بررسی شخصیت دانای توس در شاهنامه

پیش درآمد ?

فصـل اوّل. ?

دانای توس.. ?

شاهنامه. ?

فصل دوّم ?

عـلـوم بـلاغـی. ?

فصاحت و بلاغت.. ?

هدف علوم بلاغی: ??

اهمّیّت بلاغت: ??

بلاغت پس از اسلام: ??

الف) قرن اوّل هجری: ??

ب) قرن دوّم و سوّم و چهارم هجری: ??

ج) قرن پنجم هجری: ??

نخستین آثار مستقل در بلاغت فارسی: ??

ترجمان البلاغه. ??

حدائق السّحر فی دقائق الشعر. ??

المعجم فی معاییر اشعار العجم ??

تعریف علم بیان. ??

مؤسّس بیان. ??

فایده ی علم بیان. ??

فـصل اوّل. ??

درآمدی بر تشبیـه. ??

ارکان تشبیه : ??

ب) اقسام تشبیه به اعتبار ادات تشبیه : ??

ج) اقسام تشبیه به اعتبار وجه شبه : ??

?- انواع تشبیه از نظر ذکر یا عدم ذکر وجه شبه : ??

?- انواع تشبیه از نظر مفرد یا مرکّب بودن وجه شبه : ??

تشبیه تمثیل : ??

دیدگاه تشبیه گرایان درباره ی تمثیل: ??

شیوه ی تشخیص تمثیل از دیدگاه دکتر شفیعی : ??

دیدگاه استعاره گرایان درباره ی تمثیل : ??

عبدالقاهر جرجانی و تمثیل : ??

?- انواع تشبیه از نظر حسّی، عقلی و تخییلی بودن وجه شبه : ??

زاویه ی تشبیه : ??

د) اقسام تشبیه به اعتبار طرفین تشبیه. ??

تشبیه وهمی و خیالی. ??

?- اقسام تشبیه از نظر تعدّد طرفین : ??

دیگر اقسام تشبیه. ??

زیبایی تشبیه. ??

حماسی بودن تشبیهات و تصویرهای شاهنامه. ??

بررسی موارد تشبیه در شعر فردوسی. ??

الف ) مواردی که در تصاویر تشبیهات شاهنامه از طبیعت گرفته شده: ??

تشبیهات و استعارات فردوسی در باره ی شب.. ??

فصل دوم ??

مجاز. ??

قرینه بر دو نوع است : لفظی و معنوی ( حالی و مقالی ) ??

? . مجاز مرسل با علاقه ی  «حالّ و محلّ» یا  «ظرف و مظروف» : ??

فصـل سوم ???

استعاره ???

الف ) تعریف استعاره : ???

فایده ی استعاره ???

ب)ارکان استعاره ???

چگونگی کاربرد استعاره در شاهنامه : ???

ج) انواع استعاره : ???

در آمدی بر انسان انگاری ( = تشخیص ) : ???

فصـل چهارم ???

جلوه ی رنگ ها در شاهنامه ی فردوسی. ???

رنگ سیاه : ???

رنگ سفید : ???

رنگ سرخ : ???

رنگ زرد : ???

رنگ آبی : ???

رنگ سبز : ???

منابع. ???

      حکیم ابوالقاسم فردوسی از ستارگان درخشان ادب و فرهنگ ایران است که با آفرینش اثر هنری خویش « شاهنامه » در میان مردم  ، شهرتی جهانی یافت . وی در سـال ۳۲۹ یـا ۳۳۰ هـ . ق  در قـریه ی « پاژ » از ناحیه ی تابران توس پا به جهان هستی نهاد و در سال های ۴۱۱ تا ۴۱۶  هـ. ق چشم از جهان فرو بست و  متجاوز از هشتاد سال عمر کرد .
      فردوسی متعلّق به طبقه ی دهقانان بود. دهقانان طبقه ای از مالکان حدّفاصل میان طبقه ی کشاورزان و اشراف درجه ی اوّل بوده  و صاحب مقام و امتیاز اجتماعی خاصّی بودند .
    زندگانـی ایـن دسته در کـاخ هایی که در زادگاه خود داشتـند می گذشت و تا حـدود حمله ی مغول به تدریج بر اثر فتنه ها و آشوب ها و تضییقات گوناگون از بین رفتند . اینان در حفـظ نژاد و نسـب و تاریـخ و رعایـت آداب و رسـوم ملّـی ، تعـصّب و سختگیـری خـاص می کردند . 
    ظاهراُ بین سی و پنج تا چهل سال بیشتر نداشت که دقیقی شاعرحماسه پرداز و هم ولایتی او که نظم روایات ملّی ایران را چند سال پیش آغاز کرده بود ، در سنّ جوانی به دست غـلامش کشته شد . طبع خداداد و قریحه ی خلّاق و گشاده زبانی و وسعت اطلّاع فردوسـی ، آرزوی به نظم درآوردن شاهنـامه را پیوستـه در وی تقویـت می کـرد و او را به تکـاپو در جـهـت نـظم داستان های شاهنامه برمی انگیخت . وی از روی خداینـامه ی مـنثور که دربرگیـرنده ی تاریـخ شـاهان قدیم ایران بود و به امر ابومنصور محمد بن عبدالرّزاق توسی فراهم آمده بود ، سرودن شاهنامه را آغاز کرده ، با دقّت و امانتداری بسیار آن داستان هـای منثـور را به نظم در می آورد و هرگاه فرصتی می یافت به بیان اندیشه های خود در زمینه های مختلفی چون پندو اندرز، ستایش خرد و خردمندی و راستی و نیکی نیز می پرداخت .
     پس از سرودن بیش از دو ثلث کتاب ، محمود غزنوی به جای پدر نشست . فردوسی که بر اثر مرور زمان و خشکسالی های پیاپی املاک خود را از دست داده بود ، در اواخر عمر بر اثر تنگدستی یا به دلیل بقای کتاب خود به این اندیشه افتاد که شاهنامه را به نام محمود کند امّا نظر بر این که شاهنامه اثری ایرانی محسوب می شد و به کام ترکان تلخ می آمد و فردوسی شیعه مذهب و محمود سنّی بود و نیز به سبب شعر ناشناسی محمود و حسد حاسدان ، این کتاب مقبول طبع سلطان غزنه واقع نشد و قدر کار بزرگ استاد توس را ندانست . از این رو سال های آخر عمر را در تنگدستی گذراند و سرانجام در سال ۴۱۱ هـ .ق هجری درگذشت .    
فردوسی در آغاز داستان بیژن و منیژه که آن را در روزگار جوانی سروده ، از « یکی مهربان » که در سرای خود داشته و « راوی این داستان از دفتر باستان » بوده ، سخن می گوید که برخی برآنند وی همسر شاعر بوده است :
            شبی چون شـبه روی شسته به قیـر        نه بهـرام پیـدا نه کیـوان نه تیـر     (5/6)
            نـبـد هـیـچ پیـدا نـشیـب از فـراز        دلـم تنـگ شـد زان درنگ دراز
            بدان تنـگی انـدر بجستـم ز جـای        یکی مهـربان بـودم انـدر سـرای
            خروشـیـدم و خواستـم ز و چراغ         برفـت آن بـت مـهربـانم ز بـاغ
            مرا گفـت شمعت چـبایـد هـمـی         شب تـیره خوابـت بیـاید همـی     (5/7)
 «حکیم نامور توس ، مدّت سرودن شاهنامه را سی و پنج سال ذکر می کند :
    سـی و پنـج سـال ازسـرای سپنج         بـسی  رنـج  بـردم  بـامید گنج
    چـو بـر بــاد دادنــد رنـج  مـرا          نبـد حـاصـلی سـی و پنـج مرا   
                                                                             (9/381- 382حاشیه)       
نیز بر اساس نسخه هایی از شاهنامه مدّت به نظم درآوردن شاهنامه سی سال ذکر شده است :
    بسی رنـج بـردم دریـن سـال سی       عجـم زنـده کردم بدین پارسـی »
     فردوسی شاعری است یکتاپرست و یزدان شناس و شیعی مذهب که خود بارها در شاهنامه به این اعتقاد خویش افتخار می کند و در مقـدّمه ی کتـاب پس از سـتایش پیامـبر اسلام ، دلبستگی و شیفتگی خویش را به خاندان پیامبر آشکار می کند : 
    بگـفـتـار پیغـمــبرت راه جــوی      دل از تیــرگیـها بدیـن آب شوی
    گواهی دهم کاین سخنها ز اوست      توگویی دوگوشـم پر آواز اوسـت
    که  من شـهر علمم علیّم در است      درست این سخن قول پیغمبراست
     منـم بـنـده ی اهـل بیــت نـبـی      سـتـاینـده ی  خـاک پـای وصی
    مزار وی در توس و به قولی در دروازه ی باغ شخصی اوست که آرامگاه کنونی استاد تقریباً در همین حدود ساخته شده است .
    شاهنامه

       بدون تردید هیچ یک از آثار منظوم جهان را نمی توان یافت که همانند شاهنامه در اعماق روح و جان ملّتی اثری جاودانه گذاشته باشد . هیچ ایرانی نیست که این اثر شگرف را به دقّت خوانده و انگشت تحیّر به دندان نگزیده و از صمیم قلب ، بر روان فردوسی درود نفرستاده  باشد.
      « شاهنـامه که یک حماسـ? ایـرانی اسـت درحـدود شصـت هزار بیـت دارد و گـوینـد? آن ،  فردوسی ، که مسلّط بر تاریخ حماس? ملی ایران و خود چکیده و نمایند? جامع آن می باشد بایـد به نام پدر ادبیّات ایران ستوده شود  .»
     شاهـنامه یا نامه ی شهـریاران ، به ظاهـر تاریخ ایـران است که از کیومـرث ، نخـستین شاه ، تا یزدگـرد شهریـار ،  بازپسیـن  شـاه  ساسانی را در بـر می گیـرد ،  امّا در حقـیقت  داسـتان هـا  و  افسـانه های ملّی و  به  عبـارت بهـتر اسطـوره و داسـتان و تاریـخ است . مجموعه ی منسجمی از اساطیـر باستـانی و روایـات تاریـخ سنـّتـی و داسـتان های پـهلـوانی اسـت که سرگـذشـت اقـوام ایرانی را در چهارچوب آرمان ملّی منعکس می سازد و شهریاران و پهـلوانان نماینده ی شـخصّـیت انسان ایرانی و ایستادگی و نبرد غم و شادی او و نیک بختی و تیره روزی او به شمار می رود .
   « شاهنامه حماس? داد و قانون است . حماس? مقاومت بی تزلّزل در مقابل هر چه اهریـمنی است . حس غروری که درشاهنامه هست همان اندازه که به پیروزی های مادّی تکیه دارد به پیروزی های معنوی هم پیوسته است و برای همیشه زنده خواهد ماند  .»
      شاهنامه دستآورد کوشش و جوشش فردوسی در سرتاسر زندگی است . اندیشه ، هـنر ، ادراک ، میهن پرستی ، آزادگی عامل پیدایش شاهنامه شده است ، اثری که سرشار از روح و زندگی اسـت و بازتاب شرافتمندی و سربلندی ملّتی بزرگ . مقام شعری و هنری شاهنامه به قدری بلند است که اگر از جامه ی زبان فارسی عاری و به زبان  دیگری ترجمه  شود ، باز کتابی بزرگ و دارای مقام هـنری بلند خواهد بود .

   منابع

* قرآن کریم .
۱.    آموزگار ، ژاله : تاریخ اساطیری ایران ، چاپ دوّم ، سمت ، تهران ، ۱۳۷۶ .     
۲.    ابن معتز ، عبدالله : البدیع ، با مقدمه و تعلیق کراتشقوفسکی بغداد،۱۳۸۹/۱۹۷۹ .
۳.    ابن ندیم ، محمد بن اسحاق : الفهرست ، مطبه ی رحمانیه ، قاهره ، ۱۳۴۸ ق .
۴.    ابی الفتح ضیاءالدین نصر الله محمد بن عبدالکریم ، ابن اثیر :  المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر ، تحقیق از محمد محیی الدین عبدالحمید ، چاپ مصر ،  1358 ق ، ۱۹۳۹ م .
۵.    ابو محمد عبد الله بن محمد بن سعید بن سنان خفاجی : سرّ الفصاحه ، تحقیق از عبدالمتعال الصعیدی ، چاپ مصر ، ۱۳۸۹ ه – 1969 م.
۶.    ابواحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه : الشعر و الشعرا ، چاپ دارالثقافه ، بیروت ، ۱۹۶۴ م .
۷.     ……………………………………: مقدّمه الشّعر و الشعرا ، ترجم? آ . آذرنوش ، چاپ اوّل ، انتشارات امیر کبیر ، تهران ، ۱۳۶۴ .
۸. باقلانی ،  ابی بکرمحمد بن طیب : اعجاز القرآن ، تحقیق السید احمد صقر ، دارالمعارف مصر. 
۹    .براهنی ، رضا :  طلا در مس ( در شعر و شاعری )  ، چاپ اوّل ، انتشارات فردوسی ، تهران ، ۱۳۷۱ .

۱۰برومند ، پوراندخت : فرهنگ آرایه های ادبی ( بیان ) در شاهنام? فردوسی ، چاپ اوّل ، نشر دیگر ، ۱۳۸۰ .
۱۱بهار ، مرداد : پژوهشی در اساطیر ایران ، نشر آگاه ، تهران ، ۱۳۷۶ .
۱۲تجلیل، جلیل: معانی و بیان ، چاپ سوّم ، مرکز نشر دانشگاهی ، ۱۳۶۵ .
۱۳………………….: نقش بند سخن ، چاپ اوّل ، نشر اشراقیه ، تهران ، ۱۳۶۸ .
۱۴ثروتیان ، بهروز :  بیان در شعر فارسی ، چاپ اوّل ، انتشارات برگ ، نهران ۱۳۶۹ .     
۱۵جاحظ ، ابی عثمان عمروبن بحربن محبوب ، البیان والتبیین ، تحقیق از عبدالسلام محمد هارون ، چاپ دوم ، انتشارات مکتبه الخانجی مصرومکتبه المثنی بغداد ، ۱۳۸۰ ق- ۱۹۶۰ م . ۱۴  .
۱۶جرجانی ، عبدالقاهر : دلائل الاعجاز فی علم المعانی ، به تحقیق سید محمد رشید رضا ، چاپ سوّم ، مصر ، ۱۳۶۶.
۱۷…………………………: اسرارالبلاغه ، ترجمه ی دکتر جلیل تجلیل ، انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۳۷۰ .
۱۸حسن لی ، کاووس و احمدیان ، لیلا : « کارکرد رنگ در شاهنام? فردوسی » ، مجلّه ی ادب پژوهی ، شماره ی دوم ،تابستان ۱۳۸۴ .
۱۹حمیدیان ، سعید : در آمدی بر اندیشه و هنر فردوسی ، چاپ اوّل ، انتشارات مرکز ، تهران ، ۱۳۷۲
۲۰دبیر سیاقی ، محمد : زندگینام? فردوسی و سرگذشت شاهنامه ، نشر قطره ، تهران ، ۱۳۸۳
۲۱…………………………: کشف الابیات ، چاپ اول ، انتشارات مدبر ، ۱۳۷۸ .
۲۲دهخدا ، علی اکبر : لغت نامه .
۲۳رادویانی ، محمد بن عمر : ترجمان البلاغه ، به تصحیح احمد آتش ، چاپ دوّم ، انتشارات اساطیر ، تهران ، ۱۳۶۲ .
۲۴رازی ، شمس الدین محمد بن قیس : المعجم فی معاییر اشعار العجم ، تصحیح محمد قزوینی و تصحیح ثانوی مدرس رضوی ، انتشارات موسس? خاور ، تهران ، ۱۳۱۴ .
۲۵…………………….: ………………………، به کوشش دکتر سیروس شمیسا ، چاپ اوّل ،انتشارات فردوس ، ۱۳۷۳ .
۲۶رستگار فسایی ، منصور : پیکر گردانی در اساطیر ، چاپ اوّل ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، تهران ، ۱۳۸۳ .
۲۷…………………………..: تصویر آفرینی در شاهنام? فردوسی ، انتشارات کوروش ، شیراز ، ۱۳۵۳ .
۲۸رضی ، هاشم : آیین مهر ، انتشارات بهجت ، ۱۳۸۵ .
۲۹روشن ، امین : « رنگ در شاهنامه » ، مجله ی حافظ ، شماره ی ۲۷ ، فروردین ۱۳۸۵ .
۳۰زمخشری ، ابوالقاسم جارالله محمود بن عمر ، مقدّمه ی تفسیر الکشّاف ، چاپ اول ، مصر،  1354  ه . ق .
۳۱زرین کوب ، عبدالحسین : شعر بی دروغ ، شعر بی نقاب ، ۱۳۷۱ .     
۳۲…………………………………..: نامور نامه : دربار? فردوسی و شاهنامه ، انتشارات سخن ، تهران ، ۱۳۸۱ .
۳۳سکّاکی ، ابویعقوب : مفتاح العلوم ، چاپ اوّل ، چاپ المصطفی البابی الحلبی و اولاده بمصر ، ۱۳۵۶ هـ /۱۹۳۷ م .
۳۴سپهرالدین ، ابوبکر : بیان در ادب فارسی ، چاپ اوّل ، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی ، ۱۳۷۳ ،
۳۵سی دی درج : شاهنامه .
۳۶    شعبانی ، اکبر : تاریخ تکوین علوم بلاغی ، چاپ اوّل ، انتشارات سخن گستر ، مشهد ،۱۳۸۳
۳۷شفیعی کدکنی ، محمد رضا : صور خیال در شعر  فارسی ، چاپ پنجم ، انتشارات آگاه ، تهران ، ۱۳۷۲.
۳۸شمیسا ، سیروس : بیان ، چاپ سوّم ، انتشارات مجید و فردوس ، تهران ، ۱۳۷۲ .
۳۹صادقیان ، محمد علی : طراز سخن در معانی و بیان ، چاپ اوّل ، انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی ، بی جا ، ۱۳۷۱
۴۰صفا ، ذبیح الله : تاریخ ادبیات ایران ج اوّل ( خلاص? جلد اوّل و دوّم تاریخ ادبیات ایران ) ، چاپ سوّم ، تهران ، ۱۳۶۲ ..
۴۱. صفا ، ذبیح الله : آیین سخن ، مختصری در معانی و بیان فارسی ، چاپ شانزدهم ، انتشارات ققنوس ، ۱۳۶۹
۴۲ضیف ، شوقی   : العصر الجاهلی ، ترجمه ی علیرضا ذکاوتی قراگزلو ، انتشارات امیرکبیر ۱۳۶۴
۴۳…………………………: تاریخ و تطوّر علوم بلاغت ، ترجمه ی محمد رضا ترکی ، چاپ اوّل ،  سمت ، تهران ، ۱۳۸۳
۴۴…………………………: تأویل مشکل القرآن ، چاپ دار احیاء الکتب العربیه ، بی جا ، بی تا .
۴۵توسی ، خواجه نصیر الدین : اساس الاقتباس ، به تصحیح مدرس رضوی ، چاپ دانشگاه ، ۱۳۳۶ .
۴۶ضابطی جهرمی ، احمد : سینما و تصاویر شعری در شاهنامه ، کتاب فرا ، تهران ، ۱۳۷۸ .
۴۷………………………: « نقش رنگ در تصاویر شعری شاهنامه » نشریه ی رسالت ، ۲۰ / ۲ / ۸۵ یا نمایه‌ی ۱۷۹ .
۴۸علوی مقدم ، محمد : در قلمرو بلاغت ، چاپ اول ، انتشارات آستان قدس رضوی ، مشهد ، ۱۳۷۲ .
۴۹…………………………..: جلو? جمال ، انتشارات بنیاد قرآن ، تهران ، شهریور ۱۳۶۴.
۵۰علوی مقدّم ، محمد و  اشرف زاده ، رضا : معانی و بیان ، چاپ اوّل ، سمت ، تهران ، ۱۳۷۶ .
۵۱عسکری ، ابو هلال : معیار البلاغه ، ترجم? محمد جواد نصیری ، چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۳
۵۲…………………………: الصناعتین ، دار احیا الکتب العربیه ،۱۳۷۱ ه .ق .
۵۳فاطمی ، سید حسین ،تصویرگری در غزلیّات شمس ، چاپ اوّل ، مؤسس? انتشارات امیر کبیر ، تهران ، ۱۳۶۴ .
۵۴فرشید ورد ، خسرو : در بار?  ادبیات و نقد ادبی ، انتشارات امیر کبیر ، تهران ، ۱۳۶۲ .
۵۵…………………………..: نقد شعر فارسی ، انتشارات وحید ، ۱۳۴۹ .
۵۶فتوحی رود معجنی ، محمد : بلاغت تصویر ، سخن ، تهران ، ۱۳۸۵ .
۵۷فردوسی ، ابوالقاسم :. شاهنامه ، چاپ مسکو ، به تصحیح سعید حمیدیان .
۵۸فلاح رستگار، گیتی :  « جلو? رنگها در شاهنامه  » ، محمد مهدی رکنی ، مجموع? سخنرانیهای سوّمین تا ششمین هفت? فردوسی ، مشهد ، انتشارات دانشگاه فردوسی ، ۱۳۵۷ .
۵۹قیروانی ، ابی علی الحسن بن رشیق : العمده فی صناعه الشعر و نقده ، چاپ الاولی، مطبعه امین هندیه ، مصر ، ۱۳۴۴ هـ /۱۹۳۵ م .        
۶۰ .قاسمی ، حسن : صور خیال در شعر مقاومت ، چاپ دوّم ، فرهنگ گستر ، تهران ، ۱۳۸۴ .
 61 . کرد علی ، محمد ، امراءالبیان : الطبعه الثالثه ، بیروت ، ۱۳۸۸ه- ۱۹۶۹ .
۳۷    کزّازی ، میر جلال الدین : زیبا شناسی سخن پارسی ( بیان ) ، چاپ اوّل ، نشر مرکز ، ۱۳۶۸ .
۶۲    ماسه ، هانری : زندگی فردوسی ، ترجم? مهدی روشن ضمیر ، انتشارات کمیت? استادان ، دانشگاه تبریز ، ۱۳۵۰ .
۶۳ . مبرّد ، ابوالعباس ، الکامل فی اللغه و الادب : تحقیق ابی الاشبال- احمد محمد شاکر ، چاپ اول ، مصر ،۱۳۵۶ ق ۱۹۳۷ م .
۶۴محبتی ، مهدی : بدیع نو ، چاپ اوّل ، انتشارات سخن ، تهران ، ۱۳۸۰ .
۶۵مختاری ، محمد : اسطور? زال ، نشر آگاه ، تهران ، ۱۳۶۹ .
۶۶مقدّم ، محمد : جستاری در بار? مهر و ناهید ، چاپ دوّم ، انتشارات هیرمند ، تهران ، ۱۳۸۵ .
۶۷معین ، محمد : فرهنگ فارسی.
۶۸نشاط ، محمود : ادات تشبیه در زبان فارسی ، چاپ دوم ، نشر سهند ، تهران ، ۱۳۷۰ .
۶۹نوشین ، غلامحسین :  فرهنگ شاهنام? فردوسی (واژه نامک).
۷۰وطواط ، رشید الدین محمد  : حدائق السحرفی دقائق الشعر، به تصحیح عباس اقبال ، انتشارات کتابخانه ی سنایی و طهوری ،۱۳۶۲ .
۷۱همایی ، جلال الدین : معانی وبیان ، چاپ اوّل ، انتشارات هما ، تهران ، ۱۳۷۰
۷۲…………………………. : فنون بلاغت و صناعات ادبی ، چاپ ششم ، نشر هما ، تهران ،  1368.
۷۳هینلز ، جان : شناخت اساطیر ایران ، ترجمه ی ژاله ی آموزگار و احمد تفضلی ، چاپ پنجم ، نشر آویشن و چشمه ، ۱۳۷۷ .
۷۴یاحقّی ، محمّد جعفر : بهین نام? باستان ( خلاص? شاهنام? فردوسی ) ، چاپ چهارم ، انتشارات آستان قدس رضوی ، مشهد ، ۱۳۷۴ .