کارگاه های صنایع دستی چوب و بررسی استانداردهای آموزشی آن

«فهرست مطالب»

مقدمه    1
فصل اول: شناخت ملزومات کارگاه    2
    1. شناخت چوب    3
    2. شناخت ابزار    5
    3. شناخت مواد    16
فصل دوم: شناخت رشته های آموزشی و میزان فضای لازم    18
    1. معرق    19
        الف) شناخت    19
        ب) ابزار و مواد    19
        ج) فضای لازم    19
    2.  منبت    21
        الف) شناخت    21
        ب) ابزار و مواد    21
        ج) فضای لازم    21
    3. مشبک    23
        الف) شناخت    23
        ب) ابزار و مواد    23
        ج) فضای لازم    23
فصل سوم: ویژگی های کارگاه    24
    1. مشخصات کارگاه    25
        الف) وسعت کارگاه    25
        ب) روشنایی و تهویه    26
        ج) تأسیسات کارگاهی    28
        د) طراحی فضای ساختمانی کارگاه    30
    2. بررسی ضوابط و استانداردهای اجزاء کارگاه    31
        الف) توضیحات    31
        ب) مراحل تهیه سرانه فضاها    32
        ج) احکام فضایابی    35
فصل چهارم: ارائه طرح    36
    1. ارائه آلترناتیو و بررسی محاسن و معایب    37
    2. ارائه طرح بهینه و بررسی محاسن    57
نتیجه گیری    60
فهرست منابع و مأخذ متن    62
فهرست منابع تصاویر    64
گزارش کار عملی    65
فهرست منابع تصاویر کارعملی    72

استانداردهای آموزشی کارگاه های چوب صنایع دستی

مقدمه:
پرداختن به موضوع کارگاه های چوب برای دانشجویان رشته صنایع دستی از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. لیکن با توجه به اهمیت زیاد آن تاکنون مورد بررسی قرار نگرفته است. نگارنده با طرح موضوع توجه بیشتری به این امر مهم ملزوم داشته که اهم توجه به فضاهای لازم و استانداردها می باشد با این اوصاف، این دلایل باعث شدند تا نگارنده، با بررسی استانداردهای موجود در کارگاه ها، کارگاهی با فضای ایده آل را معرفی نماید.
در پایان از تمام عزیزانی که در گردآوری مطالب رساله، همچنین کارهای عملی از هیچ تلاش و کوششی دریغ نکردند، سپاسگزاری می نمایم.
رزا خداپرست
  دی ماه ۸۲
فصل اول
شناخت ملزومات کارگاه
۱. شناخت چوب
چوب یکی از اصلی ترین و قدیمی ترین مصالح بوده است. انسان نخستین طریقه شکل دادن به چوب را برای ساخت و تهیه ابزار مختلف فرا گرفت. ابزار و وسایل چوبی نخستین و حتی ساختمان ها و تزئینات چوبی ادوار ماقبل تاریخ، نشانگر اهمیت چنان ماده ای است که قبل از فلز و همزمان با سنگ در اختیار بشر درآمده و از آن در راه‌های مختلفی مثل تهیه ابزار و مایحتاج زندگی، سلاح، ساختمان و … استفاده کرده است.
فرانک لوید رایت پس از طراحی خانه داروین در شیکاگو در مورد مصالح به کار رفته در طراحی این ساختمان (که عمدتاً چوب است) می گوید:
«چوب صمیمانه ترین و اساسی ترین مصالح است. انسان عاشق پیوند با آن است، دوست دارد آنرا لمس کند و دیدن آن را خوش می دارد».
چوب طبیعی پیچیده دارد. مثلاً چوب درخت بالزا، که قابلیت شکل پذیری زیادی دارد، جزو چوب های سخت محسوب می شود. اما چوب درخت شوکران که درساخت ستون های خانه کار برد دارد، از انواع چوب های نرم به شمار می آید. از طرفی دیگر درختان بلوط همگی دارای چوب سخت می باشند. چوب به رغم ظاهر جامد و محکمش، زنده است و لایه های درونی آن رشد می کنند.
چوب ها با درجه اهمیتی که در صنعت و هنر دارند، باید مورد توجه و نگهداری های ویژه قرار گیرند. در نگهداری چوب ها، توجه به نکاتی چون حفاظت در برابر آفتاب، باران و آفات و همچنین کنترل میزان رطوبت هوا، اهمیت بسیاری دارد.
۲. شناخت ابزار
اره فلکه:
بیشتر جهت برش چوبهایی با ضخامت زیاد به کار می رود.
اره فلکه به لحاظ وزن زیاد، داشتن جثه بزرگ، عدم توانایی جابجایی در سطح کارگاه و نیاز به چاله خاک اره، باید در قسمتی از کارگاه که مناسب شرایط برش با این اره می باشد، جاسازی و ثابت شود.
اره چکشی:
یکی از ابزار برش است که قابل حمل و نقل است و نیاز به فضای ثابتی ندارد و دارای دو نوع عمود بر و افقی بر می باشد . (تصویر شماره ۱)
تصویر شماره ۱- اره چکشی عمودبر
اره فارسی بر:
از این اره برای برش های ۴۵ درجه استفاده می شود، نوع دستی آن قابل حمل و نقل است ولی نوع برقی آن نیاز به فضایی دارد تا در آن ثابت شود. (تصویر شماره۲)
تصویر شماره ۲- اره فارسی بر از نوع دستی
سنباده دیسکی:
شامل صفحه ای دوار و متصل به موتور می باشد که روی آن سنباده ای قرار دارد و با حرکت دورانی خود سطح کار را سنباده می زند.
این ابزار به جهت ایجاد گرد و خاک باید در فضایی جداگانه استفاده شود. همچنین دستگاه سنباده دیسکی قابل حمل و نقل می باشد.
سنباده لرزان:
عمل سنباده زنی را از طریق لرزش خفیف کف، که ورقه سنباده به آن متصل شده، انجام می دهد . این وسیله قابل حمل و نقل می باشد. (تصویر شماره ۳)
تصویر شماره ۳- سنباده لرزان
سنباده نواری:
از این دستگاه برای سنباده قطعات مسطح و قطعات کوچک استفاده می شود . (تصویر شماره ۴)
تصویر شماره ۴- سنباده نواری
ماشین سنگ:
برای تیز کردن مغار و مته و … استفاده می شود . ماشین سنگ باید بر روی یک میز ثابت شود. (تصویر شماره ۵)
تصویر شماره ۵- ماشین سنگ
ماشین چند کاره:
دستگاهی است که بر روی آن رنده، دریل، اره و در بعضی از انواع آن سنباده وجود دارد. این دستگاه نیاز به فضایی دارد که در آن ثابت شود.
ماشین کف رند:
برای برداشتن لایه ای نازک یا ضخیم از روی چوب به منظور صاف شدن، باریک شدن و … استفاده می شود.  این دستگاه احتیاج به فضایی دارد که در آن ثابت شود. (تصویر شماره ۶)
تصویر شماره ۶- ماشین کف رند
ماشین گندگی:
برای یک ضخامت کردن چوب ها از این دستگاه استفاده می شود. این دستگاه نیز باید در فضایی ثابت شود. (تصویر شماره ۷)
تصویر شماره ۷- ماشین گندگی
دریل:
از این دستگاه برای ایجاد سوراخ استفاده می شود. و شامل دو نوع دستی و برقی می باشد، همچنین قابل حمل و نقل است. (تصویر شماره ۸)
تصویر شماره ۸- دریل
منگنه زن:
وسیله ای است که با استفاده از نیروی خارجی، یک اتصال موقت به نام سوزن بر روی کار بوجود می آورد.  این دستگاه قابل  حمل و نقل می باشد.
پیستوله:
وسیله ای جهت پاشیدن رنگ می باشد و چون در هنگام پاشیدن رنگ امکان ریختن رنگ در اطراف کار وجود دارد، نیاز به فضایی جدا از سایر فضاهای کارگاه دارد. ضمناً این عمل باید در فضایی انجام شود که گرد و خاک وجود نداشته باشد زیرا گرد و خاک بر روی رنگ می نشیند و ایجاد ناهمواری در سطح رنگ شده می نماید. (تصویر شماره۹)
تصویر شماره ۹- پیستوله
تنگ دستی (پیچ دستی):
برای محکم کردن قطعات و همچنین برای بستن کارهای بزرگ و سنگین استفاده می‌شود  این وسیله قابل حمل ونقل است. (تصویر شماره ۱۰)
تصویر شماره ۱۰- تنگ دستی
گیره رومیزی:
برای بستن همه قطعات استفاده می شود گیره رومیزی باید بر روی میز ثابت شود.
سوهان:
از سوهان برای سائیدن چوب و شکل دادن و انجام کار تکمیلی استفاده می شود.  سوهانها قابل حمل و نقل می باشند.

چوب ساب:
از چوب ساب نیز برای سائیدن چوب استفاده می شود و قابل حمل و نقل می‌باشد.
چکش:
برای ضربه زدن به قطعات یا بعضی از ابزار استفاده می شود و قابل حمل و نقل است.
مغار:
ابزاری است که با لبه تیز خود چوب را می تراشد و انواع مختلف دارد. این وسیله قابل حمل و نقل است. (تصویر شماره ۱۱)
تصویر شماره ۱۱- انواع مغار
میز کار:
از وسایل اصلی کار می باشد. میز کار باید به اندازه کافی محکم و مقاوم باشد استاندارد معمول برای ارتفاع میز، حدود کمر است.  میز کار باید در محل مناسب ثابت شود.
پیشکار:
قطعه چوب یا نئوپانی است که از عرض وسط آن، یک مثلث متساوی الساقین وجود دارد و کار روی آن قرار می گیرد. پیشکار روی میز نصب می شود و شکاف آن بیرون از سطح میز قرار می گیرد.
اره موئی (کمان اره):
از این اره در برش های طولی و قوسبری استفاده می شود و قابل حمل و نقل است.
مشتی:
وسیله ای چوبی، است که به وسیله آن پیج کمان اره باز و بسته می شود. این وسیله قابل حمل و نقل می باشد.
میخ:
یکی از عوامل متصل شدن قطعات یکدیگر می باشد و قابل حمل و نقل است.
پرگار:
از این وسیله برای انتقال اندازه، کشیدن قوس، دایره و در بعضی از موارد خط کشی و غیره …. کمک گرفته می شود.  این وسیله قابل حمل و نقل است.
گونیای فلزی:
از این وسیله برای گونیا بودن زیر کار، همچنین رسم کردن خطوط عمودی و یا امتحان قائم بودن زوایا و … استفاده می شود  و قابل حمل و نقل می باشد.
کاردک و لیسه:
از این وسیله برای بتونه کاری استفاده می شود و قابل حمل و نقل می باشد.
قلم مو:
در رنگ کاری کاربرد دارد و قابلیت حمل و نقل دارد.
۳. شناخت مواد
پلی استر:
یک نوع محافظ است که شفاف بوده و در برابر رطوبت، حرارت و … تا حدود زیادی مقاوم می باشد. «رویه های پلی استر خیلی سخت، محکم، مقاوم به حلالها و مقاوم  به اشیایی با گرمای ملایم می باشند.»  پلی استر به جهت استفاده از مواد شیمیایی و دارا بودن بوی تند باید در مکانی جدا از سایر مکان های کارگاه استفاده شود، همچنین کفپوش محل باید در برابر مواد شیمیایی موجود در پلی استر مقاوم باشد.
سیلر و کیلر
سیلر برای پر کردن خلل و فرج چوب در اولین مرحله رنگ کاری استفاده می شود و از کیلر به عنوان رنگ نهایی استفاده می شود . شرایط مکان استفاده از سیلر و کیلر مانند پلی استر می باشد.
چسب چوب:
در برابر رطوبت مقاومت زیادی ندارند، قدرت چسبندگی بالایی دارند و با آب حل می شوند.
چسب فوری:
مدت چسبندگی کوتاه و قدرت چسبندگی آن زیاد است. چون چسب فوری قابلیت اشتعال دارد باید در نگهداری آن دقت لازم را به عمل آورد.
خمیر مشکی:
از مقدار مورد نیاز رزین به همراه دوده صنعتی (گرانول) تشکیل شده است.  و شرایط استفاده از آن مانند پلی استر می باشد.
پولیش (واکس).
ماده ای خمیری است که در دو نوع زبر و نرم موجود می باشد.
تینر فوری:
برای رقیق کردن انواع رنگ کاربرد دارد. برای نگهداری آن باید دقت کافی داشت زیرا تینر قابل اشتعال می باشد.
بتونه:
برای پر کردن درزها، شیارها و … کاربرد دارد. کفپوش محل استفاده از آن باید از قابلیت شستشو برخوردار باشد.
فصل دوم
شناخت رشته های آموزشی و میزان فضای لازم
۱. معرق
الف) شناخت:
معرق کاری چوب عبارت است از بوجودآوردن نقش ها و طرح های مختلف که از کنار هم قرار دادن چوب های مختلف در کنار یکدیگر، به وجود می آید و انواع مختلفی دارد .
«سابقه معرق کاری و آموزش آن در اداره کل هنرهای سنتی به سال ۱۳۰۹ ه.ش بر می‌گردد.»
ب) ابزار و مواد:
اره مویی، مشتی، میزکار، پیشکار، پرگار، پیچ دستی، چکش، چوب ساب، سوهان، میخ‌کش، صابون، پیستوله، سنباده، دریل، ماشین سنباده نواری، ماشین سنباده گرد، ماشین سنباده لرزان، اره عمود بر، گونیا، بتونه، پلی استر، خمیر مشکی، تینر فوری، سیلر، کیلر، چسب فوری، چسب چوب.
ج) فضای لازم:
هر معرق کار، برای انجام کار معرق به فضاهای زیر احتیاج دارد:
۱.    فضایی برای برش چوب های بزرگ که جای کافی برای ثابت کردن وسایل برش داشته باشد.
۲.    فضایی برای برشکاری که در این فضا میز کار قرار گیرد. ابعاد مناسب میز کار برای هر فرد در حدود m6/0*1 می باشد. ضمناً فاصله بین میزها باید به گونه ای باشد که عبور ومرور از میان آنها راحت باشد.
۳.    فضایی برای سنباده زدن که به جهت ایجاد گرد و غبار، باید جدا از فضای کار باشد.
۴.    فضایی برای رنگ کاری چون در معرق عموماً از رنگ‌ها و رویه های شیمیایی، استفاده می شود، باید فضای مورد نظر مجهز به سیستم تهویه، همچنین کفپوش مقاوم در برابر مواد شیمیایی باشد.
۵.    فضایی برای نگه داری محصولات
۶.    فضایی برای انبار کردن مواد اولیه
۲. منبت
الف) شناخت:
منبت کاری یکی از شاخه های صنعت چوب می باشد، که فنی توأم با هنر به شمار می رود. منبت کاری در صنعت چوب، کاری است که بیشتر جنبه تزئینی دارد. امروزه دستگاه های پیشرفته کامپیوتری C.N.C ، کار منبت را به زیبایی و راحتی انجام می دهند. اما با این وجود هنوز کار دست ارزش خود را از دست نداده و در میان مردم از محبوبیت خاص خود برخوردار است. 
منبت کاری از قدیم، در ایران رواج داشته است. کنده کاری روی چوب یکی از ارزشمدنترین هنرهای سنتی ایران باستان بوده است.
منبت کاری شامل دو نوع می باشد. یکی کنده کاری مسطح (نقش برجسته) و دیگری مجسمه سازی.
ب) ابزار و مواد:
چاقوها، مغارها، چوب ساب، سنگ سنباده، دریل، اره برقی، سنباده، چکش، گیره،  پیچ دستی، گیره رومیزی، میز کار، بتونه، سیلر، کیلر، تینر فوری.
ج) فضای لازم:
هر منبت کار، برای انجام کار منبت، به فضاهای زیر احتیاج دارد:
۱-    فضایی برای برش چوب های بزرگ
۲-    فضایی برای کنده کاری که در این فضا میز کار قرار می گیرد. ابعاد مناسب میزکار برای هر فرد در حدود m 60/0*1 می باشد. میزکار باید وزن مناسب داشته باشد تا در اثر ضربات چکش نلرزد.
۳-    فضایی برای سنباده زدن
۴-    فضایی برای رنگ کاری
۵-    فضایی برای نگه داری محصولات
۶-    فضایی برای انبار کردن چوب
۳. مشبک
الف) شناخت:
هنر مشبک قدمتی دیرینه دارد. از زمانی که انسان های نخستین از غارنشینی به صحرا نشینی رو آوردند و با سنگ برای خود خانه ساختند، برای روشنایی خانه، پنجره ای از پوست حیوان، چوب و  … که سوراخ سوراخ شده بود، تعبیه کردند. کم کم این سوراخ ها به اشکال هنری تبدیل شدند.
هر مشبک با تراش دادن چوب، فلز یا سنگ، آن را سوراخ سوراخ و سبک می نماید.
ب) ابزار و مواد:
اره مویی، دریل دستی، سنباده، میزکار، سیلر، کیلر، تینر.
ج) فضاهای لازم:
هر مشبک کار، برای انجام کار مشبک به فضاهای زیر احتیاج دارد:
۱- فضایی برای برشکاری که در این فضا، میزکار قرار می گیرد. ابعاد مناسب میز کار برای هر فرد m60/0*1 می باشد.
۲- فضایی برای رنگ کاری
۳- فضایی برای نگهداری محصولات
فصل سوم
ویژگی های کارگاه
۱. مشخصات کارگاه
الف) وسعت کارگاه:
وسعت کارگاه های استاندارد شده، با توجه به شرایط زیر پیش بینی می شود:
۱-فضای لازم برای ماشین آلات، با در نظر گرفتن اینکه بعضی از آنها در هنگام انجام کار فضای بیشتری را برای تردد احتیاج دارند.
۲-فضای لازم برای انبار کردن چوب و سایر لوازم مصرفی
۳- فضای مناسب برای محصولات
۴- وسعت کافی برای جابجایی ابزار و تولیدات.
۵- وسعت لازم با توجه به تعداد افراد برای ایجاد محل های خدماتی چون رختکن, سرویس, قسمت اداری و … 
ب) روشنایی و تهویه:
اندازه پنجره، میزان نور طبیعی را کنترل می کند. اندازه پنجره در سطح یک دیوار می‌تواند با عوامل دیگری بجز نور تعیین شود، مثل جنس دیوار، شرایط خصوصی بودن و دید نداشتن به فضا، نوع تهویه ونحوه بسته شدن فضا و … بنابراین برای تعیین نور طبیعی ای که یک فضا می گیرد، محل قرارگیری و جهت پنجره می تواند مهمتر از اندازه آن باشد.
برای فراهم ساختن روشنایی و تهویه مناسب در کارگاه عوامل زیر را باید در نظر  گرفت:
۱-    با روشنایی مطلوب، راندمان کار افزایش یافته و حوادث ناشی از کمبود نور رخ نخواهد داد. بنابراین باید به نکات زیر توجه کرد:
الف) تا حد امکان از نور طبیعی کمک گرفته شود و در صورت استفاده از نور مصنوعی، روشنایی ها باید با فاصله هایی معین در دیوارها یا سقف قرار گیرند تا نور به صورت یکنواخت، محل را روشن سازد. برای کارهای ظریف می توان از نورهای متمرکز بر روی میز های کار استفاده نمود.
ب) حداقل روشنایی، در حدی باشد که با نوع کار و ابعاد آن متناسب بوده و به راحتی قابل دیدن باشد. پیشنهاد می شود در محاسبات Lux 500 در نظر گرفته شود.
۲-تهویه مناسب باعث تنفس سالم و کاهش عوارض ناشی از آن می باشد. بنابراین:
الف) سیستم تهویه در فضاهای سرپوشیده باید به گونه ای تعیین شود که در محل کار، برحسب نوع کار، حداقل ۳۰ تا ۵۰ متر مکعب هوا در ساعت تامین گردد.
ب) سرما و گرما به گونه ای پیش بینی شود که در طول فصول سال, درجه حرارت مناسب، در حدود  24-18 فراهم  باشد. پیشنهاد می گردد جهت جلوگیری از تغییرات رطوبت محیط از سیستم تهویه مطبوع یا شوفاژ استفاده شود.
ج) مکش های قوی، برای خروج ذرات و گازهای سمی و مضر ایجاد شده توسط مواد شیمیایی، برای فضاهایی مثل کارگاه رنگرزی و کارگاه برش چوب، ضروری می‌باشد. 
ج) تاسیسات کارگاهی:
عدم تأمین امکانات و نیازهای ضروری افراد در یک کارگاه می تواند در طولانی شدن مدت کار موثر باشد. بنابراین بررسی ضروریات کارگاه و انجام به موقع آن در راندمان کار نقش مهمی دارد.
۱-    برق: روشنایی مناسب درکارگاه، همراه با تعداد  لازم پریز برق باید نصب شود.
۲-    تلفن: دسترسی به تلفن در نقاط حساس لازم است.
۳-    آب: تمام مراکز شستشو باید به آب سرد و گرم، متصل شوند. ازآنجمله می توان فضای رنگرزی سرویسهای بهداشتی و آبدار خانه را نام برد.
۴-    مجاری آبرو: آبروهای سطحی باید دارای در پوش باشند و در جایی مستقر شوند که احتمال زمین خوردن کسی نباشد.
۵-    تعویض هوا: برای توالتها بهتر است تعویض طبیعی هوا صورت گیرد در غیر این صورت تعویض هوا به صورت مکانیکی انجام شود. تمام قسمتهای کارگاه، به تعویض طبیعی هوا نیاز دارند و اگر کافی نباشد، باید وسایل مکانیکی نصب شود از آنجمله فضاهای رنگرزی، کارگاه برش چوب و …. را می توان نام برد.
۶-     پیش بینی کپسولهای آتش نشانی و شیرهای مخصوص اطفای حریق آتش نشانی ضروری است.
۷-    روکش ها شامل روکش های کف، دیوارها، سقف و رویه میز کار می باشد  باید مشخصات ذیل را داشته باشند.
کف کارگاه باید به لحاظ ضربه پذیری و فرسایش، با دوام باشد و به سهولت قابل نظافت بوده و در برابر مواد شیمیایی که امکان ریختن دارد, مقاوم باشد. روکش باید بدون درز یا حداقل دارای درز های محدود باشد.
در طراحی سقف و دیوارها باید خصوصیات آکوستیکی فضا رعایت گردد. و به طوری که می تواند تیغه های جدا کننده فضاها به سقف متصل شوند.
رویه میز کار: باید از الوار چوب ساج یا چوب های مقاوم دیگر باشد. البته می توان برای رویه میز کار از چند لایه پلاستیکی با روکش چوبی استفاده کرد.  رویه میز برای کارگاه های مختلف می تواند متفاوت باشد مثلا برای کارگاه رنگرزی از پوشش های ضد اسید باید استفاده نمود…

فهرست منابع و مأخذ متن:
۱-    ترنر، شیمی رنگ، دکتر ترپوسیان، اسلامیه، ۱۳۷۴، چاپ اول.
۲-    جانسون. جیمز ب، منبت کاری، روش ها و طرح ها، حمید بلوچ، شرکت انتشارات فنی ایران، تهران، ۱۳۷۸، چاپ دوم.
۳-    دی. کی. چینگ. فرانسیس، معماری: فرم، فضا و نظم، زهره قراگزلو، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۷، چاپ چهارم.
۴-    رهنورد. زهرا، مشبک، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها، تهران، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۵-    ریاضت بخش. احمد، صد نکته در کارگاه ساختمانی، مرکز فرهنگی و هنری ایحاء، ۱۳۷۸، چاپ اول.
۶-    طوجی. حمید، آموزش معرق کاری، ارمغان، تهران، ۱۳۸۰، چاپ دوم.
۷-    طوجی. حمید، منبت کاری، ارمغان، تهران، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۸-    فروتنی. سام، مصالح و ساختمان، روزنه، تهران، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۹-    کریم نیا. مینو، معرق روی چوب، پازینه، تهران، ۱۳۷۸، چاپ اول.
۱۰-    گیرشمن. رمان، هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی، عیسی بهنام، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۱، چاپ دوم.
۱۱-    نویفرت. ارنست، اطلاعات معماری نویفرت، محمد گوهری نائینی، آذرنگ، تهران، ۱۳۷۹، چاپ اول.
۱۲-    -نیک بخت. محسن، درودگری عمومی، جاودان خرد، تهران، ۱۳۷۹، چاپ اول.
۱۳- نیک بخت. محسن، دستگاه ها و ماشین آلات صنایع چوب، جاودان خرد، تهران، ۱۳۸۱، چاپ اول.
۱۴- ورهلست. ویلبرت، ابزار و مواد و کاربردآنها در هنرهای تجسمی، حشمت اله صباغی، کارگاه هنر، ۱۳۶۶، چاپ اول.
۱۵- Lloyd wright. Frank, Collected writings, Buce books pfeiffer, New york, 1992, pub 1.

فهرست منابع تصاویر:
Pl 1- Cloud. Cordoba, Biblioteca de la talla y  la Madera, Daly s.l, Malage, 1999, Vol III , P49.
Pl  2- Cloud. Cordoba, Ibid, P40.
Pl  3- Cloud. Cordoba, Ibid, P49.
Pl 4- Cloud. Cordoba, Ibid, Vol I, P 61.
Pl  5- Cloud. Cordoba, Ibid, P59.
Pl  6- Cloud. Cordoba, Ibid, Vol III, P 51.
Pl  7- Cloud. Cordoba, Ibid, P 51.
Pl  8- Cloud. Cordoba, Ibid, P 49.
Pl  9- Cloud. Cordoba, Ibid, P 32.
Pl  10- Cloud. Cordoba, Ibid, P 47.
Pl  11- Cloud. Cordoba, Ibid, Vol I, P56.