مقاله تحلیلی بر جایگاه بیت‌المال از منظر فقه

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 مقاله تحلیلی بر جایگاه بیت‌المال از منظر فقه دارای ۳۲ صفحه می باشد و دارای تنظیمات و فهرست کامل در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله تحلیلی بر جایگاه بیت‌المال از منظر فقه  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : توضیحات زیر بخشی از متن اصلی می باشد که بدون قالب و فرمت بندی کپی شده است

بخشی از فهرست مطالب پروژه مقاله تحلیلی بر جایگاه بیت‌المال از منظر فقه

چکیده  
مقدمه  
مفهوم بیت المال  
اقسام بیت المال  
مصادیق بیت المال مسلمین از قسم دوم  
۱ انفال  
مالکیت بیت المال در عصر غیبت  
موارد مصرف بیت المال  
اهتمام حضرت علی  علیه السلامبه بیت المال  
حسابرسی دقیق از کارگزاران  
نظارت بر بیت المال  
نظارت بر مخارج امیرالحاج  
احتیاط شدید امام علی  علیه السلامدر بیت المال  
l.نگرانی نسبت به بیت المال به هنگام مرگ:  
نتیجه گیری  
منابع  

بخشی از منابع و مراجع پروژه مقاله تحلیلی بر جایگاه بیت‌المال از منظر فقه

نهج الهبلاغه، ترجمه محمد دشتى، ۱۳۸۵، چ سوم، قم، اندیشه هادی

ابن اثیر، مبارک بن محمد جزری، ۱۳۶۴ق، النهایه، قم، اسماعلیان

ابن منظور، محمدبن مکرم، ۱۴۰۸ق، لسان العرب، بیروت، احیاءالتراث

انصاری، مرتضی،۱۲۸۰ق، کتاب الخمس، بی جا، مکتبه الفقهیه

آشتیانی، میرزامحمد،۱۴۰۴ق، القضا، قم، دارالهجره

بحرانی، یوسف، ۱۴۰۸ق، الحدائق الناضره، قم، نشر اسلامی

بروجردی، مرتضی، ۱۴۰۷ق، مستند العروه الخمس، تقریر بحث السید ابو القاسم الخوئی، قم، طبع العلمیه

جوهری، اسماعیل بن حماد، ۱۴۰۷ق، الصحاح، بیروت، دار العلم للملایین

حر عاملی، محمد بن حسن، ۱۴۰۸ق، وسائل الشیعه، قم، آل البیت(ع)

حسن زاده آملی، حسن، بی تا، تکمله منهاج البراعه، بی جا، بی نا

حلبی، سید حمزه بن علی بن زهره، ۱۴۱۷ق، غنیه النزوع، قم، مؤسّسه امام صادق

حلی، حسن بن یوسف بن المطهر، ۱۴۱۳ق، قواعد الاحکام، قم،نشر اسلامی

ـــــ ، ۱۴۱۴ق، تذکره الفقها، قم، مؤسّسه آل البیت(ع)

حلی، محمد بن منصور بن احمد بن ادریس، ۱۴۱۷ق، السرائر، قم، نشر اسلامی

خوری، سعید، ۱۴۰۳ق، اقرب الموارد، قم، طبع مکتبه المرعشی النجفی

خوئی، سیدابوالقاسم، ۱۴۱۰ق، تکمله منهاج الصالحین، قم، مدینه العلم

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، ۱۴۱۲ق، مفردات الفاظ قرآن، بیروت، دارالقلم دمشق و دارشامیه

سبزواری، محمدباقر، ۱۴۲۳ق، کفایه الاحکام، قم، نشر اسلامی

شهید ثانی، ۱۴۱۳ق، مسالک الافهام إلی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه معارف اسلامیه

صدوق، محمدبن علی، ۱۴۲۴ق، خصال، قم، نشر اسلامی

طباطبایی حکیم، سیدمحسن، ۱۳۹۱ق، مستمسک العروه، نجف، مطبقه الآداب

طباطبایی، سیدعلی، ۱۴۱۲ق، ریاض المسائل، قم، نشر اسلامی

طوسی، محمد بن حسن، ۱۴۱۱ق، الخلاف، قم، نشر اسلامی

ـــــ ، ۱۴۱۵ق، النهایه، قم، طبع قدسی محمدی و دارالکتاب اسلامی

ـــــ ، ۱۴۲۸ق، مبسوط، قم، نشر اسلامی

عاملی، محمد بن مکی (شهید اول)، ۱۴۱۴ق، الدروس الشرعیه، قم، نشر اسلامی

کاشف الغطاء، ۱۴۲۱ق، کشف الغطاء، قم، الاعلام الاسلامی

کلینی، محمد بن یعقوب، ۱۳۶۷ق، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه

لویس، معلوف، ۱۹۹۶م، المنجد، بیروت، دارالمشرق

مجلسی، محمدباقر، ۱۴۰۳ق، بحارالانوار، چ دوم، بیروت، مؤسسه الوفاء

محقق ثانی، علی بن حسین، ۱۴۰۸ق، جامع المقاصد، قم، آل البیت

محقق حلی، نجم الدین، ۱۳۸۹ق، شرایع الاحکام، نجف، آداب

مفید، محمد بن محمد نعمان، ۱۴۱۰ق، المقنعه، قم، نشر اسلامی

مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، ۱۴۰۵ق، مجمع الفائده و البرهان، قم، نشر اسلامی

مقری، احمد بن محمد بن علی، ۱۴۰۵ق، المصباح المنیر، قم، دار الهجره

موسوی خمینی، سیدروح اله، ۱۴۱۶ق، تحریر الوسیله، قم، نشر اسلامی

ــــ ، ۱۴۲۶ق، البیع، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره

نجفی، محمدحسن، بی تا، جواهر الکلام، تهران، داراحیا ء التراث  بیروت دارالکتب

نراقی، احمد بن محمد مهدی، ۱۴۱۵ق، مستند الشیعه فی أحکام الشریعه، قم، آل البیت

یزدی، سیدمحمدکاظم، ۱۴۲۴ق، العروه الوثقی، قم، نشر اسلامی

چکیده

از جمله تقسیمات بیت المال، به بیت المال المسلمین و بیت المال امام و تقسیم بیت المال المسلمین، به بیت المال خاص و عام، مالک بیت المال امام، شخصیت حقوقی امام معصوم علیه السلام در عصر حضور، و شخصیت حقوقی ولی فقیه، متصدی اداره جامعه در عصر غیبت است. یکی از مصادیق بیت المال امام، خمس درآمد های کسب است که باید در اختیار مرجعی باشد که متصدی اداره جامعه است. مالک بیت المال المسلمین، عموم مسلمانان هستند و فقیه جامع شرایط، از باب ولایت حق تصرف دارد. عنوان «امام» در آیات و روایات، مشتمل بر این عنوان، اعم از شخصیت حقوقی امام معصوم و شخصیت حقوقی ولی فقیه است. در نتیجه، اختیارات امام معصوم علیه السلام در ارتباط با بیت المال برای ولی فقیه نیز ثابت است

کلید‌واژه‌ها: بیت‌المال، امام، انفال، ولی امر، دولت

 

مقدمه

فقه شیعه ما فقه حکومتی، و با حکومت عجین است. اگر حکومت نباشد، بسیاری از قوانین و مقررات شرعی امکان عرصه نخواهند داشت. بخش زیادی از آموزه های دینی، از جمله فقه بر محور دولت و حکومت بنیاد نهاده شده اند. ازاین رو، اسلام، هم دین است هم دولت، هم عقیده است و هم نظام. این ادعا را می توان با اندکی تأمل در روح حاکم بر اسلام و هریک از ابواب فقهی اثبات کرد. برای نمونه، مباحثی مانند جمعه و جماعت، خمس و زکات و انفال، با کارکرد اجتماعی و حکومتی آنها، حج و جهاد به اشکال گوناگون آن، قضا و شهادت و اجرای حدود و تعزیرات، شاهدی روشن بر این مدعاست. حضرت امام و مقام معظم رهبری، مکرر در بیانات خود از حوزه های علمیه و مراکز پژوهشی و فضلا و مراجع درخواست کرده اند که مباحث فقهی مرتبط با حکومت را در اولویت آموزش و پژوهش خود قرار دهند. برای نمونه، یکی از مصادیق بارز فقه الحکومه، که در قلمرو اندیشه و فقه سیاسی جای می گیرد، عنوان بیت المال است. این عنوان، در ادبیات حاکم بر امت اسلامی، از جایگاه رفیعی برخوردار است و از نهاد های تأثیر گذار اقتصادی است و در قلمرو فقه موضوع برای احکام فقهی(تکلیفی و وضعی) فراوانی واقع شده است. به نظر می رسد، ابعاد و زوایای گوناگون آن نیازمند بحث و تحقیق است

عنوان بیت المال جهات و احکام مختلفی دارد که نیازمند تحقیق و پژوهش است

 

مفهوم بیت المال

صاحب نظران، لغت بیت المال را به معنای مکان نگهداری مال دانسته اند و در تعریف آن نوشته اند: بیت المال یعنی خزینهالمال (خوری، ۱۴۰۳، ج۱، ص ۶۹؛ سیستانی، ۱۹۸۷م، ص ۶۲). از منظر فقها، بیت المال به دو مفهوم به کار گرفته شده است

الف: مکانی که اموال منقول متعلق به عموم، که در اداره دولت هزینه می شود، در آن نگهداری می شود (آشتیانی، ۱۴۰۴ق، ص ۲۵)

ب: جهتی که مالک اموال عمومی است. مانند مصلحت مسلمین (طوسی، ۱۴۲۸ق، ج ۱، ص ۱۴۶؛ محقق ثانی، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص ۴۰۲)

اقسام بیت المال

بیت المال به عبارات مختلف تقسیمات مختلفی دارد. از جمله به اعتبار مال های موجود به دو قسم تقسیم می شود

الف: بیت المال مسلمین: عبارت است از اموالی که به مسلمانان متعلق است و باید در مصالح آنان هزینه شود. این قسم نیز به دو دسته تقسیم می شود: عبارت است از اموالی که متعلق به مسلمانان است و باید در مصالح آنان هزینه شود. این قسم نیز به دو دسته تقسیم می شود: اموالی که متعلق به عموم مسلمانان است. اموالی که متعلق به صنف خاصی از مسلمانان است. مانند زکات که ملک طایفه فقرا است و خمس که ملک سادات است

ب: بیت المال امام علیه السلام: عبارت است از اموال متعلق به منصب امام که از آن به اموال دولت هم یاد می شود. تفاوت میان بیت المال المسلمین و بیت المال امام به شرح زیر می باشد

ـ مالک بیت المال مسلمین، عموم مسلمین اند و مالک بیت المال امام منصب امام است

ـ مصرف و محل هزینه در بیت المال مسلمین، جامعه اسلامی و آنچه مرتبط با مصالح عموم مسلمین و هزینه آن برای بخشی از امت مسلمان، مانند صنف فقرا جایز نیست، مگر سود آن به عموم مسلمین ارتباط پیدا کند. مثل اینکه توازن اجتماعی حفظ و اختلاف طبقاتی رفع شود. ولی اختیار هزینه اموال بیت المال امام، به دست امام و حاکم اسلامی است. ایشان می تواند هم در مصالح عموم مسلمین و هم در مصلحت بخش ویژه ای از نیاز های جامعه هزینه کند

ـ افراد مسلمان در بیت المال مسلمین سهمی ندارند. برای نمونه، زمین های مفتوحهالعنوه که یکی از مصادیق آن است، به هیچ وجه ملک و یا متعلق حق شخصی قرار نمی گیرد، هرچند آنرا احیا کند. برخلاف اموال متعلق بیت المال امام، که متعلق حق افراد قرار می گیرد. مثلاً، اگر شخصی زمین های موات را احیا کند، طبق بعضی از مبانی، مالک و طبق برخی دیگر از مبانی، حق اولویت پیدا می کند

ـ ولی امر حق ندارد اموال بیت المال مسلمین را به کسی هبه، هدیه و یا بفروشد. برخلاف اموال بیت المال امام

بیت المال مسلمین مصادیق فراوانی دارد از جمله

۱ اراضی مفتوحهالعنوه: عبارتند از زمین هایی که به دست مسلمانان با قدرت قهری و سلاح، به اذن امام فتح و به دست مسلمانان افتاده است. این نیز سه قسم است

الف. زمین هایی که در حال فتح آبادند. حکم این زمین ها این است که پس از پرداخت خمس آنها، ملک تمامی مسلمانان می باشد، اعم از خانه ها، مزارع و زمین ها. زیرا افزون بر اینکه، مشهور به آن فتوا داده اند، ادعای اجماع نیز شده است (سبزواری، ۱۴۲۳، ج۱، ص ۳۷۳؛ حلی، ۱۴۱۴ق، ج ۹، ص ۱۸۴). شیخ طوسی در این باره می فرمایند: اموال غیر منقول مانند خانه ها، مزارع و زمین ها، پس از پرداخت خمس، باقی ملک مسلمین است. دلیل ما عبارت است از اجماع امامیه (طوسی، ۱۴۱۱ق، ج۴، ص۱۹۴)

ب. زمین هایی که در حال فتح موات است

حکم این گونه زمین ها مورد اختلاف است که آیا مصداق بیت المال مسلمین است و یا مصداق بیت المال امام

ج . به زمین هایی که در جنگ به غیر اذن امام، به دست مسلمانان افتاده است. مصداق بیت المال امام و در نتیجه، ملک امام است

۲ خراج: عبارت است از ضریب و مالیاتی که به عنوان اجاره زمین های مفتوحهالعنوه از مالکان گرفته می شود. این اموال، مصداق بیت المال مسلمین است که در مصالح عموم مسلمانان هزینه می شود (محقق حلی، ۱۳۸۹ق، ج ۲، ص ۱۳). محقق کرکی بیان می کند که مراد از بیت المال مسلمین، اموالی است که از خراج زمین های مفتوحهالعنوه جمع می شود (محقق ثانی، ۱۴۰۸، ج۱، ص۴۰۲)

۳ مقاسمه: عبارت است از حصّه و ضریب معینی که از محصول زراعی زمین های مفتوحهالعنوه گرفته می شود و در مصالح مسلمانان هزینه می شود (نجفی، بی تا، ج۲۲، ص۱۸۰)

۴ جزیه: عبارت است از: ضریبی که امام در مقابل اقامت اهل کتاب در دارالاسلام و استفاده از امکانات آن و دست کشیدن از جنگ با آنها گرفته می شود. این گونه اموال نیز حکمش مورد اختلاف است؛ بعضی آنرا مصداق بیت المال مسلمین دانسته اند (حلی، ۱۴۱۳، ج۱، ص۵۱۰؛ طوسی، ۱۴۲۸، ج۱، ص ۵۹۸) و بعضی دیگر، مصرف آن را یا مختص مجاهدان و یا افزون بر آن فقرا دانسته اند (حلی، ۱۴۱۷، ج۱، ص ۴۷۴)

۵ وقف بر مصالح عامه: درواقع وقف بر مسلمانان است. ازاین رو، مصداق بیت المال مسلمین است. اصل صحت وقف بر مصالح مسلمانان، که فقها از آن تحت عنوان وقف عام یاد می کنند، اختلافی نیست و مورد قبول فقها است (شهید اول، ۱۴۱۴، ج ۲، ص ۲۶۴). آنچه مورد اختلاف است، عبارت است از: اینکه در صحت این گونه وقف قبول شرط است، یا نه. بعضی قبول را شرط دانسته اند (کرکی، ۱۴۰۸، ص۱۲ ). در مقابل بعضی شرط ندانسته اند (شهید ثانی، ۱۴۱۳، ج ۵، ص ۳۷۲). همچنین در این زمینه اختلاف وجود دارد مبنی بر اینکه اگر قبض شرط باشد، قبض ناظر وقف شرط صحت است و یا قبض حاکم؟ بعضی قول اول را پذیرفته اند (محقق ثانی، ۱۴۰۸، ج ۹، ص ۲۴) و بعضی قول دوم را پذیرفته اند (شهید ثانی، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص ۲۶۶)

مصادیق بیت المال مسلمین از قسم دوم

قسم دوم بیت المال مسلمین، عبارت است از اموالی که اختصاص به صنف خاصی از مسلمانان دارد. در این بخش، برخی از مصادیق مهم آن بررسی می شود

۱ زکات: یکی از مصادیق بیت المال مسلمین، زکات است که از غلات چهارگانه گندم، جو، خرما و کشمش و نقدین (طلا و نقره مسکوک) و انعام سه گانه گاو، شتر، گوسفند، به شرط رسیدن هریک به حد نصاب معین، گرفته می شود. ولی از این جهت که بعضی از موارد هزینه آن مخصوص است، مانند صنف فقرا، ابن سبیل، و تألیف قلوب و;، مصداق بیت المال قسم دوم است

۲ خمس: عبارت است از حق مالی که خداوند در بعضی از اموال مانند سود مکاسب، غنیمت های جنگی، معدن ها، گنج ها، آنچه با غواصی از دریاها به دست می آید. مال حلال مخلوط به حرام و زمین کافر ذمی که از مسلمان خریده است، با شرایطی خاص به مقدار یک پنجم گرفته می شود. در خمس دو مبنای اساسی وجود دارد

الف. مشهور قایل هستند که نصف خمس، سهم سادات فقیر است و نصف دیگر سهم خدا و رسول خدا و امام است (نجفی، بی تا، ج ۱۶، ص ۲)

ب. بعضی از فقها بر این باورند که تمام خمس، اعم از سهم سادات و سهم خدا و رسول و امام، ملک امام است و سادات حقی ندارند؛ بلکه فقط محل هزینه و مصرف اند. از جمله از صاحبان این نظریه، در عصر حاضر حضرت امام و مقام معظم رهبری است (موسوی خمینی، ۱۴۱۶، ج۱، ص۳۲۲)