مقاله تاریخچه معماری ایران و کشور های اسلامی

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله تاریخچه معماری ایران و کشور های اسلامی دارای ۳۲ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله تاریخچه معماری ایران و کشور های اسلامی  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله تاریخچه معماری ایران و کشور های اسلامی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن مقاله تاریخچه معماری ایران و کشور های اسلامی :

تاریخچه معماری ایران و کشور های اسلامی

بخش اول

معماری ایران در دوره قبل ازاسلام

معماری در دوره ماد و هخامنشی
• اصول معماری ایرانی
به طور کلی اصول معماری ایرنی عبارتند از :
۱ـ مردم واری : یعنی داشتن مقیاس انسانی که آن را می توان در عناصر مختلف معماری ایران مشاهده کرد . به طور مثال اگر سه دری ( اتاق خواب ) را در نظر بگیریم، اندازه ی ان بر حسب نیازهای مختلف یک زن، مرد، بچه یا بچه های آنها، لوازم مورد نیاز و … در نظر گرفته شده است یا برای جلوگیری از گزند گرمای زیاد ایران، دیوار را دو پوسته می ساختند و یا نور را از سقف می گرفتند.

۲ـ پرهیز از بیهودگی : در معماری ایران بر این اصل تاکید فروان شده است، به عنوان مثال نصب مجسمه ها که در اغلب بناهای سرزمین های دیگر معمول است در معماری ایرانی وجود ندارد.

۳ـ نیارش : اصطلاحی است در معماری و به کلیه کارهایی اطلاق می شود که برای ایستایی و پایداری بنا انجام می گیرد. به عبارت دیگر، نیارش مجموعه ای است از امور محاسباتی و استاتیکی به انضمام مصالح شناسی و انتخاب و استفاده از مناسب ترین و کمترین مصالح. به عنوان مثال در گذشته بیشتر تکیه ی معماران بر اصول مهندسی بوده است و به نظر آنان هنگامی بنا زیبا بوده که از لحاظ ایستایی نیز نمایان گر ایستا بودن خود باشد.

در نیارش از مقیاسی به نام « پیمون » استفاده می شده است. پیمون یکی از ضوابطی بود که برای تعیین تناسب بین اجزای بنا رعایت می شد. با استفاده از نیارش و پیمون، سه مرحله ی مهم طرح ، محاسبه و اجرا به بهترین نحو انجام می یافت به طوری که طرح زیبا، محسبات صحیح و اجرا نیز
ساده می شد.

۴ـ خود بسندگی : به عبارتی، خود کفایی است و به مفهوم استفاده از حداکثر امکانات موجود و در دسترس و مصالح بوم آورد است. به این تریتب کار با سرعت بیش تر انجام شده و مصالح با طبیعت
اطراف خود هماهنگی بیش تری داشته است.

۵ـ درون گرایی : یعنی به دلیل وضع جغرافیای خاص بساری از مناطق ایران، مانند خشکی، بادهای مختلف، و شن های روان و … امکان ساخت بناهای برون گرا نبوده است. به عنوان مثال در نقشه تخت جمشید «درون گرایی » کاملاً دیده می شود.

• شیوه های معماری ایرانی
به طور کلی معماری ایرانی دارای شش شیوه می باشد که دو شیوه ی آن مربوط یه معماری قبل از اسلام و چهار شیوه ی بعدی آن مربوط به معماری بعد از اسلام می باشد. این شیوه ها عبارتند از :
شیوه های معماری ایران

معماری قبل از اسلام معماری بعد از اسلام

در این بخش به بررسی شیوه های معماری در قبل از اسلام می پردازیم :
الف ـ شیوه ی پارسی : این شیوه مربوط به زمان مادها تا حمله ی اسکندر یعنی از قرن ۸ تا ۳ ق.م می باشد .

مهم ترین خصوصیات شیوه ی پارسی عبارت است از:
۱ـ استفاده از سنگ های بریده، منظم و گاهی صیقل خورده و بهره گیری از بهترین نوع مصالح از لحاظ مرغوبیت، رنگ و دوام از هر جاکه میسر بوده است.
۲ـ آماده کردن پی بنا با سنگ ریزه و سنگ لاشه و قرار گرفتن بنای ساختمان بر روی سکو و تخت گاه.

۳ـ نهادن ستون ها در حداکثر فاصله ی ممکن و تا ارتفاع بسیار چشم گیر و آرایش سرستون ها با جزئیاتی که برای تحمل بار سقف چوبی کاملاً متناسب و منطقی باشد.
۴ـ پوشش با شاتیر، تیر و تیرچه ی چوبی سخت و بریده و درودگری شده.

۵ـ آرایش دیواره های اطراف پلکان های کوتاه و مال رو با نقش های برجسته و کنگره های زیبا و متناسب.
۶ـ ساختن دیواره های جدا کننده با خشت خام و آرایش داخلی و خارجی آن با کاشی رنگی لعاب دار.
۷ـ پرداختن فرش کف با بهترین مصالحی که در آن روزگار یافت می شده است.
۸ـ تعبیه ی سایبان و آفتاب گیر منطقی و ضروری برای ساختمان ها.

• معماری در دوره ی مادها
مادها در آذربایجان، حدود کردستان و لرستان، ری قدیم و اصفهان مسکن داشتند. پارس ها با بومیان و
همسایگان نیرومند خود مانند « آشوریان » و « اورارتویی ها » (ourartou) به جنگ و ستیز پرداختند و دیه ها و مساکن این نواحی را یکی پس از دیگری تصرف کردند و به دور شهرها بارو کشیدند. فرمانروایان قبیله های ماد در یک جا گرد آمدند و دولت های کوچکی تشکیل دادند. مادها به مدت ۱۰۰ سال پایدار ماندند و از اوسط قرن ۹ ق.م کم کم برای دولت نیرومند آشور مایه ی دردسر شدند.دولت ماد در سال « ۵۵۰ ق.م » منقرض و جزو دولت پارس شد.

سه ناحیه ی عمده ی دولت ماد عبارتند از:
ـ همدان
ـ ری
ـ نسا (حدود کرمانشاه )
هگمتانه یا همدان امروزی، پایتخت مادها، و نخستین شهر هخامنشی بود که تا زمان اشکانیان نیز پایتخت تابستانی به شمار می رفت. آثار مکشوفه ی معماری در هگمتانه، شامل برج، حصار و بناهای عظیم خشتی، خبر از یک شهر یا دژ تابستانی می دهد. شهر باستانی مکشوفه از لحاظ معماری و نیز از لحاظ تاسیات دفاعی و حفاظتی، دارای ویژگی هایی است که در نوع خود کم نظیر است. از دیگر آثار این دوره می توان از شهرهای بیستون، کنگاور و اسپیدانه ( اصفهان ) نام برد.

آثار معماری دوره ی ماد عبارتند از:
ـ دخمه ی « داو دختر » در فارس.
ـ دخمه ی « قزقاپان » یا قیزقاپان ( رباینده دختر ) در سلیمانیه ی کردستان عراق.
ـ دخمه ی « سکاوند » در کردستان.
ـ دخمه ی « فخرگاه » در کردستان.

ـ « گودین تپه » در جنوب شرقی کنگاور.
ـ « تپه ی نوشی جان » در جنوب همدان.
• معماری در دوره هخامنشی

عصر هخامنشی با اقدامات سیاسی « کوروش » بنیان گذار آن سلسله، و ایجاد نخستین کانون امپراطوری خود در « پاسارگاد »، از سال « ۵۵۰ ق.م » آغاز می شود.

هنر هخامنشی معمو لاً به دو دوره تقسیم می شود :
اولین دوره در ویرانه های پاسارگاد شناسایی می شود که به فرمان « کوروش » برپا گردید؛ دوره ی دوم در آثار شکوهمندی چون کاخ های تخت جمشید دیده می شود که به فرمان « داریوش اول » و جانشین آن ساخته شد. بنای مهم « تخت جمشید » یکی از بناهایی است که به شیوه ی « پارسی » ساخته شده است.

اما قبل از آن که به بررسی این مجموعه بپردازیم، به شرح مختصری درباره ی ابنیه ی موجود در پاسارگاد می پردازیم:
پاسارگاد: کهن سال ترین بناهای هخامنشی که ویرانه های آنها تاکنون بر جای مانده است، بناهایی هستند که در پاسارگاد ـ نخستین پایتخت دولت هخامنشی ـ بر پا شده بودند.

« کوروش » ـ نخستین پادشاه هخامنشی ـ « پاسارگاد » را پایتخت کشور اعلام کرد و در سال « ۵۵۰ ق.م » دستور احداث مجموعه ای متشکل از چند کاخ، آتشکده، معبد و هم چنین آرامگاه خویش را صادر نمود.

کاخ های این مجموع که به نام های کاخ پذیرایی یا بارعام، کاخ اختصاصی و کاخ شرقی مشهورند، هر یک دارای ابعاد وسیع و بر سکویی سنگی بنا شده اند.

معماری در دوره ی سلوکیان و اشکانیان
• معماری در دوره ی سلوکیان
پس از مرگ اسکندر در سال ۳۲۳ ق.م، میان سرداران او نبردی دراز در گرفت تا آن که در سال ۳۱۲ ق.م « سلوکوس » فاتحانه به بابل وارد شد و این آغاز سلطنت سلوکیان بر سرزمین های شرقی امپراطوری اسکندر بود،که خود مبدا گاه شماری تازه شد.

سرزمین سلوکیان از بین النهرین آغاز و به افغانستان می رسید. بعد ها سوریه و آسیای صغیر نیز به این قلمرو افزود شد. پایتخت سلوکیان شهر « سلوکیه » بود. بعد ها در شرق این شهر، شهر « تیسفون » ـ پایتخت اشکانیان و ساسانیان ـ بنا شد و در خلافت عباسیان در نزدیک آن شهر « بغداد » پدید آمد. بعد ها « انطاکیه » واقع در سوریه، پایتخت دیگر سلوکیان شد.

هنر سلوکی در ایران اثر فوق العاده ای نداشته است و تعداد ابنیه و آثار آنها بسیار نادر است. آثار عصر سلوکی یا بیشتر تحت تاثیر هنر هخامنشی است، یا آمیزه ای از هنر ایران و هنر یونان است و یا با هنر و دنیای یونانی رابطه ی مستقیم دارد.

از آثار هنر و معماری این دوره می توان به بناهای زیر اشاره کرد:
ـ آتشکده ی نور آباد
ـ نقش برجسته ی تل ضحاک
ـ پرستشگاه نهاوند
ـ پرستشگاه شمی

ـ معبد استخر
ـ پرستشگاه خورهه

ب ـ شیوه ی پارتی : دومین شیوه ی معماری ایرانی « شیوه ی پارتی » است. این شیوه بعد از حمله ی اسکندر در ایران معمول شد و در دوره ی « اشکانی »، «ساسانی »، «صدر اسلام » و در بعضی نقاط حتی بعد از اسلام تا قرن سوم و چهارم هجری قمری ادامه داشته است.

خصوصیات شیوه ی پارتی عبارت است از :
۱- حداکثر استفاده از مصالح محلی ( بوم آورد )؛ مثل استفاده از سنگ لاشه، خشت خام یا پخته و …
۲- استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته ی طاق و گنبد.
۳- تنوع فوق العاده در طرح ها.
۴- پرهیز نکردن از شکوه ارتفاع زیاد

• معماری در دوره ی اشکانیان
« پارت ها » اقوام دیگری از نژاد آریایی بودند که در شمال شرقی ایران سکونت داشتند . پارتیان ابتدا
بر علیه سلوکیان قیام کرده و مقداری از متصرفات آنان را باز پس گرفتند و سپس سلسله ی « اشکانیان » را در حدود سال ۲۵۰ ق.م تشکیل دادند.

پارتیان در زمان شکوفایی دولت خود علاوه بر ایران، قسمتی از ترکمنستان ( روسیه کنونی )، بین النهرین ( عراق کنونی ) و قسمتی از سرزمین های پاکستان و افغانستان را به تصرف خود درآوردند و بار دیگر بزرگ ترین دولت های جهان رادر زمان خود تشکیل دادند.

با وجود جاذبه های تمدن یونان، پارت ها به دنبال آن تمدن نرفتند و حتی از معماری هخامنشی نیز تقلید نکرده اند. از طرف دیگر برای رسیدن به خود بسندگی و استفاده از مصالح بوم آورد، نمی توانستند مصالح را مانند دوره ی هخامنشی از راه های دور دست بیاورند؛ به همین دلیل اختراع بزرگی را در تاریخ معماری بشر که همان پوشش های طاقی در دهانه های بزرگ و در سطوح چهار گوش است را به وجود آوردند.

البته در دوره های قبل از آن نیز از پوشش های طاقی در ایران استفاده شده است. اما به نظر می رسد که پارت ها به دلیل ضرورت های مختلفی که در آن زمان ایجاب می کرده به معماری و هنر قدیم، خصوصاً معماری زمان مادها و حتی پیش از آن یعنی ایلامی ها ( چغازنبیل ) باز گشته و با توان بسیار بالایی پوششهای طاقی با دهانه ی بزرگ را از مصالح موجود پوشانده اند.

آثار این دوره عبارتند از:
۱- کاخ نیسا ۲- شهر مرو
۳- شهر تیسفون ۴- شهر آشور
۵- کاخ آشور ۶- کاخ الحضرا ( هترا )
۷- معبد آناهیتا ۸- کوه خواجه

کاخ نسا : نخستین پایتخت اشکانیان شهر « نسا » یا « نیسا » یا « پارتا نیسا » بود که در نزدیکی شهر « عشق آباد » قرار داشت . این کاخ دارای استحکامات و ابنیه های مذهبی بود.
پوشش نمای این کاخ متعلق به دوران « دوست داری یونان » یا « یونان گرایی » ( Helleinism )است (قرن ۳ ـ ۲ ق.م )

طرح کاخ نیسا سه رواقی است و دیوارهایش از پایین به بالا به دو طبقه تقسیم شده اند که در طبقه ی فوقانی طاقچه هایی ایجاد شده است. در این طاقچه ها مجسمه های زنان و مردانی جای دارند که با گل ورزیده، ساخته و منقوش شده اند و اجداد پادشاهان پارت را که به آنها مقام خدایی داده اند نشان می دهند.

اتاق اصلی کاخ، تالاری ستون دار به مساحت تقریبی ۲۰ متر مربع بود. سقف آن با استفاده از تیر های بزرگ، روی چهار ستون چهار بر ـ که در واقع اتاق را به سه راهرو تقسیم کرده بود ـ پوشانده شده بود. این ویژگی به کرات در معماری پارتی بعد از این تاریخ نیز به چشم می خورد.

دیوارها به رنگ « قرمز » و « سفید » و به طور افقی توسط نواری از صفحات کوچک سفالی و به طور عمودی با ردیف هایی از نیم ستون که روی هر دیوار ۶ تا از آنها قرار داشت تقسیم بندی شده بود. چهار ستونی که در وسط این تالار قرار دارند، چهار طرف سقف مسطح را در بالای خود نگاه داشته اند.

کاخ هترا (الحُضراء ) : از دیگر کاخ های این دوره می توان به کاخ « الحضراء » اشاره کرد به خاطر خصوصیات معماری، یعنی ایوان و طاقهای هلالی، آن را به « اشکانیان » و معماری « پارتی » منسوب می کنند. شهر هترا، در جنوب شهر موصل واقع در عراق است.

معماری در دوره ی ساسانیان
• معماری در دوره ی ساسانیان
ساسانیان آخرین سلسله ی شاهنشاهی ایران در قبل از اسلام می باشند ( حدود ۲۲۶ تا ۶۲۵ میلادی ) که بعد از اشکانیان به سلطنت رسیدند. « اردشیر بابکان » پس از شکست « اردوان پنجم اشکانی » با تسخیر شهر تیسفون، شاهنشاهی ساسانی را بنیان گذاشت. اردشیر شهر « استخر » را نیز به عنوان دومین پایتخت خود هم چنان نگاه داشت. ساسانیان بر خلاف اشکانیان. که در برابر رومی ها سیاست تدافعی داشتند، بیشتر روش تهاجمی را در پیش گرفتند.

پس از اردشیر بابکان، پسر او یعنی « شاپور اول » به سلطنت رسید. او به سال ۲۵۶ میلادی، شهر سوریه را تصرف نمود و در سال ۲۶۰ میلادی ارتش روم را هم در هم شکست. شاپور اول در این جنگ امپراطور روم یعنی «والرین » (Valerien) و قسمتی از لشگریان او را به اسارت گرفت.

صحنه ی جنگ شاپور با والرین و رومیان در دره ی شاپور در نزدیکی شهر بیشاپور ـ پایتخت شاپور ـ به تصویر کشیده شده است. پس از شاپور اول در زمان پادشاهی خسرو دوم ( ۵۹۰ تا ۶۲۸ میلادی ) سرزمین های پادشاهان ساسانی به وسیع ترین مرحله گسترش خود و فعالیت های هنری به نهایت اوج خود رسیدند.هنر ساسانی در ادامه ی هنر اشکانی که سنت های هنر یونانی را در خود جذب کرده بود، به تدریج تکوین یافت و چهار چوب بینادیش تعیین گردید.

نکته: هنر ساسانی را باید هنری شاهانه دانست که بیش تر در خدمت نمایش شکوه و عظمت پادشاه در اعمال و احوال مختلف آنان است.
نکته : یکی از ابداعات مهم در معماری دوره ی ساسانی، که در زمان اردشیر اول اتفاق افتاد، تغییر طرح « دایره شکل » شهرها به طرح « مستطیل شکل » بود.

آثار این دوره عبارتند از:
۱- آتشکده ی نیاسر ۲- کاخ تیسفون ۳- کاخ بیشاپور
۴- آتشکده ی آذر گشسب ۵- کاخ قلعه دختر ۶- کاخ سروستان
۷- کاخ خسرو ۸- طاق بستان ۹- ایوان کرخه

۱۰-تخت سلیمان ۱۱- ارگ بم ۱۲-پل کشکان
۱۳- پل شکسته ۱۴- پل دختر

• آتشکده ها
از آنجا که دین رسمی کشور در زمان ساسانیان دین « زرتشتی » بود، لذا برای « آتش » احترام خاصی قائل بودند و آن را مقدس می شمردند و برای نگهداری و نگهبانی از آتش، پرستشگاه یا جایگاه های مخصوصی می شاختند. حال به نمونه هایی از این اتشکده ها اشاره می کنیم:

آتشکده ی نیاسر : این آتشکده در نزدیکی شهر کاشان قرار دارد و از بناهای دوره ی « ساسانی » به شمار می آید. این آتشکده احتمالاً متعلق به « قرن دوم میلادی » می باشد. در این بنای چهار طاقی مانند « طاق رومی » و « ضربی » دیده می شود.

آتشکده ی آذرگشسب : یکی دیگر از آتشکده های این دوره، آتشکده ی آذر گشسب ( آتش شاهی یا آتش سلحشوران ) در محل تخت سلیمان می باشد. منابع تاریخی تایید می کنند که این آتشکده در اواخر دوره ی ساسانی به ویژه در زمان خسرو اول و دوم یکی از با اهمیت ترین و مهم ترین آتشکده های ایران بوده که همواره به عنوان زیارت گاه مد نظر پادشاهان قرار داشته است.

‏آتشکده ی تنگ چک چک: سالمترین چهارطاقی که از اواخر دوران ساسانی به جای مانده در دره « تنگ چک چک » واقع در استان لرستان کشف شده است؛ که گویا پس از پیروزی اعراب و با وجود گرایش کشور به دین اسلام، در این مکان دین زرتشت پایدار مانده بوده است.

• کاخ ها
از دوران حکومت بلند مدت ساسانیان،کاخ ها و بناهای مهمی بر جای مانده است که هر چند ادامه ی هنرهای قدیم و هخامنشی و پارتی است، اما در عین حال ویژگی خاص خود را دارد.

این بناها عبارتند از:
ـ کاخ قلعه دختر ـ کاخ فیروزآباد ـ کاخ تیسفون
ـ کاخ بیشاپور ـ کاخ سروستان ـ کاخ خسرو

بخش دوم
معماری ایران در دوره ی بعد از اسلام
• معماری ایران بعد از اسلام

« ظهور اسلام در آغاز قرن هفتم میلادی بنیاد بسیاری ازکشورهای کهن و متمدن آن زمان را دگرگون ساخت و قدرت و نفوذ آن در ترکمنستان غربی و پنجاب از یک طرف و اسپانیا از طرف دیگر گسترش یافت. به این ترتیب با پیدایش تغییرات اساسی در سرزمین های مذکور، هنر و تمدن کهن آسیا، شمال آفریقا و حتی بخشی از اروپا دگرگون شد و شالوده ی هنر های اسلامی ـ که ترکیبی از هنرهای حکومت های مغلوب مانند ساسانیان و حکومت بیزانس با فرهنگ اسلامی بود ـ شکل گرفت

هنر اسلامی تقریباً با روی کار آمدن سلسله ی اموی در سال « ۴۱ هـ .ق » آغاز شد و این امر با انتقال مرکز خلافت از مدینه به دمشق بی ارتباط نبود. تغییر مرکز حکومت، مسلمانان را مستقیماً با هنر بیگانه، یعنی هنر ایران و روم آشنا کرد و از همین زمان بود که هنر دوره ی بنی امیه، که التقاطی از هنر سرزمینهای همجوار بود، راه تازه ای در پیش گرفت.

در سال « ۱۳۳ ه.ق » با آغاز حکومت عباسیان در عراق یک شیوه ی هنری کاملاً ایرانی به وجود آمد و هنرهای مختلف این عصر با الهام از عناصر دوره ی ساسانیان شکل تازه ای به خود گرفت. در همین زمان سلسله های مستقل و ملی مانند طاهریان، صفاریان و سامانیان در ایران تاسیس گردید که با آفرینش هنرهای مختلف، سنت های هنری گذشته ایران را تجدید کردند. در این دوران صنایع مختلف مانند سفال سازی، معماری و تزیینات آن درخشش تازه ای یافت به نحوی که در دوره های بعد هنرمندان از آن الهام گرفتند.

در « نیمه ی اول قرن ۵ هـ .ق‌‌‌» در شرق ایران حکومت جدیدی به نام « سلجوقیان» روی کار آمد که حدود ۱۵۰سال دوام یافت. این دوره یکی از درخشان ترین دوره های ابداع و توسعه صنایع و هنرهای مختلف اسلامی است. در این دوره معماری و هنرهای وابسته به آن مانند « آجرکاری » و « گچ بری » نیز با الهام از معماری دوره ی قبل از اسلام به شکوفایی رسید.

در « اوایل قرن ۷ هـ .ق » هجوم مغولان، بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله ایران را به ویرانی کشید اما دیری نگذشت که مغولان فرهنگ و سنن ملل مغلوب را پذیرفتند و حامی هنر و هنرمندان اسلامی شدند. با تاسیس سلسله ی ایلخانیان در ایران به زودی مراکز حکومت آنان مانند « تبریز » ، « بغداد » ،« سلطانیه » و « اصفهان » ، محل اجتماع هنرمندان شد و بناهای مذهبی و غیر مذهبی متعددی در قسمت های مختلف ایران با تزیینات بسیار برجسته و گچ بری و آجر کاری بنا شد .

در « اواسط قرن ۸ هـ .ق » حمله ی تیمور بار دیگر شهر ها و مراکز اسلامی را به ویرانی کشید، اما دوباره شهر ها آباد شد و « سمرقند » و « بخارا » پایتخت تیموریان گردید وبا بناهای متعدد مذهبی و غیر مذهبی آراسته شد. در تزیینات این بناها از کاشی کاری « معرق » استفاده شده است.

در« اوایل قرن۱۰ هـ .ق » صفویان درایران به حکومت رسیدند و به ترتیب شهرهای « تبریز» ،
« قزوین» و « اصفهان »‌ را به پایتختی برگزیدند. در این زمان هنرهای مختلف به ویژه معماری شکوه و زیبایی خاصی یافت و بناهای مختلف این دوره با تزیینات متنوع « کاشی کاری » ، که به تدریج جایگزین آجرکاری و گچ کاری دوره های قبل گردیده بود، آراسته شد. از قرن ۱۴ هـ .ق به بعد، معماری و تزیینات به شیوه ی دوره های قبل ادامه نیافت و تزیینات جدید، جایگزین هنر معماری سنتی گردید.»

• شیوه های معماری ایران در دوره های بعد از اسلام
همانطور که در بخش اول به آن اشاره شد، معماری ایران دارای شش شیوه ی متداول می باشد۲ شیوه

آن مربوط به قبل از اسلام و ۴ شیوه ی دیگر آن مربوط به دوره های بعد از اسلام می باشد. حال به ذکر شیوه های معماری ایران در دوره های بعد از اسلام می پردازیم. شیوه های معماری ایران در بعد از اسلام عبارتند از :
۱- شیوه ی خراسانی ( شبستانی )
۲- شیوه ی رازی
۳- شیوه ی آذری
۴- شیوه ی اصفهانی
۱ـ شیوه ی خراسانی ( شبستانی )

اولین نمونه های هنر و معماری اسلامی ایران در منطقه ی « خراسان » شکل گرفت. این شیوه در « قرن اول هـ .ق » و از ابتدای پذیرش دین مبین اسلام از سوی ایرانیان آغاز شد و تا زمان « آل بویه » و « دیلمیان » ( قرن ۴ هـ .ق ) ادامه داشت.

گروهی شیوه ی خراسانی را ادامه ی شیوه ی پارتی می دانند. در این شیوه که نقشه ی عمومی بنا های آن از مساجد صدر اسلام اقتباس شده، مساجد به « شبستانی » یا « چهل ستونی » ساخته شده اند. قوس های به کاررفته در شیوه های خراسانی به صورت « بیضی » و « تخم مرغی » است که از نمونه های پیشین آن می توان به کاخ های ساسانی یعنی « فیروز آباد » و « طاق کسری » اشاره کرد.

معماری در شیوه ی خراسانی بسیار ساده و خالی از هر گونه شکوه است.در این شیوه از ارتفاع زیاد و بی مورد پرهیز شده و تا حد امکان، بنا کوتاه تر ساخته شده و گچ بری و سایر تزیینات و نماسازی پر هزینه به طور کلی از بین رفته و از قرار دادن کنگره های اطراف بام نیز خودداری به عمل آمده است؛

مصالح بیش تر از نوع ساده و ارزان قیمت و در واقع از همان مصالحی بوده که در شیوه ی قبلی ـ پارتی ـ به کار رفته است.

خصوصیات شیوه ی خراسانی عبارتند از:
۱- سادگی تا مرز امکان
۲- استفاده از مصالح بوم آورد
۳- پرهیز از بیهودگی

۴- مردم واری فوق العاده
• بناهای شیوه ی خراسانی ( شبستانی )
بناهای شیوه ی خراسانی عبارتند از:
۱- مسجد جامع فهرج یزد ۲- تاریخانه دامغان
۳- مسجد جامع نایین ۴- مسجد جامع تبریز

۵- مسجد جامع اصفهان ۶- مقبره امیر اسماعیل سامانی
۷- مسجد جامع ابرقو ۸- مسجد جامع میبد
۹- اصل مسجد اردستان
تاریخانه ی دامغان : این بنا در شهر دامغان قرار دارد که به « خدایخانه » نیز معروف است که احداث آن به « اواسط قرن ۲ هـ .ق » یا « ۸ میلادی » باز می گردد. این مسجد نمونه ی بسیار زیبا و کاملی از مساجد سده های اولیه ی اسلام به شمار می رود. شیوه ی معماری این مسجد برگرفته از معماری دوره « ساسانی » است.

ساختمان مسجد شامل یک صحن یا حیاط مرکزی است که اطراف آن را رواق های سرپوشده احاطه کرده است. شبستان مسجد دارای ۱۸ ستون مدور ( سه ردیف ۶ تایی ) است. این ستونها از نظر ویژگی معماری مشابه ستون های کاخ های ساسانی هستند.

طاق های مسجد تاریخانه از « آجر » است و به طاقهای دوره ی قبل از اسلام ـ یعنی عهد ساسانی ـ مشابهت بسیار دارد. قوس های تاریخانه به آرامی به طرف « جناغی » ( شکسته ) می رود و مرحله ای از تحول قوس بیضوی ساسانی را به قوس جناغی اسلامی نشان می دهد؛ توضیح آنکه مناره ی آجری زیبایی در عهد « سلجوقی » به این مجموعه اضافه شده است.

۲ـ شیوه ی رازی
این شیوه چهارمین شیوه ی معماری ایران می باشد که در آن تاثیر پذیری از شیوه ی پارسی، شکوه شیوه ی پارتی و دقت شیوه ی خراسانی دیده می شود. شیوه ی رازی بهترین و متنوع ترین شیوه ی معماری اسلامی ایران است.آغاز شیوه ی رازی هر چند مربوط به شمال ایران است.

اما در شهر « ری » رواج می یابد. شیوه ی رازی از زمان « آل زیار » شروع و تا زمان حمله ی « مغول » ادامه داشت. چون هر شیوه ی جدید متاثر از شیوه های قبلی است، لذا در آغاز شیوه ی رازی، بعضی از بناها مانند « گور امیر اسماعیل سامانی » و « مناره ی ارسلان جاذب » وجه مشترکی بین شیوه ی خراسانی و رازی دارند.

اوج شکوفایی و ترقی شیوه ی رازی در دوره ی « سلجوقیان » است. پادشاهان سلجوقی با همت و علاقه وزیر با تدبیر خود، خواجه نظام الملک، ایجاد آثار و بناهای بسیاری را از ماوراءالنهر ( آسیای میانه کنونی ) تا آسیای صغیر و آنا طولی ( ترکیه ) ادامه داده و با عملکردهای گوناگون ساختند.

در این زمان، برج های آرامگاهی، مناره ها، مساجد، مدارس و کاروانسراها و موارد بسیار متنوعی احداث شدند. در این دوره تعداد برج مقبره ها و میل مناره ها از تعداد مساجد بیش تر شد.طرح های دایره، ۸گوش، ۶گوش، ۴گوش، مربع و مربع مستطیل در بناهای این دوره مورد استفاده قرار گرفت. میل های راهنما و تبدیل مساجد شبستانی به بناهای « چهار ایوانی » در این دوره صورت گرفت؛ گنبدها نیز در انواع شکل های گوناگون در این دوره ساخته شدند مانند گنبدهای « گسسته نار » ( برج های خرقان در نزدیکی قزوین )،گنبد « گسسته رک » ( گنبد قابوس )، « گنبد های خاکی » و انواع گنبد های « دو پوسته » مسجد برسیان و اردستان و جامع زواره ).

در این شیوه هم چنین از انواع « نقوش شکسته » و « گره سازی » با آجر و کاشی استفاده شده است.در این شیوه، ساختمان از بنیاد و پای بست با « مصالح مرغوب » احداث می شد و خشت های پخته ی کوچک و بزرگ و نازک، بستر نماهای بنا را می آراست.

• بناهای شیوه ی رازی
بناهای شیوه ی رازی عبارتند از:
۱- گنبد قابوس ۶- مسجد جامع کبیر قزوین ۱۱- برج رگست
۲- برج های خرقان ۷- مسجد جامع اصفهان ۱۲- گنبد سرخ مراغه

۳- مسجد برسیان ۸- گنبد علویان ۱۳- قسمت اصلی مسجد جامع گلپایگان
۴- مسجد جامع اردستان ۹- برج رادکان
۵- کاروانسرای رباط شرف ۱۰- برج لاجیم

گنبد قابوس : یکی دیگر از شاهکارهای معماری صدر اسلام، آرامگاه شمس المعالی قابوس بن وشمگیر در ط دشت گرگان » است. هم چنین این آرامگاه یکی از قدیمی ترین برج های آرامگاهی است که طبق کتیبه ی آن در سال « ۳۹۷ هـ .ق » ( قذن ۴ هـ .ق ) بنا شده است. تپه ای که پی بنا بر آن نهاده شده و اکنون حدود ۱۵ متر عمق دارد، خود تپه ای باستانی است. درون این پی بنا ( پای بست )، سردابی بوده است که آثار طاق آن هنوز باقی است .

بدنه برج را ستون های تزیینی مضرس مثلثی شکل احطه کرده است. این مضرس ها با « آجر » کار شده است.

مسجد جامع اصفهان با نقشه ی « چهار ایوانی » بنا شده و شامل ۹ محراب می باشد. بنای کنونی آن شامل بخش های زیر است:
۱- شبستان مسجد ۲-گنبد جنوبی
۳- گنبد شمالی ۴- ایوان غربی
۵- ایوان شرقی ۶- صفه ی صاحب

۷- محراب اولجایتو ۸- شبستان بیت الشتاء
۹- گنبد علویان ۱۰- گنبد سرخ
۳ـ شیوه ی آذری

این شیوه از زمان « ایلخانیان » مغول شروع شده و تا زمان « صفویه » ادامه می یابد. در این زمان انواع نقشه های « چهار ایوانی » در طرح های مختلف برای ساخت مساجد و مدارس به کار گرفته شده اند.