مقاله شهر تهران و اکوسیستم طبیعی آن جهت اوقات فراغت

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله شهر تهران و اکوسیستم طبیعی آن جهت اوقات فراغت دارای ۲۵۹ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله شهر تهران و اکوسیستم طبیعی آن جهت اوقات فراغت  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله شهر تهران و اکوسیستم طبیعی آن جهت اوقات فراغت،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن مقاله شهر تهران و اکوسیستم طبیعی آن جهت اوقات فراغت :

فصل اول :
مقدمه
افزایش امکانات مادی، کاهش زمان کار روزانه ، افزایش تعطیلات هفتگی و سالانه ، پیدایش سالهایی در دوران جوانی که فرد با فقدان و یا کمی مسئولیت روبروست و در مجموع توجه بشر به زمان فراغت به عنوان بخشی جدی از دوران زندگی ، این پدیده را در جایگاهی قرار داده است که بی توجهی به آن علاوه بر ایجاد ضایعات و آسیب های اجتماعی ، موجبات نارضایتی جامعه را نیز فراهم خواهد نمود . افزایش اوقات فراغت از ۳ سال در جامعه کشاورزی به ۱۲ سال در جامعه صنعتی و حتی ۱۹ سال در جامعه فراصنعتی در طول عمر یک نسل امروزی نسبت به سادگی بتوان از آن چشم پوشید. تأثیر بهره بردادری مطلوب از این بخش از زندگی ، در پرورش انسان و رشد و شکوفایی شخصیت وی و در نهایت تکامل جامعه به حدی است که برخی تمدن جدید را « تمدن فراغت » نامیده اند. ( ساورخانی ، ۱۳۷۰ ، ۷۶۴ )

در شهرهای بزرگ تراکم بالای ساختمان ، کمبود و قیمت بالای زمانی ، مانعی بر سر راه ایجاد اماکن ورزشی ، تفریحی و گردشگری برای رفع نیاز ساکنین شهر می باشد . از اینرو توجه به زمینهای حاشیه شهر و حتی مناطق خوش آب و هوای حومه شهرها به عنوان روشی جایگزین ، مورد توجه قرار گرفته است . در ایران خلأ قدرت اداری موجود در این زمینه یکی از موانع اساسی پرداختن به این امر است . بدین معنی که شهرداریها خود را در چارچوب محدوده قانونی شهر موظف و مکلف به برنامه ریزی می بینند و فراتر از آن را در خارج از حیطه مسئولیتی خویش می دانند . ازدحام جمعیت در ایام تعطیل در پارکها و فضاهای تفریحی داخل شهر و نیز خروج صدها هزار نفر از ساکنین در تعطیلات پایان هفته به حومه های شهر و پناهگیری در دامان طبیعت نمودهایی است از کمبود امکانات تفریحی شهر و نیز خستگی از دغدغه های زندگی شهری که لزوم توجه به امکانات تفریحی شهری را اشعار می دارند .

شهر تهران به صورتی شگفت آور تمام مراحل تحول و توسعه شهری را در طول کمتر از نیم قرن از سر گذرانیده و اینک به یکی از بیست کلان شهر پر مسأله جهان تبدیل شده است .
محدوه‌ تهران قدیم تا شصت سال پیش فقط چهار درصد از سطح تهران امروزی را دارا بوده است . رشد و توسعه این شهر تا جنگ جهانی دوم بطور آرام و یکنواخت بوده اما توسعه آن بعد از جنگ سرعت بیشتری گرفته و در سال ۱۳۵۴ به حدود ۱۲ برابر افزایش یافته در حالیکه توسعه آن در سراسر دوره قاجاریه فقط چهار برابر بوده است . در روند این تحول سریع و ناموزون ، چشم انداز جغرافیایی و خاستگاه طبیعی تهارن با تغییرات ویرانگر و انواع عدم تعادل روبرو گردیده است . گسترش خزنده شهر به دامنه های کوهستانی البرز و دشتهای سرسبز جنوبی و ادغام صدها روستا و هکتارها باغ و مزرعه در پیکر آن ، تمام حیات شهروندان را به مخاطره افکنده است .
در گذشته آلودگیهای زیست محیطی تهران بسیار محدود بوده بطوریکه از سده هشتم تا سده سیزدهم تهران بقدری مشجر و سر سبز بوده که آن را به باغ گلزار و چنارستان و همچنین به بهشت پریان توصیف کرده اند .

در سه دهه اخیر به علت گسترش بی رویه تهران بیش از ۳۰۰ هکتار از اراضی کشاورزی داخل محدوده ۵ ساله و ۲۰۰۰ هکتار از اراضی محدوده ۲۵ ساله به مصارف ساختمان های شهری رسیده است .
با توجه به شرایط حساس زیست محیطی و کالبدی تهران از یک سو ، و نیازهای روز افزون اجتماعی و فرهنگی مردم به فضاهای باز شهری از سوی دیگر ، ضرورت بازنگری ، سازماندهی و نظام بخشی به این فضاها ، روز به روز بیشتر احساس می شود . بنابراین لازم است که در چارچوب برنامه ها و طرح های کلان شهر تهران ، برنامه ریزی برای فضاهای باز و سبز ، به عنوان یک بخش مستقل در برنامه ریزی شهری ، مدنظر قرار گیرد و راهبردهای نوین و مناسب برای آن ارائه گردد .
با توجه به وضعیت اکولوژیکی منطقه ، خشکی اقلیم ، گرد و غبار کویری ، فشردگی بافتهای مسکونی و میزان زیاد آلودگی هوا و صدا ، ضروری است که برنامه های مربوط به توسعه فضای سبز ، نه فقط به صورت توسعه سطوح سبز پراکنده در داخل شهر ، بلکه به عنوان یک نظام هماهنگ متشکل از انواع فضاهای باز و سبز درون شهری ، حاشیه شهری و برون شهری توسعه و انتظام پیدا کند .

پهنه جغرافیایی تهران با قرار گرفتن میان سلسله جبال البرز و دشت کویر از یک طرف ، دو رودخانه بزرگ کرج و جاجرود از طرف دیگر ، از تنوع محیطی و اقلیمی ویژه ای برخوردار است .
دامنه های سرسبز و دره های پر آب کوهستانهای شمالی تهران از چنان ارزشهای طبیعی، جاذبه های محیطی و چشم اندازهای بدیع برخوردار است که بایستی به عنوان ذخائر طبیعی و ثروت ملی برای حال آینده مورد حفاظت و احیاء قرار گیرد . دره های شمالی تهران مانند سوهانک ، دارآباد ، دربند ، درکه ، فرحزاد و کن ، از دیر باز به عنوان تنفس گاه شهر و بستر تماس مردم با طبیعت مورد استفاده بوده است . اما متأسفانه در طول چند دهه گذشته دامنه های البرز به نحو شتابناک مورد هجوم ساخت و سازهای بی رویه و تجاوز سوداگرانه قرار گرفته است . خوشبختانه در سالهای اخیر ، همراه با تحول دیدگاهها در برنامه ریزی و مدیریت شهری در تهران و با توجه به رشد آگاهی زیست محیطی مردم ، اندیشه ها و تصمیمات مربوط به ایجاد پیوند میان شهر و طبیعت و ساماندهی دره های شمال تهران قوت گرفته است . طرح « سازماندهی و طراحی شهری محور تفریحی فرحزاد » نیز به همین منظور در دست تهیه قرار گرفته است .

۱ ـ ۱ ـ اوقات فراغت
اوقات فراعت دلپذیرترین اوقات آدمی است . بخشی از عمر او که از آن خود اوست . ساعاتی فارغ از کار روزانه و رنج ایام که مصرف آن چیزی می کند که خود می خواهد ، خود بر می گزیند و اگر عاملی بیرون از او دخالت نکند ، به رضا و رغبت دل می گذراند . این لحظات برای عالمان دقایق تعمق ، برای هنرمندان زمان پدید آوردن و برای بی فکران و بی هنران ملال آورترین اوقات است . از اینروست که این اوقات برای عده ای بارور و شوق انگیز و برای عده ای مفسده انگیزترین اوقات است . زمان عظیمی که یک سوی آن بارو کردن عمر و زندگی و سوی دیگر آن ضایع شدن و هدر رفتن لحظه های شیرین و زود گذر است . اوقات فراغت نزدیکترین پیوند را با زندگی معنوی و فرهنگ دارد . اوقاتی که به میل و اختیار در راه آموختن ، آفریدن ، ساختن ، پژوهش ، تربیت ، مشارکتهای داوطلبانه اجتماعی ، خدمات رایگان انسانی ، گسترش افقهای فکری و در بسیاری از عرصه های دیگر زندگی صرف می شود ، تبعاً ارتباط آن با حیات معنوی و فرهنگی جامع تنگاتنگ است . ( عمران ، ؟ ۱ ، ۳ )

تفریح مجموعه اشتغالاتی است که فرد کاملاً با رضایت خاطر برای استراحت یا کسب انرژی ، توسعه آگاهانه یا فراگیری غیر انتفاعی و مشارکت اجتماعی داوطلبانه ، بعد از رهایی از الزامات شغلی ، خانوادگی و اجتماعی به آن می پردازد ، اوقات فراغت مدت زمانی است که کار شخصی به عهده انسان نبوده و فرد در آن به فعالیتهای دلخواه خود می پردازد که این موجب پرورش استعداد ، شکوفایی شخصیت و برآوردن نیازهای جسمی و روحی و اجتماعی می گردد . ( شهابی ، ۱۳۶۶ ، ۷ ، ۸ )
• فراغت مدت زمانی است که فرد به استراحت برای رفع خستگی ، به تفریح برای رفع کسالت و دلتنگی و به فعالیتهای انتخابی برای رشد و توسعه ظرفیتهای جسم و روح خود می پردازد . ( اردلان ، ؟ ، ۳۸ )

• فراغت زمان فروخته نشده ای که متعلق به فرد است ، زمانیکه فرد به میل خود از آن استفاده می کند ؛ فراغت نوعی رهایی از وظایف اجتماعی است .
• فراغت فضای توسعه انسانی است و به انسانی کردن کار منتهی خواهد شد. (مارکس )

نظریات مرتبط با فراغت
به طور کلی در رابطه با پیدایش فراغت و گرایش انسان به آن سه نظریه عنوان می شود :
– اولین نظریه مبانی تفریح را مذهب می داند . « دورکیم » و « جین هاریس » را می توان از طرفداران این نظریه نام برد . بطور کلی این نظریه حاکی از این است که تفریح بصورت نمایش و رقص و آواز ، از مذهب سرچشمه گرفته و نوعی رفتار اجتماعی است که در ایجاد وحدت میان اعضای یک گروه و یا قبیله نقش بزرگی را ایفا می کند .
– دومین نظریه ، نظریه غریزی بازی و تفریح است . از طرفداران این نظریه می توان « جیمز بالدوین « …. ویلیام مک دوگان » و « کارل گروس » را نام برد . گروس در کتاب « بازی و بشر » معتقد است که بازی انسان مانند بازی حیوانات از یک نیاز فطری سرچشمه می گیرد و وظیفه اصلی بازی در سنین کودکی آماده سازی طفل برای بزرگسالی است .
– و بالاخره سومین نظریه ، نظریه مبنی بر استراحت و کسب لذت است . « اسپنسر » در این خصوص علتی گرایش انسان به تفریح را رها شدن از نیروهای اضافی می داند .

« مورتین لازواروس » روانشناس آلمانی ، عامل تفریح را نیاز بشر به استراحت و جبران خستگی بیان می کند . لازم به ذکر است که افرادی مثل « گروس » در مورد پیدایش تفریح و بازی نظری بنیامین دارند ، یعنی ضمن قبول نظریه مربوط به غریزی بودن تفریح ، فرضیه استراحت و رهایی از مسئولیت ها و کسب لذت را نیز قبول دارند . ( حمید و نتایج ، ۱۳۸۰ )

اهداف گذران فراغت
اوقات آزاد هر شخص متعلق به خود اوست و خود می داند که چگونه از آنها و در چه کارهایی استفاده کند . آنچه میان این اوقات مشترک است ، همین آزادی فرد در رسیدن به امور دلخواه است و بالتبع نتیجه آن راحتی خیال و امنیت ، استراحت و آرامش ، تنوع و دوری از تکرار ، خلاقیت و در مجموع فرصتی برای روح تشنه انسان است برای تفکر مجدد با نگاهی محیط بر وجود خود .

هر چه زندگی شهری ریشه دارتر باشد ، مشکلات ناشی از آن بیشتر و عمیق تر است . چنانچه کشورهای اروپایی و آمریکایی ، با این بحران از سالها قبل مواجه بوده اند و هم اکنون تفریح و آسایش شهروندان از ارکان اساسی برنامه ریزیهای کلان آنها بشمار می رود .
حال اگر به انسان به دیده موجودی بنگریم که نباید زیر چرخ دنده های تمدن خرد شود ، باید به تمایلات و خواسته های روحی و جسمی او در زمانی که فارغ از وظایف معیشتی و زیستی خود می باشد ، اجازه بروز داد . در حقیقت همتی که فرد در زندگی مصروف می دارد باید در این ساعت شکوفا شود ، تفکر با ارزش او در این زمان صورت پذیرد و بتواند به امور دلخواه خود بپردازد .
• تفریح و وقت آزاد که دیروز امکانات یک طبقه ویژه بودند ، امروز بصورت حق همگانی درآمده است . مفهوم تفریح در اجتماعی تغییرات زیادی یافته است . تحلیل وقت آزاد با همه پیچیدگیش ما را وادار می کند آن را در زمینه های زیر بررسی کنیم :
• زمان وقت آزاد
• نوع فعالیت
• روش تفریح
در وراء این سه حالت تفریح ، سه پدیده مشترک و هم معنی وجود دارند : تفریح ، آزادی و حق انتخاب .
انسان آگاهانه یا ناآگاهانه انتخاب می کند و وقت های آزاد خود را طوری معین می کند تا برای اعصابش که در اثر فعالیتهای اجباری زندگی روزانه ، کار ازدحام و خستگی ناشی از فشردگی بی حد محیط زندگی شهری آرامش دهنده بوده و باعث تعادل فیزیکی ـ روانی گردد . جفر دومازیه ( jaffre Damazedier ) سه عامل اصلی وقت آزاد را مشخص می کند :
• رفع خستگی : با استراحت
• سرگرمی : با تغییر
• انبساط خاطر : با تفریح
۱ ـ رفع خستگی : در وقت آزاد برای رهایی از خستگی شامل : استراحت ، سکوت ، بیکاری ، مشغولیات بدون هدف معین و اعمال بدون اجبار عینی .
۲ ـ سرگرمی : برای رهایی از دلتنگی برای دوری از محل کار شامل : رفتن به مسافرت ، تغییر محیط ، جستجو و یا حتی تصورات ذهنی .
۳ ـ انبساط خاطر : برای رهایی از خستگی فکری و یکنواختی روزانه و در نتیجه پرورش جسم و روان و شکوفایی شخصیت و فرهنگ انسانی . ( کاندیلیس ، ؟ )

ویژگیهای فعالیتهای فراغتی
اوقات فراغت را می توان زمانی دانست که فرد در آن به فعالیتها و اشتغالاتی می پردازد که به میل خود به منظور استراحت ، تفریح ، سرگرمی ، افزایش معلومات و یا توسعه مهارتها برگزیده است .
امروزه فراغت به عنوان اصلی که جای مشخصی در اوقات شهروندان پیدا کرده دارای اهمیت زیادی است و دارای ویژگیهای ذیل می باشد :
• رها بودن از وظایف رسمی
• هدف جهت مادی نداشتن
• نشاط و شادمانی
• پاسخگویی به نیازهای فردی ( سازمان مشاور فنی و مهندسی شهرداری تهران ، …. ۱۶ )
چهار ویژگی اصلی فراغت از نظر دو مازیه عبارتند از :
• رهایی از وظیفه
• جهت نگرفتن
• سرگرم کردن
• تأثیر شخصیت ( دومازیه ، ۱۳۵۲ ، ۱۲ )‌
مقاصد فراغت را می توان به هفت دسته تقسم نمود :
۱ ـ استراحت و تجدید قوا
۲ ـ بازی و تفریح
۳ ـ کسب اطلاع و تکمیل معلومات شخصی
۴ ـ پرورش و شکوفایی شخصیت
۵ ـ نشست و برخاست با همگنان
۶ ـ کار خلاق و ایجاد آثار
۷ ـ طلب رهایی از مادیات زندگی و گریز از توهم
اوقات فراغت به گفته آلتان (Altan) دارای کارکردهای مثبت زیر است :
• تأمین سلامت روحی و جسمی افراد و جامعه
• شناخت محیط و طبیعت و کسب تجربه های آموزشی
• توسعه هنرهای زیبا
• بالا بردن ظرفیت کاری افراد ، پس از یک دوره استراحت و تمدید اعصاب
• توسعه روابط میان جوامع ( حسین زاده ، میکائیلی ، ۱۳۷۹ )

کار دلخواه و آزاد در وقت آزاد
کار دلخواه یعنی فعالیتی که انسان با میل شخصی و فارغ از وظایف شغلی ، تعهدات خانوادگی و نیازهای شخصی اولیه مثل : خواب ، خوراک و حمام و بطور کلی هر کاری که با آزادای درونی و میل قلبی و باطنی انجام می دهد . این فعالیت سطوح مختلف دارد و از آفرینشهای علمی و هنری تا کارهای ضد اجتماعی را در بر می گیرد : اوج آن فعالیت دانشمند ، هنرمند ، نویسنده و یا فیلسوفی است که بنا بر نیاز دورنی اش به تحقیق و آفرینش دست می زند . پس از آن فعالیتهایی مثل کتاب خواندن ، رفتن به سینما ، تماشای فوتبال و یا بازی کردن قرار می گیرد و در پایین این طیف ، فراغت منفی و ناسالم است مانند تبهکاری اجتماعی ، اعتیاد ، بزهکاری و تشکیل باندها و گروههای ضد اجتماعی .

• فراغت ناب : آفرینش و خلاقیت هنری و فکری و جستجوگری .
• تفریح : استراحت ، نشاط و تجدید قوا
• سرگرمی : رفع ملال و گذران وقت
• فراغت منفی : پدید های ضد اجتماعی و بزهکاری
از آنجا که گذران فراغت در فضا اتفاق می افتد ( خصوصاً فراغت پویا ) با برنامه ریزی فضایی ارتباطی نزدیک دارد . هر نوع فعالیت فراغتی مانند تماشای تلویزیون در خانه ، رفتن به پارک ، قدم زدن ، دوچرخه سواری و بازدید آثار تاریخی به فضا مربوط می شود . بنابراین یکی از معیارهای طبقه بندی فراغت ، سلسله مراتب فضایی آن است . فراغت از نظر مکانی به سه بخش عمده تقسیم می شود :
• گذران فراغت در محیط خانه
• گذران فراغت در محیط شهر و روستا
• گذران فراغت در عرصه کشور و بین المللی

گذران فراغت در خانه یا جنبه فردی دارد . مثل شنیدن موسیقی ، تماشای تلویزیون ، مطالعه و استراحت ؛ یا جنبه گروهی ، مانند دیدار و گفتگو با دوستان ، بازیهای خانوادگی ، مطالعه دسته جمعی و کار تولید جمعی . در عرصه دوم یعنی محیط شهر ، گذران فراغت یا در فضای بسته اتفاق می افتد که برای فعالیت شخصی در نظر گرفته شده اند . مثل سینما ، تئاتر ، نمایشگاه ، موزه ، سالنهای ورزشی ، کتابخانه و فرهنگ سرا که بیشتر متناسب با فعالیت غیرفعال است ، یا در فضاهای باز که بیشتر با فراغت فعال سر و کار دارد مثل رفتن به پارک ، قدم زدن ، دوچرخه سواری ، ورزش در مکانهای باز ، بازدید از فضاهای شهری ، حضور در هفته بازارها و غیره . سرانجام فضاهای گذران فراغت ، عرصه بیرون شهر را در بر می گیرد و با مفهوم دیگری به نام گردشگری یا توریسم ( داخلی و خارجی ) ارتباط می یابد . ( مهدی زاده ، ۱۳۷۹ )
فراغت و تفریح در دین
« هیچوقت فارغ و بیکار منشین ، وقت خود را ضایع مساز ، وقت غنیمت است . تا وقت و فرصت باقی است آن را تلف ننموده و تکامل در تو وجود نداشته باشد ، همین که از کار فارغ شدی به کار دیگری مشغول شو و در کارهای میل و رغبت و توکل تو به خداوند تعالی باشد . »
پیامبر اکرم ( ص ) همواره در جهت رشد استعداد ها و پرورش جسم و روح تشویق می نمودند :
« تفریح کنید ، بازی کنید ، زیرا دوست ندارم در دین شما خشونتی دیده شود . »

ایشان فرموده اند : « بهترین سرگرمی مؤمن شناست و به فرزندان خود نیز شنا و تیراندازی بیاموزید . » همچنین هشدار داده اند که قدر نعمتهای صحت و فراغت را بدانند و در آنها کفران روا مدارند تا مغبون نگردند . از طرفی آن حضرت عنایت داشتند که برخی کارهای فراغت که هرزگی و ابتذال را به دنبال داشته باشند نه تنها موجب اسراف و تبذیر در نعمتها و کفران آن می گردد ، بلکه فرد را به انحرافات و بزهکاریها سوق داده باعث ایجاد مشکلات اجتماعی می گردد ؛ به علاوه عدم توجه به امور تربیتی و اجتماعی و سهل انگاری در چگونگی گذران اوقات فراغت مردم بویژه جوانان و نوجوانان و محرومین و معلولین ، به تحلیل تدریجی و استهلاک توان و استعداد آنها و صرف انرژی در راههای ناصواب منجر می شود که در صورت وجود مشکلات بیولوژیکی ، فردی ، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی ممکن است به بروز معلولیتهای ثانویه ، ایجاد بی تفاویتها ، یأس ، مرگ زودرس ، ناسازگاریها ، انحرافات و بزهکاری گردد . ( شهابی ، ۱۳۶۶ ، ۱ تا ۳ )

ابعاد اقتصادی گذران فراغت
یک تلقی اشتباه فراغت را موضوعی تفننی و هزینه بر می داند باید اصلاح شود . امروزه در تمام دنیا به این نتیجه رسیده اند که فراغت یکی از نیازهای اساسی و اولیه زیستی است . تمام فعالیتهای اقتصادی از نیاز شروع می شود و نیاز به کالا ، اساس تولید ، توزیع و مصرف است :
بنابراین مردم اگر برای رفع نیازهای خود ، کالایی متناسب ببینند به راحتی حاضرند هزینه اش را بپردازند . ایجاد تسهیلات فراغتی را نباید صرفاً سرمایه گذاری بخش عمومی بدون برگشت دانست . اولاً در اینجا برگشت سرمایه منفعتی اجتماعی است و به رشد روحی و افزایش توان ملی کمک می کند ؛ ثانیاً می تواند منشأ اشتغال و تولید باشد و درآمد ایجاد کند . از طرف دیگر تجربه جهانی نشانگر این است که برنامه ریزی گذران فراغت حتماً نیاز به سرمایه گذاریهای کلان و عیب ندارد ، آگاهی اوقات با کارهای ساده و با استفاده ساده و با استفاده از فضاهای مرده و تأسیسات و تجهیزات فرسوده نیز می توان فضاهای فراغتی مطلوب ایجاد کرد . فضاهای قدیمی و فرسوده شهر می توانند از چند نظر جذاب باشند :

• یادآور تاریخ و هویت آن مکان هستند .
• با بازسازی مختصر می توانند فضای شهری را از نظر بصری زیبا کنند . ( مهدی زاده ، ۱۳۷۹ )

تأثیرات عدم برنامه ریزی فراغت
« زیباترین چیزی که می توان تجربه کرد ، چیزی است مرموز ، چنین چیزی سر چشمه هنر راستین و علم است . کسی که با چنین احساسی ناآشناست ، کسی که نمی تواند دمی فارغ از خویشتن به عالمی مرموز خیره شود ، کسی است که در وجود خود چیزی بیش از یک مرده ندارد و چشم بینایی و بسته است . » ( آلبرت انیشتین ، ؟ )

بازی برای کودکان و نوجوانان یعنی ابراز شوق از اینکه در وقت دلخواه و در مکان دلخواه کشفیاتی انجام دهند . بازی در حد اعلای خود نوعی پژوهش است . تمدن جدید در بازی طبیعی کودکان است برده است . آنچه برای کودکان در حول و حوش منزلشان جاذبه داشت از میان رفته است و بیشتر مخفیگاههای مرموز که بازی را برای کودکن فریبنده می ساخت جارو شده اند .

غالباً فراموش می کنند که در جهان خشن و مدرن امروزی ، بازیهای قایم باشک و دیدن چیزهای زیبا ، همانقدر برای کودکان در حال رشد لازم است که هوا و غذا .
دکتر فنینگ ( fanning ) در مطالعه ای که درباره خانواده های آپارتمان نشین آلمان در سال ۱۹۶۷ انجام داده ، ثابت کرد که تعداد بیماران روانی و ناراحتیهای ریوی در بین آنها سه برابر خانواده هایی است که در خانه های حیاط دار زندگی می کنند و هر چه ارتفاع آپارتمان بیشتر باشد ، بیداد بیماری روانی بیشتر خواهد بود . حال در میان کودکان زیر ۱۰ سال میزان بیماری رقم بزرگتری را نشان می دهد که حاکی از تأثیر مخرب تر بر روی اطفال است . خلاصه اینکه اگر از خردسالان فرصت بازی ، مخاطره جویی و دوستیابی در فضای آزاد سلب شود ، رشد عواطف متوقف خواهد شد و این یعنی عمارتی که از بن خراب شده است . ( هودسن ، ۱۳۴۷ )‌

در جامعه شهری امروز که زندگی اکثر خانواده ها در توده های جمعی و مسکونی ( آپارتمانها و برجها ) می باشد ، اثرات نامطلوب روحی و جسمی روی تمام افراد خانواده مشهود است و این تأثیرات مخرب روی کودکان ، خانمهای خانه دار و سالخوردگان بیشتر است . بیشترین تأثیر روی خردسالان و کودکان است که شخصیتشان چون روحی سفید در حال شکل گیری است و نیاز به تحرک و جنب و جوش و بازی و ارتباط با همسالان ، حضور در طبیعت و کنجکاوی و جستجو دارند تا ذهنشان پرورش یافته ، شخصیتشان شکوفا گردد و به رشد جسمانی آنها کمک شود . بنابراین یکی از مؤثرترین راه حلها برای زندگی متراکم در آپارتمانها و برجها ، برنامه ریزی تفریح ، بازی و سرگرمی آنها در مقاطع مختلف زمانی است ؛ یعنی تخصیص فضاهای امن و در کنترل والدین در دل طبیعت و با تنوع و گونه گونی تا این نیاز کودکان برآورده شود .
تقسیم بندی وقت آزاد
اوقات فر اغت را می توان از چند نظر بررسی کرد :
• از نظر زمانی : می تواند شامل بخشی از روز ، پس از پایان کار و اشتغال روزانه ، بخشی از روزهای هفته ، تعطیلات آخر هفته ، بخشی از تعطیلات موردی و مناسبتهای پراکنده در روزهای سال ، بخشی از تعطیلات سالیانه بصورت چند هفته پیوسته یا ناپیوسته .
• از نظر مکانی : در محیط خصوصی خانه ، خارج از خانه و در فضاهای بسته ( کلوپها ، سینماها ، پارکها و زمینهای بازی .
• مسائل اجتماعی ـ اقتصادی : با توجه به وضعیت فعالیت ( فعال ، غیر فعال ، شاغل ، غیر شاغل ، خانه دار ، محصل و …. ) و با توجه به گروههای عمده شغلی ، سطح سواد و شرایط جنسی و سنی .

• چگونگی فعالیت : گذران فراغت فعال ( ورزشی ، مذهبی ، هنری ـ آموزشی ، تفریحی ، راهنمایی و گردش ) و گذران فراغت غیر فعال ( مطالعه ، سرگرمیهای سمعی ـ بصری ، هنرها و سرگرمیهای خانگی ) . ( سازمان مشاور فنی و مهندسی شهرداری تهران ، ۱۶ تا ۱۹ )
• فراغت از نظر سنی : هدف همه انسانها از زیستن رسیدن به کیفیت و دلخواه خود از زندگی یا سعادت است که با فراغت تعریف می شود . همه انسانها با این موضوع درگیر هستند و به همین دلیل نیازهای فراغتی بسیار متنوع است . از کودک خردسال تا سالخوردگان همگی احتیاج دارند وقتشان را بصورت دلخواه و معنادار بگذرانند . کودکان ، زمان و مردان در سنین مختلف نیازهای فراغتی ویژه ای دارند که باید به آنها پاسخ داده شود و عدم ارضای آنها مترادف با احساس نگون بختی است .
نیازهای فراغتی تناوب زمانی دارند :

• نیازهای روزمره و کوتاه مدت ، مانند پیاده روی ، دید و بازدید و غیره .
• نیازهای میان مدت ، مانند کوه نوردی و پیک نیک هفتگی در فضاها و تجهیزات گسترده تری می طلبد .
• نیازهای بلند مدت ، مانند سفرهای چند روزه ، سیر و سیاحت و گردشگری که به برنامه ریزی اقتصادی ـ اجتماعی نیازمند است . ( جوادزاده ، ۱۳۷۹ )

نیازهای امروزی به فعالیتهای فراغتی
صنعت از طریق تقلیل تدریجی ساعات کار ، افزایش درآمد ، فراهم آوردن وسایل و امکانات لازم و القاء نظام نوینی از زندگی به انسانها ( نظام ماشینی ) ابعاد جدیدی به فراغت بخشیده است . ابعاد مزبور در زمینه های سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی و خانوادگی تجلی می یابد .
– در جوامع رشد یافته ، فراغت دیگر به طبقات ممتاز برخوردار اختصاص ندارد و به طبقات دیگر از جمله کارگران نیز تعمیم یافته است و با توسعه صنعت و تکامل فن آوری گسترش می یابد .

– اوقات فراغت از جنبه غیررسمی و خودمانی که در خانه و خانواده صرف می شد به جنبه رسمی تغییر شکل داد و دستگاههای فراوان به منظور خوش کردن اوقات بیکاری مردمان به ظهور پیوست .
– بکار بردن روز افزون وسایل و اسباب ماشینی مانند اتومبیل ، رادیو ، تلویزیون و رایانه هر یک در گذران فراغت سهمی بزرگ و نقشی نمایان دارند .
– تفکیک دقیق زمان کار از فراغت
– کاهش شیوه های سنتی گذران فراغت و در نتیجه پیدایی خلأ در زمان آزاد .
– افزایش امکانات مالی و مادی انسانها و پیدایی آنچه امروز در جوامع صنعتی و تمدن رفاه خوانده می شود .
– توجه ذهنی انسانها به زمان فراغت و آمادگی آنان برای اختصاص بودجه ای جهت گذران فراغت .

– تسری سریع شیوه های جدید گذران فراغت و بروز نوعی عادات اجتماعی نوین در این زمینه به عنوان مثال استفاده از تعطیلات تابستانی در جوامع صنعتی چنان بسط یافته که جزئی از عادات زندگی انسانها را فراهم ساخته است .
– از موضوعات مهم دیگر ، تجاری شدن ، یعنی وارد شدن بخش خصوصی در دنیای فراغت انسانهاست .
– در چنین وضعیتی عدم تحقق فعلی یا عملی که به حسب عادات جدید باید از زمان فراغت صورت پذیرد موجبات پیدائی حرمان را در انسانها فراهم می سازد . ( ساروخانی ۱۳۷۰ ، ۷۶۴ )

کشورهای توسعه یافته که زودتر با مشکلات شهرنشینی و زندگی ماشینی مواجه شده اند در برنامه ریزی برای شهرنشینی و اوقات فراغت آن سابقه طولانی دارند و قسمت عمده ای از اعتبارات و هزینه ها را برای جلوگیری از فرسایش روحی و جسمی شهرنشینان گذارده اند تا قربانیان تمدن نام نگیرند . در این میان وقت آزاد افراد به عنوان بستر و پس زمینه ای برای تمام این برنامه ریزیها و تفکرات مطرح می شود که در آن تمام نیازهای روحی و سمی ، از جمله آسایش ، رفع خستگی و تجدید قوا ، ورزش ، تفریح و سرگرمی ، جستجو مکاشفه ، تأمل و عمق برآورده می شود .
در شهر مدرن امروزی ، دیگر مانند گذشته نیست که کار و زندگی انسان آمیخته با تنوع ، تحرک و تفریح باشد ، بلکه کار سخت و فشرده ، قوانین مستحکم ، جمعیت زیاد ، تراکم بالا و همچنین ماشینی شدن کارها ، باعث کم تحرکی ، یکنواختی ، نبود حق انتخاب و گم شدن در خیل جمعیت گردیده است .
با این وصف در زندگی شهری امروز که کاملاً متفاوت با زندگی روستای و عشایری و حتی زندگی شهری در گذشته می باشد ، برنامه ریزی فراغت و تخصیص فضاهای خاص عمومی و نیمه عمومی برای آن امری حیاتی است .

گذران اوقات فراغت و برنامه های فراغتی ، نقش مهمی در انسجام و نزدیکی روابط خانوادگی ، تجهیز نیروی انسانی و نسل آینده ساز جامع و جلوگیری از فرسودگی و انحرافات اجتماعی دارد .
در گذشته که جامعه از پیچیدگی کمتری برخوردار بوده ، قشر جوان در اوقات فراغت معمولاً همراه پدر و مادر وارد بازار کار می شد و به تفریح و مهمانی می رفتند . بلوغ آنان به آرامی سپری می شد و تعادل روانی خود را حفظ می کردند . والدین از آرامش بیشتری برخوردار بودند و با برخورد ملایمی که با فرزندان خود داشتند ، کانون خانواده را محیطی امن برای آنان می ساختند و فرزندان از جهت و صفا اشباع می گشتند ، فراغت کمتر مطرح بود ؛ زیرا خستگیهای روحی وجود نداشت .

با پیشرفت صنعت و توسعه تکنولوژی این معادله بهم ریخت . موضوع اوقات فراغت از دغدغه های اصلی دنیای صنعتی گشت و به هر نسبتی که یک مملکت از نظر صنعتی و تکنولوژیکی پیش می رود ، این مشکل بیشتر می شود : زیرا ساعات کار کمتر شده ، نیرویی هم در این ساعات آزاد نمی گردد و با این وضعیت مشکلات اوقات فراغت افزون می گردد . از طرفی اجتماع مردم در شهر ، محدودیتها و آلودگی فضای زندگی ، افزایش زندگی مصرفی ، ایجاد نیازهای کاذب در مردم ، دوری پدر و مادر از کانون خانواده ، برخوردهای ماشینی و بدور از عاطفه ، آمیختگی با فرهنگهای مختلف و عدم کنترل فرزندان ، دگرگونیهای عمیقی در زندگی اجتماعی ایجاد کرده و باعث رکود کیفیت زندگی و نیاز انسان به التیام روحی و تجدید قوا در مواقع مقتضی گردیده است . ( شهابی ، ۱۳۶۶ ، ۴ تا ۶ )

تأثیر اوقات فراغت در معماری
وسعت ابعاد اوقات فراغت و تفریح سمای ساختمانها را از لحاظ کیفیت ، شکل خارجی و مقیاس دگرگون ساخته است . تفریحات روزانه ، آخر هفته یا سالانه ، در حال گسترش دادن معماری کنونی بوده و در برخی موارد راهنمای آن هستند . این دید نوین فرمهای جدیدی را در گردهمایی انسانها ، روابط بین آنها و همچنین برداشتهای نوینی از زندگی ، کار و رفت و آمد بوجود می آورد که روشهای نوینی را در معماری و شهرسازی ایجاب می کند .
محیطها و مناطق مناسب برای گسترش تفریحات تعطیلاتی در حال تغییر شکل هستند تنوع محیط و فعالیتها نیاز به تنوع معماری دارد تا بتواند محیطی نوین و انسانی و هماهنگ ، با عوامل عالی که طبیعت به ما ارزانی داشته باشد .

اولین بار برای استفاده از مواهب طبیعی و استفاده از اوقات فراغت در دنیای معاصر ، در سال ۱۸۴۱ ، « توماس کوک » یک قطار تفریحی بین « لانکستر » و « لاک بورگ » به راه انداخت و کم کم طبقات مسافر را وارد کرد که از تغییرات آب و هوا و محیط استفاده کنند . هدف او استفاده از لذت زندگی با بهای ارزان بود . بدین ترتیب صنعت توریسم زمان مدرن بوجود آمد . ( کاندیلیس ، ۱۹۷۸ )

جهانی شدن برنامه ریزی گذران فراغت
مطالعات شهری نشان می دهد با پیدایش کانونهای جمعیتی خیلی بزرگ یا کلانشهرنشینی نیازهای فراغتی انسان دیگر مثل گذشته بطور طبیعی و خود بخودی ارضا نمی شود .
این وضعیت ایجاب می کند اقدام آگاهانه ای در این زمینه صورت گیرد : روستایی یا عشایری نیاز به برنامه ریزی فراغت ندارند و زندگیشان با کار ، طبیعت و تفریح است . هر چه میزان شهرنشینی بالاتر می رود ، فاصله بین محل کار و مسکن و همچنین فاصله بین انسان و محیط طبیعی نیز افزایش می یابد و ضرورتاً موجب تنش و ناآرامی می شود ، زیرا همه احساس می کنیم یا کار جبری انجام می دهیم و یا در رفت و آمد و ترافیک گرفتار هستیم و در خانه هم فضای کافی برای فعالیت آزاد ، استراحت و رفع خستگی نداریم بدین ترتیب برنامه ریزی برای گذران اوقات فراغت ضرورت می یابد که از عهده فرد خارج است و به اقدام آگاهانه و جمعی نیاز دارد .

جهان پیشرفته ای که بطور کلی در برنامه ریزی تجربه ای فراوان دارد ، در برنامه ریزی فراغت نیز همین گونه است . مثلاً می بینیم طرح ملی گردشگاههای آمریکا در سال ۱۹۳۶ تهیه شده است . یعنی آنها بیش از ۶۵ سال سابقه برنامه ریزی فراغت دارند . در این مدت با استفاده از امکانات وسیعی که داشته اند ، منابع لازم را برای فراغت شناسایی و تجهیز کرده اند ، اما کشورهای در حال توسعه هم آن امکانات را نداشته اند و هم خیلی سریع با پدیده شهرنشینی روبرو شده اند ؛ به همین دلیل مشکلات گذران فراغت در این کشورها بیشتر و پیچیده تر است . در عین حال در ایران جدا از کوششهای انجام شده برای تهیه طرح جامع گردشگری ملی ، تاکنون چندین طرح برای مناطق و شهرهای بزرگ تهیه شده است . ( مهدی زاده ، ۱۳۷۹ )

سابقه برنامه ریزی فراغت در ایران
از حدود ۴۰ تا ۵۰ سال قبل ، نیاز به فضاهای فراغتی در ایران ، با افزایش جمعیت و تراکم ، کم کم ظاهر گردید و بعدها در برنامه ریزیها و طرحهای جامع شهری ، به عنوان یکی از اصول مورد توجه گنجانده شد . احداث پارکهای شهری با ساخت پارک شهر تهران به شیوه اروپایی آغاز شد و فضاهای جمعی ، پارکهای بازی ، فضاهای سبز و کاربریهای نوپای چون هتل ـ آپارتمان وارد شده از اروپا مورد توجه خاص قرار گرفتند . کشور ما هم مانند اروپا و آمریکا با چند دهه تأخیر ، از مشکلات نبود فضاهای فراغت در زندگی مدرن روبرو می شد . ( لوافا ، ۱۳۸۰ )

در دهه ۱۳۴۰ طرح جامع ملی گردشگری در ایران مطرح شد که مربوط به گذران فراغت در بیرون از شهر و حومه ها بوده و در همان دوره ، سازمان ایرانگردی و جهانگردی بوجود آمد . اما از هنگامیکه طرحهای جامع شهری به میان آمد ، در شهرهای بزرگ بویژه تهران ، موضوع فراغت گنجانده شد . در طرح جامع تهران پیش بینی شد که یکی از مسائل مهم آینده شهر تهران ، نحوه گذران فراغت مردم است ؛ به همین دلیل بخش مهمی به تأمین فضاهای فراغتی اختصاص یافت .
از جمله مواردی که در طرح جامع بدرستی پیشنهاد شد و تحقق یافت ، ایجاد پارک جنگلی لویزان و چیتگر بود که اگر این جنگلها نبودند وضعیت تهران امروز تحمل ناپذیرتر می شد . ( مهری زاده ، ۱۳۷۹ )

بخشهای موثر در برنامه ریزی فراغت
امر گذران اوقات فراغت ، چون مسأله ای کاملاً گسترده است و جنبه های عمومی و نیمه عمومی و خصوصی با نامهای دولتی ، موسسات و ارگانها و سرمایه گذارهای افراد را در بر می گیرد . اگر بخواهیم به نیازهای فراغت بطور هماهنگ ، آگاهانه و سازمان یافته پاسخ دهیم ، باید سطوح وظایف بخشهای موثر در این کار یعنی بخشهای دولتی ، عمومی و خصوصی را شناخته بین آنها هماهنگی ایجاد کنیم .
• بخش دولتی : مسئول تهیه طرحهای توسعه در بستر عمومی شهر است . باید از طریق طرحهای شهری به ایجاد و گسترش پارکهای جنگلی ، حومه ای و انواع پارکهای شهری ، مسیرهای دوچرخه سواری و کوهنوردی و تجهیز راسته های شهری و سایر فضاهای عمومی و فراغتی اقدام کرد . همچنین ساماندهای مکانهای تاریخی ، فرهنگی و مذهبی نیز جزئی از این وظیفه است .

• بخش عمومی شامل شهرداریها ، بیمارستانها ، مدارس و ادارات ، وظیفه دارند فضاهای پیرامونی خود را محوطه سازی و تجهیز کنند تا مراجعان بتوانند اوقات خود رابا آرامش سپری کنند . همانگونه که امروزه در جهان یکی از مهمترین فضاهای تفرج عمومی ، محوطه ساختمانهای خدمات عمومی است .
• بخش خصوصی : اگر کارگزاران این بخش بدانند سرمایه گذاری در برنامه ریزی فراغت منفعت دارد ، حتماً از آن استقبال می کنند ؛ ولی هدایت آنها نیز ضروری است می توان ایجاد مجتمعهای تجاری و خدماتی را به نحوی ساماندهی کرد که پیرامون آن محوطه های فراغتی شکل بگیرد ، تا هم کیفیت محیط ارتقاء یابد و هم بازدهی اقتصادی . ( لوافا ، ۱۳۸۰ )