مقاله معماری ایران

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله معماری ایران دارای ۱۳۳ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله معماری ایران  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله معماری ایران،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن مقاله معماری ایران :

معماری ایران

تزئینات در معماری ایرانی
گره :
همانطور که در جزوات قبل به خصوص جزوات مربوط به شیوه رازی و آذری توضیح دادیم هنرمندان اسلامی بدلیل عدم امکان استفاده از نقوش انسانی و حیوانی ناچار به نقوش هندسی روی آوردند و دراین زمینه به قدری پیشرفت کردند تازیباترین و منطقی ترین و مناسب ترین طرح ها و نقش های هندسی را به وجود آوردند . استفاده از نقوش هندسی در تمام رشته های هنری (تولیدی) و به خصوص معماری جلوه گر شد تا آنجا که کاملترین و انسانی ترین این نقش ها را درابنیه اسلامی می بینیم . البته در دوران صدر اسلام (خراسان) به دلیل گرایش به سادگی و پرهیز از تزیین ساختمان کمتر با نقوش تزیینی روبرو هستیم ولی از شیوه رازی به بعد (عهد سلجوقیان به بعد) استفاده از این گونه تزیینات در ساختمانها به طور جدی و رسمی شروع می شود و روبه تکامل میگذارد تا آنجا که دردوره مغول و تیموری با بهترین نمونه های این تزئینات مواجه می شویم .

البته در عهد سلجوقیان نیز بکاربردن نقوش هندسی آجری (گره سازی با آجر) به طور جدی و با بهترین کیفیت ممکن معمول بوده است . به هرحال نقوش تزئینی هندسی در معماری به صور مختلف ظهور می کنند که عبارتند از : گره ، کاربندی (رسمی بندی – یزدی بندی ;..) ، مقرنس به دلیل اهمیت بیش از اندازه این تزئینات و هم چنین به دلیل اینکه داوطلبان رشته معماری کمتر با آنها آشنا هستند و، همین طور به دلیل تأکید بر این مسئله در کنکور ورودی دانشگاه ها ، در این جزوه سعی کرده ایم که شما داوطلبان عزیز را تا آنجا که ممکن است و لازم با این نقوش هندسی آشنا کنیم .

به طور کلی گره ها یک نوع تزئین معماری هستند که بر اساس قانون و قاعده ای معین و با استفاده از خطوط مستقیم شکل می پذیرند . گره ها انواع و اقسام مختلفی دارند که می توانند برروس سطوح مستوی (ناصاف) یا صاف (درها ، پنجره ها ، دیوارهای عمودی و 😉 و برروی سطوح منحنی (قوس زیر گنبد ، زیر سردر ورودی ، نیم گنبدها و;. به طور کلی تمامی پوشش های افقی ساختمانها) اجرا گردند.

البته وقتی گره برروی سطوح منحنی اجرا گردد ، بیشتر به آن کاربندی یا مقرنس می گویند .
بنابراین می توان گفت که گره عبارت است از کلیه نقوش تزئینی هندسی که اگر برروی سطوح صاف و مستوی اجرا گردند همان گره نامیده می شوند و اگر برروی سطوح منحنی اجرا گردند کاربندی یا مقرنس ، البته تمام این تزئینات خود تقسیمات متعدد و گوناگونی دارند که آشنایی با تمام آنها شاید غیر ممکن باشد .

به هرحال به طور کلی گره ها می توانند با مصالح مختلفی چون : چوب ، عاج ، گچ ، کاشی ، آجر ، به تنهایی یا به صورت ترکیب با هم بکارروند (مثل ترکیب چوب و عاج جهت گره سازی درب یا پنجره یا ;.) اولین نکته قابل ذکر در گره آن است که هر گره درزمینه (قاب) مخصوص به خود محدود می شود ، یعنی به وجود آمدن شکل گره از به وجود آمده زمینه آن جدا نیست . هر گره از عناصر خاصی به وجود می آید (دراصطلاح هنرهای سنتی به این عناصر یا مدلهای تشکیل دهنده فرم عمومی گره ها آلت می گویند) که هر کدام از آنها اسامی

خاص خودرا دارند . مثل : شمسه ، سوسنی، پاباریک ، طبل، پنج ، و ;. برای اینکه با هرکدام از تزئینات فوق (گره ، کاربندی، مقرنس) بهتر آشنا شوید در ابتدا تصاویری از آنها را در ساختمانهای مختلف نشان میدهیم . در اینجا منظورما فقط آشناشدن با شکل ظاهری این تزئینات است تا بتوانیم آنهارا از هم تمیز بدهیم و تفکیک کنیم . بعد با نقشه این نقوش هندسی نیز آشنا خواهیم شد .

درشکلهای ۴تا۱ نمونه های مختلف گره را درابنیه گوناگون می بینید . در شکل ۱- (مسجد مطهری) علاوه بر گره که بربالای سردرساختمان ملاحظه می کنید ، نمونه ای از مقرنس نیز درزیر قوس (طاق) ورودی مشاهده می شود .
در شکلهای ۲و۴ ، نمونه گره سازی برروی گنبد را ملاحظه می نمائید که با کاشی بوجود آمده است . در اینجا ذکر این موضوع لازم است که : در صفحه اول همین جزوه نوشتیم که اگر گره برروی سطوح منحنی اجرا شود به آن کاربندی یا مقرنس می گویند ولی در این جا باید دقیق تر توضیح بدهیم و بگوئیم که اگر گره برروی یک سطح منحنی محدب اجرا شود (پوسته خارجی گنبد) به آن همان اطلاق می شود (همانگونه که به این نقوش برروی سطوح مستوی گره می گویند) و اگر برروی یک سطح منحنی مقعر اجرا شود (پوسته داخلی گنبد

یازیرسردرو قوس ورودی مثل شکل ۱) ممکن است یا کاربندی باشد و یا مقرنس .
توجه داشته باشید که تزئینات کاشی کاری ساقه گنبد (استوانه ای که گنبد برروی آن استوار است ) را گره نمی گویند بلکه اینها خطوط تزئینی بنانی هستند . (شکلهای ۲و۳و۴) . در شکل -۳ یعنی گنبد سبز مشهد تزئینات داخل دیوار و طاق نماها را گره می گویند . اگر به دقت به شکل -۴ توجه نمائید زیرطاق ورودی یک نمونه از مقرنس گچی قابل مشاهده است .
امیدواریم که با دقت در شکلهای ۴تا۱ منظور مارااز گره در ساختمانها متوجه شده باشید ، البته چهار شکل مذکور ، فقط گره سازی به کمک کاشی و برروی گنبد و سردر ساختمانها را نشان داده اند. در مورد گره سازی چوبی یعنی درب یا پنجره بعداً در همین جزوه بیشتر آشنا خواهید شد .دراینجا ضمن نشان دادن گره سازی در ابنیه سنتی ، بدلیل مهم بودن

ساختمان مسجد و مدرسه مطهری به توضیح بیشتری در مورد این ساختمان می پردازیم . آغاز این ساختمان مهم در سال ۱۲۹۶ هجری قمری میباشد و در نزدیکی میدان بهارستان تهران واقع شده است . از مشخصات ارزنده این ساختمان کاشیهای مصور خشتی رنگارنگ آن است که دارای مناظر بسیار زیبا و بدیعی می باشد . همچنین از نظر حجاری و سنگ تراشی دارای ستون های یک پارچه سنگی و ازاره سنگی زیبا و قابل اهمیت است.

به طور کلی مدرسه مطهری در اعداد بزرگترین مدارس تهران است . طول آن ۶۲ متر و عرضش ۶۱ متر می باشد و دروسط آن حیاط بزرگ و مشجری قراردارد .
حال به معرفی چند نمونه از کاربندی می پردازیم . کاربندی به تزئینات زیر گنبد یانیم گنبد (سردرورودی و;.) یا طاق نماها و ;; می گویند که از تقاطع و تداخل یک سری قوس های جناغی (قوسهای نوک تیزک در معماری بعد از اسلام در ایران رایج شد) به وجود می آیند . یک از عمده ترین خواص کاربندی انتقال نیرو (فشار یا وزن سقف) از بالا به پایه ها و دیوارهای عمودی است . علاوه بر این کاربندی یک عامل مهم تزئینی نیز به حساب می آید .

در شکل -۵ فضای زیر گنبد مسجد امام اصفهان (مسجد شاه سابق) را ملاحظه می کنید . در شکل -۶ هشتی ورودی مدرسه چهار باغ اصفهان و در شکل -۷ سقف امامزاده شاه حسین کرمان نشان داده می شود .
در شکل -۵ می بینید که کاربندی ساده و درعین حال بسیار ظریف مسجد امام اصفهان بکمک کاشی معرق پوشانده شده است . اگر به دقت به این شکل توجه نمائید ، متوجه خواهید شد که کاربندی از تقاطع قوسهای جناغی که نوک تمام آنها در یک ارتفاع معین قرار دارد به وجود آمده است . باز اگر با دقت بیشتری به این تصویر نگاه کنید متوجه خواهید شد که نقوش کاشیکاری معرق ، نقوش گیاهی بسیار جالبی هستند به این نقوش ، اسلیمی می گویند . اسلیمی یعنی منسوب به اسلام و به طور کلی به نقوشی اطلاق می شود که در ابنیه اسلامی به کار می روند ولی به طور مشخص تر منظور از نقوش اسلیمی ، نقوش گیاهی ، مثل ساقه و برگ گیاهان مختلف ، به خصوص ساقه مو و هم چنین نقوش حیوانی مثل بدن مار یا خرطوم فیل و;. می باشد .

البته نقوش حیوانی در طرح های اسلیمی بکار می روند که بیشتر منحنی باشند و حتی آنها را هم به صورت خلاصه در آورده به طوری که معلوم نمی شود که مثلاً فلان منحنی بدن ماریا خرطوم فیل است .
به هرحال هدف ایجاد یک فرم کلی و جالب است که با استفاده از نقوش گیاهی و حیوانی (بدن مار و خرطوم فیل) به این منظور دست پیدا می کنند که بدون شک از برجسته ترین تزئینات ابنیه اسلامی محسوب می شوند . حال برای اینکه فرم قوس ها در زمینه معرق کم نشوند و قوس ها را به طریق دیگری جدای از نقوش اسلیمی معرق کاری تنظیم کرده اند که اگر بیشتر دقت کنیم می بینیم که نوارهای باریک تیره و روشن که به صورت هندسی نقش شده اند این وظیفه را به عهده دارند .

این حالت را درشکل -۶ نیز به وضوح می بینیم ، یعنی دراین تصویر نیز خطوط قوس های جناغی کاملاً تیره شده اند (لاجوردی پررنگ) تا کاربندی جلوه بیشتری پیدا کند . هرکدام از عناصر تشکیل دهنده کاربندی ها (منظور آن لوزی هایی هستند که هر چهار ضلعشان برابر نیستند ، بلکه دوبدو مساوی میباشند و هر قدر به مرکز سقف نزدیک می شویم ، این عناصر متشکله ، کوتاهتر می شوند ) نام خاصی دارند که در قسمت نقشه ها با آنها آشنا می شویم . در شکل -۷ سقف امامزاده شاه حسین کرمان را که خیلی ساده کاربندی شده است می بینیم . این نمونه کاربندی از گچ است و باز هم دراین شکل پیداست که این لوزی های فرو رفته (عمیق ، سه لبه ای) ، هر چقدر که به مرکز سقف (روزنه ای که درآن نور به داخل می تابد و به آسمانه معروف است) نزدیک می شویم ، کوچکتر و ریزتر و درعین حال نسبت به پائینی ها پهن تر می شوند .

حال به معرفی چند نمونه از مقرنس می پردازیم . مقرنس به تزئیناتی می گویند که بیشتر در زیر سردرهای ورودی ابنیه مختلف و بعضاً به عنوان تزئین طاق نماها و غرفه های نسبتاً عمیق بکار می رود گاهی نیز مقرنس به صورت چند ردیف و دورتادور گنبد یا مناره ابنیه مختلف قرار می گیرد که در این حالت یعنی به صورت منظم و مثل کمربند برگرد یک بخش از ساختمان واقع می شود (عمدتاً برفراز ساقه گنبد یا فراز گلدسته ها) به آن قطاربندی مقرنس یا به اختصار قطاربندی می گویند .
در شکل -۸ مقرنش زیر سردر ورودی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی ملاحظه می نمایید که با کاشی کاری معرق پوشیده شده است در واقع مقرنس به عناصری می گویند که به نظر می رسد درفضا معلق هستند و هرکدام به شکل یک طاق خیلی کوچک فرورفته (معقر) به نطر می رسد .

در شکل -۹ مقرنس زیر تالار مسجد میدان اصفهان را می بینید همانطور که از شکل پیداست این مقرنس خیلی پرکار و شاید بتوان گفت کمی شروغ است و جنس آن از گچ است . در شکل -۱۰ گنبد خانه مسجد حکیم اصفهان نشان داده شده است در این شکل مقرنس واقع در گودی محراب (همان جایی که منبر قرار گرفته است) ملاحظه می کنیم و علاوه برآن تزئین سقف بنا را می بنید که به صورت کاربندی (تداخل قوسهای جناغی) است . در شکل -۱۱ مقرنس محراب مسجد شیخ لطف اله اصفهان را ملاحظه می کنید که بسیار ظریف و خوش ترکیب است و با کاشی معرق نما شده است با مقایسه شکل های ۱۲ و ۸ با شکل ۹ ، تفاوت انواع مقرنس را از لحاظ ظرافت و شلوغی (ریزه کاری بیش از حد) متوجه می

شوید در شکل -۱۲ تزئین زیر تالار تیموری اصفهان نشان داده شده است که در واقع نه مقرنس است نه کاربندی ، بلکه می توان آن را ترکیبی از مقرنس و کاربندی به حساب آورد ، به این نوع سیستم یزدی بندی می گویند که در تقسیم تزئینات معماری اسلامی بیشتر جزوکاربندی به حساب می آید تا مقرنس ، در همین جا راجع به ساختمان تالار تیموری اصفهان که به شیوه اصفهانی ساخته شده است توضیح مهمی را باید ذکر نماییم و آن این است که در دوره صفویه (نقطه عطف شیوه اصفهانی ) برای اولین بار پس از اسلام نقاشی به عنوان یکی از تزئینات مهم رشته معماری به کار می رود .

همانطور که قبلاً هم گفته ایم به دلیل این که فرهنگ اسلام نقاشی (بخصوص کپی از صور انسانی و حیوانی) را مجاز را نمی شمرد . هنرمندان مسلمان به نقوش هندسی (گره ، کاربندی ، مقرنس) و همچنین نقوش گیاهی که در (معرق کاری بهترین نمونه های آن را می بینیم ) روی آورند . به هرحال برای اولین بار در دوره صفویه نقاشی به عنوان یک عامل مهم تزئینی عرضه اندام می کند و در ساختمان عالیقاپوی اصفهان مستقیماً به کار می رود . به غیر از اینکه به طور مستقیم از نقاشی استفاده می شده است با توجه به شکل -۱۲ با بکار بردن خطوط پر رنگ (لاجوردی) بر روی مقرنس ها و کاربندی ها (بر روی فصل مشترک سطوح مختلف و قوسهای کاربندی و مقرنس) البته در مواقعی که کاربندی و مقرنس با گچ اجرا

شده باشد ، باعث جلوه هرچه بیشتر این نوع تزئینات می شده اند . اگر شکل -۱۲ را با شکل -۹ مقایسه کنید (شکل -۹، خطوط پر رنگ بروی فصل مشترک سطوح مقرنس وجود ندارد) بهتر متوجه مقصود ما میشوید . استفاده از خطوط پر رنگ لاجوردی بر روی زمینه سفید گچی در اطراف میدان نقش جهان (در طاق نما) یکی دیگر از نمونه های نقاشی بر روی گچ سفید است . در اینجا به ذکر توضیحات مفصل تری راجع بهمقرنس می پردازیم که بسیار مهم است .
مقرنس :
یکی از مهمترین عناصر تزئینی در ساختمانهای ایرانی و اسلامی مقرنس است که بیشتر در بناهای مذهبی مثل مسجد و مدرسه بکار رفته است . کلمه مقرنس با قر و قرناس و قرنس (قرنیز) خویشاوند است و می توانیم بگوییم مقرنس یعنی قرنیس دار شده و این معنی با شکل و فرم عنصر تزئینی مورد نظر ما که از تعدادی سطوح برآمده و فرورفته تشکیل شده است و کم و بیش موافق است . برای اینکه بیشتر با معنی کلمات فوق الذکر آشنا شویم به فرهنگ لغت مراجعه می کنیم : قر به معنای چیز فرو رفته است هرگاه ظرفی فلزی یا چیزی شبیه به آن باثر برخورد با جایی فرو رفتگی پیدا کند می گویند قر شده است (توجه داشته باشید که مقرنس نیز از تعدادی سطوح فرورفته و برآمده تشکیل شده است) . قرنیز مأخوذ از

قرناس یا قرنس عبری است و به معنای پیش آمدگی باریک بالای در و پنجره ، شبیه حاشیه یا سایبان که از آجر یا سیمان (ساروج) درست می کنند می باشد .
در برخی از فرهنگها آمده است : مقرنس به فتح قاف و نون به معنی گچبری و نردبان سازی در سقف طاقها و ساختمان ها است . مقرنس کاری یعنی عمل گچبری و هنرنمایی با گچ در داخل ساختمان به خصوص در زیر سقف که با سطوح گود و برجسته ایجاد نقش کند . البته در فرهنگ ها معنای متعدد دیگری نیز قر و قرنیس و قرنیز و رناس و ; آمده است که از حوصله بحث ما خارج است .

به هرحال آخرین معنا که برای مقرنس ذکر گردید به آنچه مورد نظر ما است نزدیک تر است گرچه در آن ذکر شده که از گچ است ، در حالی که می دانیم این تزئین می تواند از آجر یا کاشی و حتی سنگ هم باشد . به هر حال از مجموعه تعاریف و معانی مندرج در فرهنگ ها که به عنوان نمونه چندتایی را در بالا ذکر نمودیم چنین برمی آید که : مقرنس یک عنصر تزئینی است که در بالای دیوارها (دیوارهای منتهی به قوس و یا پوشش نیمه گنبدی ، یعنی سردر بناها و 😉 و به خصوص در سقف و گوشه های سقف ابنیه مختلف به کار می رود . مقرنس با مواد و مصالح مختلف و با نقوش متفاوت و با اشکال گوناگون قابل اجرا است .

در جلد نهم فرهنگ لغت لاروس Larouss در مورد مقرنس آمده است : موتیف (عنصر) تزئینی معماری که فرم آن استالاکتیت ها را به یاد می آورد . استالاکتیت ها ، همان ترکیبات آهکی آویزان از سقف نمادها می باشد . شاید بتوان گفت که مقرنس تقریباً ترکیب فرمهای منشوری برجسته و گود است که به روی هم قرار گرفته باشند . د ر کتاب هنر اسلامی جزوه مجموعه مخصوص تاریخ منتشر شده با راهنمایی هانری ماتن به این ترتیب از مقرنس (استالاکتیت) تعریف شده است . عنصر بسیار مشخص تزئیناتی معماری اسلامی به خصوص ایرانی ، استالاکتیت ها هستند و به این دلیل به این اسم نامیده می شوند که ترکیبات و رسوبات آویزان از سقف نمادها را به یاد می آورند . استالاکتیت ساده با هفت عنصر منشوری که می توانند به هم وصل شوند و به صورت یک جلوآمدگی درآیند تشکیل شده است (شکل-۱۳) .

به هرحال با توجه به مطالب فوق الذکر می توانیم مقرنس را به چهاردسته تقسیم نماییم :
دسته اول : مقرنس های جلو آمده که مواد آنها غالباً از مایه مصالح اصل بنا و اکثر ساده و در انتهای سطوح خارج بنا اجرا می شود و استحکام آن زیاد است .
دسته دوم : مقرنس های روی هم قرار گرفته که احیاناً از مایه مصالح اصل بنا و یا قطعات سنگ و آجر و گچ در سطوح داخل و خارج بنا اجرا می شود و دارای ثبات و استحکام متوسطی است .

دسته سوم : مقرنس های معلق (آویزان) که معادل استالاکتیت فرنگی است .این نوع مقرنس معمولاً از چسباندن مواد مختلف چون گچ ، سفال ، کاشی ، و غیره به سطوح مقعر داخل بناها صورت می گیرد و آویزان به نظر می رسد و دارای ثبات و استحکام کمی است .
دسته چهارم : مقرنس هاس لانه زنبوری است که چون خانه های لانه زنبوری است که مانند خانه های لانه زنبور به چشم می خورد . این نوع نزدیک و شبیه به دسته سوم است و در ایران خیلی کم استعمال شده است .

سابقه مقرنس در ایران به قبل از اسلام باز می گردد و اولین نمونه های شناخته شده مربوط است ب دوره ماد (۷۰۸-۵۵۰ق.م) که در دخمه دکان داود وجود دارد . البته بدیهی است که فرم مقرنسهای این دوران بسیار ساده و معمولی است و با آنچه شما در تصاویر ۸-۱۲ مشاهده کرده اید کاملاً متفاوت است همچنین در دوره های هخامنشی ، اشکانی و ساسانی نیز نمونه هایی از مقرنس وجود داشته است . اما مقرنس در ساختمانهای بعد از اسلام (ابنیه اسلامی) حائز کمال اهمیت است و تمام توضیحات ما مربوط است به بناهای اسلامی اما نوع مقرنس از نظر کیفیت و فرم و شکل ظاهر و کمیت اجرایی آن در دوران مختلف اسلامی نیز متفاوت است . درچهار قرن اولیه هجری (سبک خراسانی) مقرنس به طور

پراکنده و خیلی ساده در ساختمانها به چشم می خورد ، نمونه هایی که در شیوه خراسانی بکاررفته اند را میتوان پیشاهنگ این عنصر تزئینی درقرون بعدی اسلامی دانست . اما دردوقرن پنجم و ششم هجری که مقارن است با عهد سلجوقیان (سبک رازی ) این عنصر تزئینی شدیداً در حال تحول است . دراین دوره مقرنس از صورت کلی که درممالک مختلف و نواحی تحت اشغال اعراب بروز کرده بود ، به سوی عوامل تزئینی عصر ساسانی رفت . دراین دوره چون تالارهای بزرگ مربع (مثل عهد ساسانیان) ساخته می شد و چون سقف این تالارها به کمک گوشواره ساخته می شدند ، زمینه مناسبی برای توسعه مقرنس فراهم شد .