی، غلامحسین: دیداری با اهل قلم، چاپ سوم، تهران: علمی، ۱۳۷۰.

ب) مقالات:

۱-    برزگر، حسین : «ابو سعید ابی الخیر» ، مندرج در دانشنامه ادب فارسی، به سرپرستی حسن انوشه، چاپ دوم، تهران: انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰.صص۴۰-۴۲.
۲-    پور جوادی، نصر الله: «لطائف قرآنی در مجالس سیف الدین باخرزی»، مندرج در مجله معارف، دوره هجدهم،  شماره یک،۱۳۸۰. صص ۳-۲۴.
۳-    ــــــــــــــــــــ : « مجالس احمد غزالی با حضور یوسف صوفی»، مندرج در مجله معارف،  دوره نونزدهم،  شماره یک،۱۳۸۱.صص ۳-۲۰.
۴-    جلالی پندری، یدالله: «ابوسعیدابی الخیر»، مندرج در دانشنامه ادب پارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، تهران: انتشارات فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، ۱۳۸۴. صص ۱۳۵-۱۴۱.
۵-    درودیان، ولی الله: «اسرارالتوحید»، مندرج در دانشنامه ادب فارسی،به سرپرستی حسن انوشه،تهران: انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰.صص ۱۰۱-۱۰۲.
۶-    غلامرضایی، محمد: «مجلس گویی و شیوه های آن بر اساس مجالس سبعه مولانا»، در دست انتشار.
۷-    فاضل، علی: «جُستاری نو در نثر تعلیمی صوفیه»، مندرج در محقق نامه، به اهتمام بهاءالدین خرمشاهی و جویا جهان بخش، تهران: انتشارات سینا نگار، ۱۳۸۰.صص ۹۵۲-۹۹۵.