مقاله بررسی نقش دولت در زمینه سازی توسعه فن آوری اطلاعاتی با مطالعه موردی ایـران۱۳۷۰-۱۳۸۴

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله بررسی نقش دولت در زمینه سازی توسعه فن آوری اطلاعاتی با مطالعه موردی ایـران۱۳۷۰-۱۳۸۴ دارای ۲۲۲ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله بررسی نقش دولت در زمینه سازی توسعه فن آوری اطلاعاتی با مطالعه موردی ایـران۱۳۷۰-۱۳۸۴  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله بررسی نقش دولت در زمینه سازی توسعه فن آوری اطلاعاتی با مطالعه موردی ایـران۱۳۷۰-۱۳۸۴،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن مقاله بررسی نقش دولت در زمینه سازی توسعه فن آوری اطلاعاتی با مطالعه موردی ایـران۱۳۷۰-۱۳۸۴ :

بررسی نقش دولت در زمینه سازی توسعه فن آوری اطلاعاتی با مطالعه موردی ایـران۱۳۷۰-۱۳۸۴

توسعه فناوری ارتباطات و اطلاعات و نگرش نوین به این توسعه از طریق مکانیسم اینترنت و صفحات وب متغیر‌های جدیدی را در زندگی جاری جامعه ایرانی در طول دهه اخیر پدید آورده که بر استراتژی برنامه‌های اقتصادی و اجتماعی دولت جمهوری اسلامی تأثیر گذار شده است. این تغییر و دگرگونی مبتنی بر شیوه‌های ارتباطی و بهره‌جویی از گونه‌های این ارتباط در فضای مجازی با

انعکاس نظریات متنوع است. تغییرات مزبور چالش‌های چندی را برای سیاستگزاران اجرایی در جامعه اندیشمند و به نحو طبیعی در ساختار فرهنگی، فنی و شکوفایی اقتصادی فراهم آورده که با موازین فعلی اقتصاد صنعتی دولت در تقابل واقع شده و بر این قرار بسیاری از متفکرین مسائل اجتماعی سعی در همگرایی این موضوع با فرصتهای حاصله دارند. تغییر در مبانی سنن اطلاعاتی

موجبات ظهور روش‌های جدیدی از تبادل نظریات در تکوین توسعه ملی را فراهم آورده که با توجه به سازگاری نوین طرح‌های ملی در چارچوب فناوری ارتباطات و اطلاعات قابلیت همخوانی دارد. بر این مبنا انطباق این سیاستگزاری با توجه به جامعه ایرانی از منظر دولت جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر فرایند و مفهوم نوینی از توسعه اجتماعی تلقی می‌شود که در بخش‌های مختلف این پایان نام

ه مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
برنامه «توسعه کاربری فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات ایران» (تکفا) اولین برنامه فراگیر ملی در بکارگیری یک فنّاوری پیشرفته برای توانمند‌سازی کلیه بخش‌های کشور در جهت رشد و توسعه و ارایه خدمات بهتر و نوین به مردم می باشد، این برنامه در کلیه قلمرو‌ها از جمله آموزش‌وپرورش، آموزش عالی، بهداشت و درمان، تجارت و انواع خدمات دولتی و;.. می‌باشد. مشابه این برنامه در اغلب کشور‌های جهان با هدف دستیابی به رشد و توسعه سریعتر و پایدار در طی دهه اخیر بر پا شده است و علیرغم مشکلات بسیار زیاد در اجرای این برنامه‌ها هر روز اعتبارات بیشتری را به آن اختصاص می دهند تا زمینه رشد خود را تقویت نمایند.

روند تحولات فعلی ادامه تحولات کلان تاریخی بشر است. تحول انقلاب کشاورزی به انقلاب صنعتی و سپس به انقلاب اطلاعاتی گسترده‌تر از آن است که بتوان آن را دستاورد گروهی خاص قلمداد کرد. همانطور که انقلاب کشاورزی دستاورد مستقیم تمدنهای خاور میانه و نتیجه کل میراث بشری بود که بعدا عالمگیر شد و دیگر متولی خاصی ندارد، انقلاب اطلاعاتی نیز نتیجه طرح و برنامه خاصی نیست. پیشتازان آن همه جایی و هیچ جایی هستند. طبقه تازه و ارباب رایانه به مرز خاصی تعلق ندارد. از طرفی، اگر تولید تمدن کشاورزی به زمین وابسته بود و تولید صنعتی به سرمایه و مواد خام، که همه تمام شدنی است، تولید تمدن اطلاعاتی به نبوغ، ابتکار و خلاقیت بشری وابسته است. نیروی کار از یک سو پایان ناپذیر است و از سوی دیگر، برخلاف سرمایه و زمین، معادله جمع جبری صفر برآن حاکم نیست که نفع یکی زیان دیگری باشد، پرسش اختصاصی راجع به ایران این است که با این پدیده و عصر جدید چگونه باید برخورد کردونقش دولت در بسترزائی آن در جامعه ایران چگونه باید باشد ؟
ب) بررسی پیشینه و ادبیات تحقیق
در مورد بررسی نقش دولت در زمینه سازی توسعه فن آوری اطلاعاتی با مطالعه موردی ایران

بصورت پراکنده مورد بررسی قرار گرفته است که در این زمینه می توان به تالیفات, مقالات و به شرح زیر اشاره نمود:
از جمله می توان به پایان نامه آقای علیرضا سمیعی ، در دانشکده حقوق علوم سیاسی دانشگاه تهران ((۱۳۷۹)) با عنوان «نقش دولت وجامعه مدنی در فرایند توسعه در ایران در سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۸ » اشاره کرد .

و نیز پایان نامه دیگر به پارادوکس های دولت تحصیلدار در ایران می پردازد که نوشته آقای حمید قلی از دانشکده تربیت مدرس است که در سال ((۱۳۸۰))دفاع شده است و نیز پایان نامه دیگر تحت عنوان راهبردها وراهکارهای پیاده سازی دولت الکترونیک در ایران است که نوشته آقای مهدی غضنفری از دانشکده علم وصنعت ایران است که در سال ((۱۳۸۱))دفاع شده است

ج) هدف پژوهش:
با توجه به حیطه نظارت وگستره قلمرو دولت در جامعه وامکانات مادی ومعنوی که در اختیار دارد تا چه حد توانسته است بستر علمی وفرهنگی واجتماعی برای ورود کشور به عصر اطلاعات وارتباطات و استفاده از فن آوری اطلاعات فراهم کند
ثانیاً اقداماتی که دولت در زمینه توسعه شبکه های رایانهای واینترنتی وتعامل با شهروندان از طریق سیستم های الکترونیکی انجام داده است بصورت کار بردی بررسی شود

ثالثاً امروزه فراگیر شدن استفاده از فن آوری های اطلاعاتی وارتباطاتی نظیر اینترنت وپست الکترونیکی منجر به تشکیل سازمان های نوین شده که با اشکال سنتی متفاوت است لذا تکنولوژی اطلاعات برای موفقیت در برنامه های توسعه اقتصادی وسیاسی واجتماعی ضرورت دارد بنابر این برای توفیق کشور در عرصه های اطلاعات وتجهیز لوازم آن حیاتی است
د) پرسشهای پژوهش
روند تحقیق و تلاش علمی و سازماندهی پژوهش به منظور پاسخگویی به سوال اصلی و فرعی ذیل صورت می گیرد ؟
۱) دولت درایران چه نقشی در توسعه فن آوری اطلاعاتی دارد
هـ) فرضیه های تحقیق :
۱ – فرضیه اصلی: دولت نقش محوری در توسعه فن آوری اطلاعات در ایران دارد
۲- فرضیه فرعی : دولت هیچ نقش اساسی و محوری در توسعه فن آوری اطلاعات در ایران ندارد
( به خاطردولتی بودن اقتصاد یا سیطره دولت برفضای اقتصادی وفرهنگی یا به خاطر ساخت دولت رانتیه چنین وضعیتی وجود دارد)

و) تعاریف نظری و عملیاتی مفاهیم و متغیرها:
متغیرهای مستقل و وابسته که در این پایان نامه بکار گرفته شده است عبارتند از
۱- دولت، که به عنوان متغیر مستقل مطرح شده است

۲- توسعه فن آوری اطلاعاتی، که به عنوان متغیر وابسته مطرح شده است
در این پژوهش به ترتیب با مفاهیم دولت و توسعه و فن آوری اطلاعات ارتباط دارم که هر کدام بصورت موردی تعریف می گردند.
۱- دولت :” گروه انسانی که در درون چهار چوب فضایی معین با هم تشکیل جامعه ای سیاسی می دهند که در آن قدرت متعالی و بر تر بر کلیه اعضاء و گروههــــای اجتماعی وابسته به آن جامعه اعمال می شود و تشکیلات معینی اعمال حاکمیت و حفظ نظم عمومی را بر عهده داشته باشد دولت را تجسم می بخشد .

۲- توسعه : توسعه پدیده ای چند وجهی و دارای مفاهیم سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی است . توسعه روندی در جهت نوسازی به منظور تغییر واقعیت اجتماعی موجود است . به یک معنی توسعه را می توان به مانند فراگردی نگریست که طی ان شرایط زندگی بهبود می یابد . لیکن برای وقوع چنین رویدادی باید جریان آگاهانه به قصد انجام دو وظیفه اصلی بوجود آید. اول به کارمندانی لایق و مسول که با کارائی و صرفه جوئی قادر به تامین اهداف توسعه باشند ، تربیت شوند . دوم، قوه در ک و صلاحیت مدیران دولتی بهبود یابد و ضمناْ شهروندان به صورت شرکای کارساز در توسعه مالی در آیند .برای نیل به این اهداف باید توسعه اداری ، آموزشی و

سازمانی توام باپیشرفتهای سیاسی حقوقی، اجتماعی و ; اقتصادی صورت گیرد .
۳- فن آوری اطلاعات: فن‌آوری اطلاعات (Information Technology – IT) مجموعه‌ای است از سخت‌افزار، نرم‌افزار، ارتباطات راه دور و محصولات هوشمند که یک یا ترکیبی از ۵ کارکرد زیر را ایفا می‌کند:

-تبدیل اطلاعات از یک فرم به فرم دیگر Conversion
ذخیره سازی اطلاعات Storage
پردازش اطلاعات Processing
مبادله اطلاعات Communication
– همگرایی اطلاعاتConvergence
فناوری اطلاعات (IT) به منظور افزایش سرعت و دقت فعالیتهای مختلف اجت

ماعی و اقتصادی و در نتیجه بالا بردن بهره وری آنها است؛ خصوصاً سازمانهایی که بخشهای مختلف آن در مناطق جغرافیایی پراکنده و دور از یکدیگر قرار گرفته¬اند. و یا موسساتی که موظف به انجام کارهای متنوع و متعدد هستند، بسیاری از مشکلات خود را از طریق این فناوری رفع میکنند. فناوری اطلاعات به منزله یک سلاح و ابزار جدید برای فعالیت در جهان معاصر محسوب میشود که دم استفاده از آن انزوای کشور و در نهایت حذف شدن از جامعه جهانی را به دنبال

خواهد داشت. تجارب گوناگون سازمانهای مختلف در سطح دنیا نشان میدهد که فناوری اطلاعات به راحتی بسیاری از مشکلات سیستمهای اطلاعات محور را رفع میکند. فناوری اطلاعات قابلیت های زیادی در رفع مشکلات سازمانها دارد.
فن آوری اطلاعاتی در تعریف محدودش به سخت افزارونرم افزار های کامپیوتری وبه مشخصات فیزیکی ITمانند الکترونیک ، دیجیتال ، چاپگر ،ارتباطات از را دور ، پردازشگر ها و غیره مربوط می شود در تعریف جامع ، فن آوری اطلاعات به چگونگی استفاده از تجهیزات مربوط می شود یعنی کاربرد فن آوری برای تجارت ، جمع آوری داده ها وتولید اطلاعاتی است .
شاخص های اصلی برای فن آوری اطلاعات یا عملیاتی کردن فن آوری در این پایان نامه عبارتنداز: ۱- دولت الکترونیک ۲- تجارت الکترونیک ۳- بانکداری الکترونیک ۴- نشر الکترونیک می باشد
۱-دولت الکترونیک:

دولت الکترونیکی شیوه ای برای دولتها به منظور استفاده از فن آوری جدید می باشد که به افراد، تسهیلات لازم جهت دسترسی مناسب به اطلاعات و خدمات دولتی ،اصلاح کیفیت خدمات و ارائه فرصتهای گسترده تر برای شرکت در فرآیندها و نهادهای مردم سالار را فراهم می سازد. یا دولت الکترونیکی عبارت است از استفاده از تکنولوژی (فناوری )مخصوصا کاربردهای مبتنی بر وب سایتهای اینترنتی برای افزایش دسترسی و ارائه خدمات و اطلاعات به شهروندان شرکای تجاری ، کارکنان و سایر موسسات است ودولت الکترونیکی آغاز عصر مجازی یا موج چهارم است
دولت الکترونیک به مفهوم استفاده سهل و آسان از فناوری اطلاعات به منظور توزیع خدمات دولتی بصورت مستقیم به مشتری ،به صورت ۲۴ساعته و ۷روز هفته می باشد.

۲- تجارت الکترونیک :
تجارت الکترونیکی بر پردازش و انتقال الکترونیکی داده‌ها, شامل متن, صدا و تصویر مبتنی می‌باشد. تجارت الکترونیکی فعالیتهای گوناگونی از قبیل مبادله الکترونیکی کالاها و خدمات,‌ تحویل فوری مطالب دیجیتال, انتقال الکترونیکی وجوه, مبادله الکترونیکی سهام, بارنامه الکترونیکی, طرحهای تجاری, طراحی و مهندسی مشترک, منبع یابی, خریدهای دولتی, بازاریابی مستقیم و خدمات بعد از فروش را در بر می‌گیرد

۳- بانکداری‌ الکترونیک‌:

بانکداری‌ الکترونیک‌ شامل‌ انواع‌ کانال‌های‌ ارتباطی‌ میان‌ بانک‌ و مشتری‌ حقیقی‌ و حقوقی می‌شود. برخی‌ از سرویس‌های‌ آن‌ شامل‌: ۱- بانکداری‌ مبتنی‌ بر وب‌ و اینترنتی‌۲- بانکداری‌ مبتنی‌ بر فناوری‌ تلفن‌های‌ همراه‌ ۳- بانکداری‌ مبتنی‌ بر تلفنی‌ ۴- بانکداری‌ کیوسکی‌ ۵- بانکداری‌ به‌ کمک‌ فکس‌ ۶- پیام‌ کوتاه‌ ۷- بانکداری‌ مبتنی‌ بر دستگاه‌ خودپرداز ۸- بانکداری‌ مبتنی‌ بر دستگاه‌های‌ ۹ ح‌ج‌چ – بانکداری‌ مبتنی‌ بر کارت‌های‌ هوشمند و;می‌شود
۴- نشر الکترونیکی:
نشر الکترونیکی فرایند تولید و اشاعه‌ی اطلاعات از طریق ابزار الکترونیکی را نشر الکترونیکی می‌گویند، که شامل آنچه که در محیط وب عرضه شده و نیز گونه‌های غیرچاپی مانند خبرنامه‌ی الکترونیکی، دیسک نوری، کتاب‌های الکترونیکی و سایر موارد مرتبط با این

حوزه می‌شود.

ز) روش تحقیق و گردآوری داده ها:
در این تحقیق از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است،از این رو ضمن بیان تعریف دولت ونقش آن در توسعه فن آوری اطلاعاتی توضیح داده شده است . همچنین گردآوری داده ها به طور عمده از طریق روش های کتابخانه ای و اسنادی وسایت های اینترنتی صورت پذیرفته است. همچنین از کتابخانه تخصصی وزارت امور خارجه و دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و دانشگاه آزاد اسلامی کرج و دفتر مطالعات بنیاد شهید وامور ایثارگران در تهران و سایتهای مختلف اینترنتی مطالبی مفید و شایان توجه جمع آوری شده است.
در نهایت سعی شده، از روش مصاحبه با مسئولین بنیاد شهید وامور ایثارگران در تهران بهره گیری شود که مواردی در تحقیق گنجانده شده است

ح) حدود و قلمرو پژوهش:
از نظر زمانی: نقطه آغاز پژوهش از زمان ۱۳۸۴-۱۳۷۰ است که در این زمینه به تشریح نقش دولت ونقش آن در توسعه فن آوری اطلاعاتی توضیح داده شده است همچنین از نظر قلمرو مکانی: منطقه جغرافیایی ایران است که مورد بحث و بررسی قرار می گیرد که در این رهگذر به جایگاه توسعه فن آوری اطلاعاتی اشاره خواهد شد.
ط) موانع، مشکلات و محدودیتهای تحقیق:
یکی از عمده موانع و مشکلات این تحقیق کمبود منابع به روز فارسی وجدید در مورد توسعه فن آوری اطلاعاتی است.

ی) سازماندهی پژوهش:

این پایان نامه از شش فصل تشکیل شده است. در فصل اول به کلیات

تحقیق پرداخته شده است و در فصل دوم به مباحث چهارچوب نظری پایان نامه اهتمام گردیده است که از چهار گفتار تشکیل شده است
گفتار اول مربوط به مباحث مفهومی و نظری توسعه است که در (الف) نظریات توسعه گرایی( رهیافت نوسازی )و، نظریات وابستگی ( رهیافت رادیکال) توضیح داده شده است ودر (ب) مباحث نظری پیرامون دولت ونقش آن در فرایند توسعه تشریح گردیده است در گفتار دوم به دیدگاه های مختلف پیرامون دولت وماهیت آن در جهان سوم اشاره گردیده است و گفتار سوم به مباحث نظری ومفهومی اطلاعات وفناوری اطلاعات مربوط است که از (الف)و(ب)و (ج)تشکیل می شود که (الف) مربوط به اطلاعات است و(ب) مربوط به فن آوری اطلاعات است و(ج) مربوط به وظایف وفواید فن آوری اطلاعات است وگفتار چهارم به مباحث نظری ومفهومی دولت الکترونیک مربوط است
فصل سوم مربوط به تاریخچه سیر توسعه اطلاعات در جهان است که درگفتار اول تاریخچه گنجانده شده است گفتار دوم به ارتباطات ونقش آن در توسعه پرداخته شده است و گفتار سوم به توسعه فناوری اطلاعات مربوط است وگفتارچهارم چالش های اصلی توسعه فناوری اطلاعات وارتباطات درایران و جهان سوم پرداخته است فصل چهارم مربوط به ایران و فناورى اطلاعات و ارتباطات

است در این فصل به سوال وفرضیه پایان نامه پرداخته شده است وشامل سه گفتار است گفتاراول به فناورى اطلاعات و ارتباطات در ایران اشاره دارد ونیز به توسعه کاربری فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات تکفایک وتکفادو اشاره شده است گفتار دوم به مدیریت فناوری اطلاعات در ایران پرداخته است واین مجموعه را توضیح داده است وگفتار سوم مربوط به معرفی و عملکرد انجمن شرکت های انفورماتیک ایران است فصل پنجم از سه گفتار تشکیل شده است گفتاراول مربوط به تعاریف و

مفاهیم دولت الکترونیک وموضوعها واهداف والزامات ،پشنیازهای، ساختار ،کاربردها و رویکردهای دولت الکترونیک است و گفتار دوم به دولت الکترونیکی در ایران می پردازد و گفتار سوم به تحقق دولت الکترونیکی در ایران پرداخته است . فصل ششم از سه گفتار تشکیل شده است و گفتار اول مربوط به تجارت الکترونیکی است گفتاردومربوط به مدلهای گوناگون و منظرهای تجارت الکترونیکی ،توجیه اقتصادی ،موانع ورویکردهای تجارت الکترونیک را مد نظر قراردارد گفتار سوم در (الف ) به

بانکداری‌ الکترونیک ‌می پردازد و در(ب) به بانکداری الکترونیک در ایران پرداخته شده است ودر (ج)به توضیح مرکز شتاب‌ مربوط است و در (د) به نشر الکترونیکی اشاره می کنیم در آخر یک نتیجه گیری کلی صورت گرفته است و پیشنهادات و توصیه های پایان نامه درج شده وسپس منا بع وماخذ آورده شده است .

۱

فصل دوم

چهار چوب نظری

گفتار اول
مباحث مفهومی و نظری توسعه

الف : مروری بر مباحث نظری پیرامون توسعه
مفهوم توسعه یکی از مفاهیمی است که بیشترین بحث و جدال را در متون علوم سیاسی و اقتصادی پدید آورده است . فقط زمانی می توان به طرح راهبردهای خاص توسعه یا انتقاد از آنها پرداخت که مفهوم توسعه با دقت ، مشخص ، وتعریف گردد فقط دراین زمان است که می توان فواید و نقایص بینشها و نظریات توسعه را بررسی کرد .

ا ز یک دیدگاه می توان نظریات موجود در زمینه ها ی رشد و توسعه را به دو دوسته کلی تقسیم نمود ، دسته اول نظریات توسعه گرایی (کمیت گرا ) و دسته دیگر نظریات وابستگی ( کیفیت گرا ) می باشند که در ذیل به اختصار به شرح آنها می پردازیم .
الف-۱-: نظریات توسعه ( رهیافت نوسازی )
جوهر اصلی توسعه گرایی این است که روند های طبیعی اقتصاد بطور عادی باعث رشد و توسعه در اغلب کشور ها می گردد ، بشرط آنکه موانع ذاتی اجتماعی و سیاسی در جوامع سنتی از میان بر داشته شود .” اقتصاد جهانی عامل مهمی در امر توسعه اقتصادی است، به در جه ای که ارتباط میان جهان صنعتی و جهان سوم افزایش یابد .جهان سوم ، بهره بیشتری در توسعه ساختاری و رفاهی خواهد برد. این نظریه مهمترین عامل توسعه را سازماندهی و بازدهی اقتصاد داخلی با تاکید بر نقش محوری دولت می داند.(۱)
تئوریهای رشد اقتصادی در اولین دهه بعد از جنگ جهانی دوم الگوی غالب تئوریهای توسعه به شمار می رفت ، پس از دهه ۶۰ تئوری نوسازی جایگزین تئوری رشد گردید . این تئوری از کیفیت کاملا” متفاوتی بر خوردار بود چرا که فرایند نوسازی در غرب در صدد تدوین تئوری ای بود که بتواند رشد اقتصادی راهمیشه با سایر ابعاد اجتماعی و فرهنگی به مطالعه بکشد.(۲)

۱- محمود،سریع القلم ، توسعه جهان سوم نظام بین الملل ،چاپ سوم ،تهران:نشر سفیر، ۱۳۷۵،صص ۲۱-۲۰
۲-تودارو ،مایکل ،توسعه اقتصادی در جهان سوم ،ترجمه غلامعلی فر جانری ،چاپ دوم ،تهران :سازمان برنامه و بودجه ‘۱۳۶۶ ،ص ۱۱۶
نظریات نوسازی که ریشه در تفکرات محققات غربی دارد ، به تکامل خطی جوامع جهان سوم و نیز به عوامل درونی توسعه اعتقاد دارند . بر حسب تئوریهای نوسازی ، فرایند توسعه چونان مسیر واحدی است که که تمامی کشور ها دیر یا زوداز آن گذر خواهند کرد.
بعنوان مثال: نظریه تراوشگرایی معتقد است که کشور های جهان سوم فاقد عناصر و خصوصیات توسعه هستند ، از این رو در واقع توسعه کشور های عقب مانده نتیجه تراوش عناصر و ارزشهای دموکراتیک ، نهاد های فرهنگی ، سرمایه و تکنولوژی غربی به این کشور ها می باشد (۱) در این رابطه بر خی بر تراوش دانش ، مهارت ، سازمان ، تکنولوژی و سرمایه بعنوان عامل اصلی توسعه تاکید می ورزند.(۲)

از لحاظ اقتصادی رهیافت مدرنیزاسیون بر پایه مفروضات نئوکلاسیک قرار دارد که می گوید ، اقتصاد بازار آزاد، چه داخلی و چه بین المللی و روح عملکرد اقتصادی موجب رشد و بخصوص شالوده ریزی خیز اقتصادی است (۳)
بدهی است که بازارهای اقتصادی در خلاْ عمل نمی کنند از اینرو ، تئوری مدرنیزاسیون بر دگرونی ارزشهای شالوده ای اجتماعی و فرهنگی یک ملت از سنتی به مدرن به عنوان عامل اصلی در تسهیل خیز اقتصادی متمرکز است .(۴)
در مورد قلمرو سیاسی نظریه پردازان توسعه گرا ابتدابر دموکراتیزه کردن به عنوان وسیله ای برای قطع ید قدرت نحبگان سنتی تکیه می کردند(۵) اما بعدا بر نهادی کردن سیاست یا توانایی دولت درنیل به مقاصد عمومی و کنترل بی ثباتی سیاسی تاکید ورزیدند(۶)

با هانیتگتون نگرش نهاد مجددا” به عنوان موضوع اصلی تحلیل سیاسی و متغیر عمده تمامی مطالعات مربوط به دگرگونی مطرح می شود ، وی نهادینه کردن را معیار منحصر بفرد توسعه سیاسی دانسته است (۷)

۱- رونالد ، چیلکوت، نظریات توسعه و توسعه نیافتگی ،ترجمه احمد ساعی ،تهران: نشر علوم نوین ، ۱۳۷۵-صص ۱۵-۱۴
۲- یوسف، نراقی ، توسعه وتوسعه نیافتگی،تهران:شرکت سهامی انتشار، ۱۳۷۰ ،ص ۱۵۵
۳- گیلدر ۱۹۸۴، هاگن ۱۹۸۰ ، روستو ۱۹۶۰
۴-پارسونز، ۱۹۵۱ و بر ۱۹۵۸
۵-الموند و پاول ۱۹۶۶
۶- کارل ،لمکو ،جاناتان وکلارک، قدرت دولت و توسعه اقتصادی واجتماعی ،اطلاعات سیاسی ،سال دوم شماره ۱۱,شهریور ماه ,۱۳۷۶, ص۷
۷- برتران ،بدیع، توسعه سیاسی,ترجمه احمد نقیب زاده، تهران:نشر قومس ،۱۳۷۶، ص ۸۲
از نظر هانیتگتون توسعه یافته ترین کشور ها دموکراسیهای غربی هستند که پیچیده ترین و مولد ترین اقتصاد ها را دارند . بنابراین توسعه اقتصادی و سیاسی وابسته و مکمل یکدیگرند . بر اساس

رکود اقتصادی در غالب نقاط جهان سوم نتیجه موانعی است که در ساختار های سنتی اجتماعی ، هنجار های فرهنگی و نهادهای سیاسی در سر راه فعالیت و تحرک اجتماعی ایجاد می کند ، بنابراین گذار از جامعه سنتی مشوقها و سرمایه انسانی لازم را برای آغاز رشد و نوسازی پیگیر فراهم خواهد ساخت(۱)
این دورنمای توسعه و بخصوص تکیه بر آن بر عوامل داخلی به منطله موجبات توسعه ( و تلویحا” گناه عدم توسعه ) از سوی نظریه وابستگی به شدت مورد چالش قرار گرفته است. درذیل به

بررسی این نظریات می پردازیم :

الف -۲- : نظریات وابستگی ( رهیافت رادیکال)

یکی از بر جسته ترین نظریه های توسعه ، بخصوص نزد نظریه پردازان جهان سوم ، تئوری وابستگی است طرفداران نظریه وابستگی ( که عمدتا مؤلفان مارکسیست یا ناسیونالیست کشورهای جهان سوم هستند ) یا این استدلال که ساختار نظام بین الملل به شدت فرصت های توسعه برای کشور های جهان سوم را زایل می کند ، مفروضات اساسی نظریه مدرنیزاسیون رازیر سؤال می برند.
وابستیگی به گفته نظریه پردازان وابستگی ، عارضه توسعه کاپیتالیستی مرکز ( کشور های توسعه یافته صنعتی ) و توسعه نیافتگی حاشیه ( کشور های کم توسعه یافته ) است که مبتنی بر یک روند تکامل تاریخی و گسترش نظام سر مایه داری جهانی می باشد . بدین ترتیب جوامع جهان سوم تسلیم نوع پیچیده تری از امپریالیسم اند که از موقعیت پیرامونی انها در نظام اقتصادی سر چشمه می گیرند که زمام ان در دست تعداد اندکی از قدرتهای مرکزی است .این نوع سلطه ( که الزاما تبعات سیاسی هم دارد ) تاثیر چشمگیری بر توسعه جوامع زیر سلطه دارد ، از اینرو ژرژ بالاندیه متفکر فرانسوی یاآور می شود که درک توسعه نظامهای سیاسی جدید ، جز در پرتو تحلیل قوه محرکه خارجی میسّر نیست(۲)

۱-.لمکو ،جاناتان وکلارک،پیشین،ص۷
۲- برتران ،بدیع ، توسعه سیاسی،پیشن ،صص۵-۱۶۴

علاوه بر این وابستگی به انحرافات ساختاری اقتصاد های حاشیه ای ، مشکلات مربوط به مداخله خارجی در اقتصاد سیاسی کشور های در حال توسعه ، وجود فشار و سر کوب در این کشورها ، پیوند ها ی نخبگان و طبقات حاکم این کشور ها با سرمایه داران بین المللی تاکید می ورزد. که در واقع همه این عوامل به ضرر رشد اقتصادی توسعه ، و برابری در کشور های حاشیهای تمام میشود.

به همین جهت بسیاری از نظریه پردازان این مکتب معتقدند توسعه زمانی امکانپذیر است که بخش بازار داخلی در کشورهای پیرامونی قدرت داشته باشد تا بطور مستقل از حرکات و نوسانات بخش خارجی رشد نماید در همین رابطه دوس سانتوس نیز متذکر می شود که فرایند توسعه باید از چهار مرحله زیرین عبور کند :
۱- تغییر مسیر گرایش توسعه از خارج به داخل
۲- جابجائی در ترکیب قدرت
۳- گرایش اقتصاد به داخل
۴- توسعه سیاسی (۱)

بدین ترتیب پیروان مکتب وابستگی در صددند پیوند میان کشور های جهان سوم و جهان غرب را به صورت روابط استثمار گونه اقتصادی که از خارج به جوامع جهان سوم تحمیل می شود و با آهنگ توسعه هماهنگی ندارد توصیف کنند (۲)

در مجموع می توان گفت در حالیکه خط مشی مبتنی بر نو سازی بر این فرض استوار است که نیرو های بازار موجب توسعه می شود و با عوامل سیاسی و اجتماعی که بر عملکرد بازار مؤثر است به مثابه متغیر های اصلی خود رفتار می کند ، نظریه وابستگی بیشتر بر ساختار اقتصادی جهانی ، روابط طبقاتی و قالبهای سیاسی در درون کشورها تاکید می کند .
در اینجا لازم است اشاره ای هم به نظریه برینگتون مور داشته باشیم . ظاهراْ نظریه مور در قالب هیچیک از تقسیم بندیهای موجود قرار نمی گیرد . بهر صورت وی در تحقیق خود تصویر جالبی ا ز تبیین ساختاری توسعه ارائه می دهد نویسنده با الهام از بینش مارکسیسم ، عوامل داخلی توسعه وعقب ماندگی

۱- سید حسین ، سیف زاد ، نوسازی ودگر گونی سیاسی ،چاپ دوم ،تهران: نشر قومس ، ۱۳۷۳ ، صص ۲۰-۲۱۹
۲- قوام ،عبدلعلی ،نقد نظریهای نوسازی وتوسعه سیاسی ،تهران :انتشارات دانشگاه شهید بهشتی ، ۱۳۷۴ ، ص ۱۵۲

را عوامل اصلی می داند و انواع گوناگون ساختار اجتماعی و اقتصادی و ریشه ها و نتایج سیاسی گوناگون آنها را مورد برسی قرار می دهد ، بویژه شیوه استثمار مازاد اقتصادی طبقات تولید کننده بوسیله طبقات حاکمه که یکی از مهمترین ویژگیهای هر ساخت اجتماعی است ، یکی از عوامل اساسی تعیین کننده راه نوسازی به شما می رود . بهر حال مور سه مسیر اصلی گذار از جوامع ما قبل مدرن به مدرن رابدست میدهد : اول انقلاب کلاسیک بورژوازی ، ویژگی اساسی این راه نو

سازی سرمایه دارانه عدم ائتلاف و وقوع منازعه میان طبقه جدید و اشرافیت زمین دار بوده است ، راهی که انگلیس ، فرانسه و آمریکا طی کردند .دوم انقلاب از بالا ، یا نوسازی فاشیستی که به علت ضعف بورژوازی به ائتلاف با طبقه زمیندار منجر می شود ، مسیری که آلمان و ژاپن آن را پیمودندو سوم انقلاب از پائین یا نوسازی کمونیستی که با شورشهای عظیم دهقانی همرا بوده است (۱)
اثر مور بسیاری متنفذ و به مفهومی شدیدآن الهامبخش بوده و هست ، وی در الگوی خود نشان می دهد که توسعه یک روند هموار وساده نیست . بلکه پر از تضاد ها ، پیچیدگیها و انقلابات است . مور در این تحقیق هم اهمیت و هم ویژگی تاریخ را نشان م یدهد و از این رو ضربه ای بر فرهنگ گرایی ، توسعه خطی ، نژاد محور و فرجامگرایانه یا هر نظریه ای که روند تاریخی طبقات جامعه را نادیده می گیرد ، وارد می سازد.با وجوداین نظریه مور نیز مثل دیگر نظریه های جامعه شناسی توسعه خالی از ایراد و انتقاد نیست.اولین ایرادی که به نظریه مور وارد است ، این است که نظریه

وی را نمی توان تعمیم داد ، با توجه به اینکه این نظریه مدل تغییر درونی است ، بسیاری از عوامل سیاسی ، فرهنگی و تاثیرات خارجی بر جوامع کوچک را نادیده می گیرد، از اینرو قابل اعمال بر این جوامع نیست .
باآشکار شدن نارسائیهای نظریات توسعه ، در سالهای اخیر، تئوریهای تازه ای درباره توسعه پیدا شده است که صراحتاْ الگوهای اصلی توسعه رااز بابت جهت گیریهای غربی و ناسازگازی آن با تجربه بسیاری از کشور های در حال توسعه مورد انتقاد قرار می دهد ، این مکاتب فکری( همچون مکتب پست مدرنسم ) معتقدند که به تعداد ملت – کشور ها راههای توسعه وجود دارد و تاْکید می ورزند خط فاصل ترسیم شده بین جوامع سنتی و مدرن از طرف نظریه پیردازان سنتی نادرست است .

۱- برینگتون ‘مور، ریشه های اجتماعی دیکتاتوری و دموکراسی ‘ترجمه حسین بشیریه‘تهران :۱۳۶۹ ‘شرکت سهامی انتشار،صص ۱۵-۱۴

در همین رابطه بشیریه پس از تقسیم مباحث کلی و نظری در باب مساله توسعه و نوسازی به سه دسته مدرنیسم( یکسان انگاری) ، پست مدرنیسم (یکتا انگاری) و دیدگاه دیالکتیک تاریخ ، معتقد است رهیافت سوم نسبت به دو رویکرد دیگرتوانایی بیشتری در تبیین و توضیح واقعیات اجتماعی کشورهائی نظیر ایران را دارد . حرف اساسی نظریه دیالکتیکی در مورد تاریخ این است که پدیده

های اجتماعی در حال ترکیب با یکدیگرند ، هیچ تمدنی در انزوای مطلق بسر نبرده است ، تمدنها با یکدیگر تلفیق شده اند ، از این رو ترکیب و تلفیق، زمینه اصلی تکامل است ، بنابراین مطابق دیدگاه دیالکتیکی ، اصول اساسی چه در روابط ملت ها چه در روابط مذاهب ، چه در روابط تمدنها و فرهنگها ، اصل ترکیب (ترکیب گذشته و حال ، سنت و تجدد ، ;..) است .(۱)

تردید نیست که توسعه پدیده ای چند وجهی و دارای مفاهیم سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی است . توسعه روندی در جهت نوسازی به منظور تغییر واقعیت اجتماعی موجود است . به یک معنی توسعه را می توان به مانند فراگردی نگریست که طی ان شرایط زندگی بهبود می یابد .

لیکن برای وقوع چنین رویدادی باید جریان آگاهانه به قصد انجام دو وظیفه اصلی بوجود آید. اول به کارمندانی لایق و مسئول که با کارائی و صرفه جوئی قادر به تامین اهداف توسعه باشند ، تربیت شوند . دوم، قوه در ک و صلاحیت مدیران دولتی بهبود یابد و ضمناْ شهروندان به صورت شرکای کارساز در توسعه مالی در آیند .برای نیل به این اهداف باید توسعه اداری ، آموزشی و سازمانی توام باپیشرفتهای سیاسی حقوقی، اجتماعی و ; اقتصادی صورت گیرد .

ب: مباحث نظری پیرامون دولت و نقش آن در فرایند توسعه

شناخت دولت ساخت و ترکیب نقش و وظایف خصوصیات و عملکرد آن برای بررسی روند تکامل اجتماعی به ویژه در کشور های دنیای سوم و همچنین برای تنظیم

۱- حسین ،بشیریه، دولت عقل ،تهران :۱۳۷۴,موسسه نشر علوم نوین ،صص ۹۴-۲۸۵
طرح های را هبردی اقتصادی سیاسی اجتماعی این کشورها ضروری است از این رو ابتدا به بررسی نقش دولت در توسعه جوامع اروپایی می پردازیم و سپس ضمن ارایه دیدگاههای مختلف پیرامون نقش دولت در توسعه کشورهای پیرامونی به بررسی مقایسه ای تجربه توسعه در نظام های نامبرده خواهیم پرداخت .

ب-۱-: دولت و روند توسعه در جوامع اروپائی

در اروپا دولت نوساز ابتدا در هیئت دولت مطلقه ظاهر شد بسیاری از کشورهای پیشرفته سرمایه داری در مراحل آغازین توسعه تجربه دولت های مطلقه را داشته اند که البته این نوع دولتها تفاوتهای ماهوی با دولتهای استبدادی دیکتاتوری و تمامیت خواه دارد .واژه دولت مطلقه و سلطنت مطلقه در میانه سده نوزدهم در اروپا رایج شد و منظور دقیق از آن نوع حکومتی بود که در انتقال

جامعه در فئودالیته به سرمایه داری اولیه نقش اساسی داشت و به این منظور اصلاحات اقتصادی ، اداری، دیوانی و مالی قابل ملاحضه ای انجا داد. به اعتقاد و بر دولت موقعی موفق به تو سعه و تجدد شد که به هر گونه پاتریمونیالیستی پایان بخشید و به طور قطع اعمال کار ویژه های دولتی ، لشکری و کشوری را از پیوند های خصوصی جدا ساخت(۱) . «. مهمترین ویژگیهای چنین دولتی {

دولت مطلقه} در اروپا تمرکز و انحصار درمنابع و ابزار های قدرت دولتی ، تمرکز وسایل اداره جامعه در دست دولت متمرکز ملی ، پیدایش ارتش جدید ناسیونالیسم و تاکید بر مصلحت دولت ملی بود ;. نهاد های نمایندگی و پارلمان در دولت مطلقه تنها جنبه صوری داشتند و قدرت اساساْ دارای خصلتی بوروکراتیک بود(۲)
به طور کلی دولتهای مطلقه با در هم ش

کستن ساختا رهای فئودالی و نیروهای ارتجاعی و ایجاد تمرکز و وحدت اقتصادی شرایط لازم برای انباشت اولیه ثروت را فراهم نمودند و سرانجام در نتیجه انقلابهای بورژوایی فروپاشیدند .طبعاْ شکل دولت مطلقه به دلایل محلی و تاریخی در کشور های مختلف گوناگون بود . تاریخ فرانسه نمونه آشکار و بر جسته ای از تمرکز قدرت در دست دولت و سیاست های

۱- برتران ‘بدیع وبیرون بوم ‘پیر‘جامعه شناسی دولت ‘ترجمه احمد نقیب زاده،تهران :انتشارات باز،۱۳۷۹، ص ۳۸
۲- حسین ‘بشیریه،جامعه شناسی سیاسی ،نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی ،تهران : نشر نی۱۳۷۴، صص ۳-۳۰۱
مداخله گرایانه آن در جهت نوسازی را به نمایش می گذارد . در این کشور ، از هوک کاپه تالوئی چهاردهم ، از انقلاب فرانسه ناپلئون سوم و رژیم گلیست و دولت بی وقفه سلطه خود را بر جامعه مدنی گسترش داد و تا حدی مستقل شد و توانست یک حوزه بسته و یک ماشین عظیم اداری را برا ی سلطه بر پیرامون خود به وجود آورد و و;. چنین شیوه ای درآغاز با سیاست مرکانتالیسم کلبرتی(۱) و ساخت کارگاهها سلتنتی زیر نظارت دولت که نشاندهنده نقش کلیدی دولت در امر

صنعتی شدن بود به شکل نهادینه ای درآمد; مطلق گرایی،نهادهایی را بوجود اورد که منادی همان دولتی بودند که در فرانسه شکل گرفته بود.دولت مظلقه به تدریج به عنوان دستگاههایی با سیاست های مداخله گرایانه و ارشادی ظاهر شد. و توانست با در اختیاردرگفتن کار ویژه های متعددی از قبیل ، تمرکز امور نظامی،مکانیسمهای تامین مالی ، تشکیل پلیس قوی و گسترش امنیت ، تقویت بورو کراسی عقلانی و تربیت کارمندان متخصص و ; به عنوان نماینده حاکمیت ملی و با قدرتی بلا منازع فرایند صنعتی شدن را به پیش ببر د. (۲)
در آلمان به علت «ضعف سلطنت مطلقه » ، بوروژوازی هنوز به صورت طبقه ای سیاس

ی در نیامده بود ، و از همین رو مجبور بود با اشرافیت حاکم ائتلاف کند . سلطه انحصاری اشرافیـــــت زمین دار هم مانع توسعـــه بورژوازی و سرمایه داری شد و همزمان با ان مانع توسعه بروکراسی عقلانی ». پس از سال ۱۸۴۸ بورژوازی ضعیف آلمان خود را به حکومت بسیمارک تسلیم کرد ، نظام دولت مطلقه بسیمارک جامعه سنتی پروس و قدرت مطلقه پونکر را درهم شکست و خود وظیفه بورژوازی را به عهده گرفت .(۳)
به طور کلی در مقایسه با انگلیس که نخستین کشور اروپائی بود که اقدام به صنعت گستری کرد. آلمان در فرایند صنعتی شدن خود نیازمند میزان بیشتری از مداخله دولت بود .بدین ترتیب روس اجرای یک سیاست مرکانتالیستی نظیر فرانسه را سر لوحه خود قرار داد . و به برکت انقلاب از بالا توانست بدون اصلاح ساختار های اقتصادی و با استفاده از میلیتاریسم که بین طبقات بالا راپیوند می داد

۱-کلبر ،وزیر لوئی چهاردهم و کلبرتیسم (Colbertism) در غرب به معنای مداخله دولت در امور اقتصادی می باشد .
۲- برتران ،بدیع وبیرون بوم ،پیر ،جامعه شناسی دولت ،پیشین ،صص۷-۱۶۳
۳- حسین ،بشیریه ،جامعه شناسی سیاسی ،پیشین ،صص ۳-۳۰۲

به نوسازی و تجرد خود بپردازد. در انگلستان ، بر خلاف فرانسه که طبق دیدگاه و بر عنوان نمونه آرمانی دولت و نقش کلیدی آن در تنظیم جامعه مدنی وپیشبرد فرایند صنعتی شدن شناخته می شود، به علت ضعف دولت و بورکراسی، روند صنعتی شدن تا حدود زیادی تحت تاثیر جامعه مدنی صورت پذیرفت . روند تاثیر گذاری متقابل طبقات اجتماعی و مداخله آنها در امور مرکز همراه با

مکانیسمهای نمایندگی مانع شکل گیری دولت شد ;. در حالیکه در سایر کشور ها تاخیر اقتصادی باعث شکل گیری یک دولت قوی شده است ( فرانسه و آلمان ) ، در بریتانیا توسعه سریع سرمایه داری و بازار ، دولت رابا تاخیر روبرو ساخت و سبب شد تا جامعه مدنی سلطه خود را حفظ کند ; انگلستان این بازار است که حرف اول را می زند و نه دولت ، در حالی که در فرانسه یا پروس بر عکس ، این دولت است که بازار را سازمانددهی می کند. خود تنظیمی از طریق جامعه مدنی هم به ظهور مکانیسماهای نمایندگی کمک می کرد و هم به ظهور بازار و این همه وجود یک دولت قوی را غیر ضروری می ساخت .

بدین ترتیب کشور های فرانسه و انگلیس دو مدل کلاسیک و در عین حال متفاوت توسعه را پیش روی ما می گذارد که در اولی وجود دولتی قوی ، کار امد و توسعه خواه و در دومی جامعه مدنی مستقل و توسعه گرا ، فرایند صنعتی شدن و توسعه را به تکامل رسانده اند .

ب-۲- : دولت و روند توسعه در کشورهای پیرامون

اهمیت نقش دولت در تعیین سر نوشت جوامع جهان سوم غیر قابل انکار است. در عرصه اقتصادی ، دولت با در دست داشتن منابع طبیعی ، مؤسات تولیدی و توزیعی انحصارات صنعتی ، مالی و ; یکه تاز میدان است و در عرصه اجتماعی همه جا حاکمیت دولت ملموس است ، روابط میان طبقات و اقشار اجتماعی به جای اینکه توسط سازو کار های آزاد اقتصادی ، سیاسی بر قرار شود ، عمدتا ْ از طریق دولت وبواسطه دولت تعیین می گردد ،علاوه بر اینها دولت دراین جوامع بزرگترین مؤسسه اشتغال اجتماعی به شمارمیرود ، مبارزه اجتماعی نیز در رابطه با دولت و تقریبا ْ بدون استثناء در تقابل با دولت انجام می گیرد .«دراین جوامع دولت هیچگاه قادر به ایفای نقش میانجی نیست ، زیرا دولت علی رغم نقش بورژوازی اش، علی رغم وجود مجلس قانونگذاری ، پذیرش صوری تفکیک قوا ، و حتی وجود احزاب و سندیکاهای کارگری و صنفی در برخی از کشور ها ، نه تنها عمدتا سه قوه مجریه ،مقننه و قضائیه را در خود متمرکز می کند ، بلکه بعنوان سرمایه دار ، زمیندار و نماینده مستقیم اقشاری از جامعه ( کارمندان دولت) در مبارزات اجتماعی و طبقاتی راساْ ذینفع است و از اینرو هیچگاه و در هیچ مورد قادر به اتخاذ مواضع «ماوراء طبقاتی »« میان طبقاتی » یا « داوری» جهت حفظ روابط مسالمت آمیز میان طبقات و اقشار اجتماعی نیست . »(۱)
لذا ، هیچگونه بررسی و نظریه پردازی درمورد کشورهای «دنیای سوم » نمی تواند بدون توجه به نقش و ماهیت دولت به تحلیل ساختهای اقتصادی و یا مکانیسم ها ی وابستگی موفق گردد، از آن گذشته نقش تعیین کننده دولت در جوامع جهان سوم ایجاب می کند که نیروهای مترقی به منظور اعمال حاکمیت مردم به سر نوشت خویش ، هرچه بیشتر در جهت کاهش قدرت اقتصادی ،

سیاسی و اجتماعی دولت بکوشند ،بر خلاف تصویر رایج ، مبارزه ضد امپریالیستی ،مبارزه برای استقلال و دمکراسی، نه از طریق انتقال قدرت ازیک نیروی اجتماعی به نیروی دیگر ، بلکه بر عکس از طریق تحدید هرچهبیشتر قدرت حکومت و واگذار کردن امور مردم به دست خود امکان پذیر است .
در کشور های جهان سوم ، قدرت حکومت تا حدود زیادی از ضعف جامعه ناشی می شود . به این معنا که به دلایل متعدد طبقات ،گروهها ، شئون ، و نیروهای اجتماعی بویژه از نظر اقتصادی به ضعف و نارسائی دچارند و توانایی لازم برای پیشبرد فرآیند توسعه ندارند . ناچاردرچنین شرایطی

تنها نیروی موجود و سازمان یافته دراین جوامع دولت است که درعرصه های مختلف اقتصادی و سیاسی فعال مایشاء است . از سوی دیگر دربسیاری از این کشور ها ، گستره قدرت دولتی از میزان منطقی و ضروری آن فراتر رفته و به رشد بی رویه دستگاه دولت ونهاد های وابسته به آ ن( از جمله بوروکراسی ) انجامیده است ، در چنین شرایطی مشارکت شهروندان نادیده گرفته می شود و جامعه مدنی و حوزه خصوصی افراد در معرض دست اندازی دولت قرار می گیرد ، دراین وضعیت اگر ، نخبگان سیاسی با تقویت نهادهای مدنی، زمینه لازم رابرای مشارکت سیاسی و اجتماعی شهروندان فراهم نکند، نظا م سیاسی به بی ثباتی وفقدان مشروعیت دچار خواهد شد .

۱-اورس،تیلمان ،ماهیت دولت در جهان سوم ، ترجمه بهروز توانمند تهران :انتشارات آگاه،۱۳۶۲، صص۷-۵
به بیان دیگر ، دولت مدرن بر فراز زیر ساخت گسترده ای از نهادهای جامعه مدنی قرار دارد. حال انکه دولت عقب مانده در غیاب نهادهای جامعه مدنی شکل می گیرد وچون بادی وظایف انها را نیز انجام بدهد لذا رشد بی رویه می کند ، « این نوع رشد ناموزون دولت که حمزه علوی آنرا سندروم » حکومت بیش از حد توسعه یافته می نامند به دولت اجازه می دهد تاحدودی مستقل ازساخت و بافت اجتماعی عمل کند(۱)

شوارتزنبرگ ، جامعه شناس فرانسوی در دو فصل از کتاب جامعه شناسی سیاسی خود تحت عنوان «کم توسعه یافتگی و زیادی قدرت » و «توسعه یافتگی و کمی قدرت» به توضیح توسعه نیافته را با ویژگی زیادی قدرت توصیف می کند و خاطر نشان میکند که این زیادی قدرت که در واقع همان حضور همه جانبه دولت در همه زمینه هاست به این دلیل چشمگیر است که دخالت دولت برای رفع نقایص متعدد اقتصادی و ; عمدتا بازور و خشونت همرا است . وی وظایف سنگین نظ

امها ی سیاسی را در اینگونه کشورها بر می شمارد ومعتقد است .بر خلاف کشور های غربی این نظام ها باید با مسائل متعددی بر خورد کنند و همزمان انقلابها ی ملی ( ایجاد و تثبیت یک ملت )، انقلاب قدرت(ایجاد اقتدار دولتی )، انقلاب مشارکت (ایجاد احزاب و ; ) و انقلاب رفاهی ( برآوردن تقاضاها ) را به انجام برسانند. در حالتی که دولتها در جوامع توسعه یافته که این مراحل راپشت سر گذاشته اند و از جامعه ای همگن و اقتصادی توانمند بر خوردارند ، نیازی به اعمال خشونت و حضور مداوم در صحنه های اجتماعی ندارند و بسیاری از عرصه ها را بدست بخش خصوصی ر

ها کرده و حوزه مدنی را به ضرر حوزه نظامی گسترش داده اند (۲).
درهر صورت در کشور های در حال توسعه علی رغم مقید شدن قدرت به قانون در ظاهر ، ساخت دولتی اقتدار طلب پدید می آید و بدلایل با بهانه های مختلف اعم از ایجاد وحدت ملی و هویت ملی واحد،تسریع وتوسعه اقتصادی و;، منابع اجبارگسترش یافته و بصورتی انحصاری در دست حکومت متمرکز گردیده ، در این کشور ها روی هم رفته نهاد های اجبار آمیز نیز در غیاب نهادهای جامعه مدنی ضعف و سر کوب

۱- سعید ، حجاریان، ناموزونی فرآیند توسعه سیاسی در کشورهای پیرامون ،فصلنامه راهبرد ، شماره ۲، زمستان ۱۳۷۲،ص ۴۹
۲- احمد، نقیب زاده ، مشارکت سیاسی،احزاب وانتخابات ،مجموعه مقلات همایش دفتر مطالعات وتحقیقات وزارت کشور ، تهران ،نشر سفیر، ۱۳۷۸ ، صص ۶-۳۵
آنها نیرومند و متمرکز گردیده اند(۱) یکی از ویژگی های نظام سیاسی در بخش عمده جهان سوم آن است که ساختارسیاسی درعین آنکه بر اساس ایده هایی شکل گرفته که از بنیاد جهان بینی و فرهنگ بومی بر خسته اند ، دستگاههای سیاسی حاکم بر جامعه را به سازمانها و ابزارهایی مجهز کرده است که باز فرآورده ی جامعه بومی و قدرت اقتصادی و تکنولوژیک آن نیستند و الگوهای سازمانی شان از جای دیگر آمده ،همچنین ابزارهای تکنولوژیک قدرتشان .لذا از نظر بر پا کردن « دولت ملی » و اقتصاد سیاسی متناسب با آن کامیاب شده و مردمان آن هنوز به هویت خود دررابطه با دولت آگاهی نیافته اند ، درنتیجه دولت با این ابزار ها جامعه را در اختیار می گیرد ولی از آنجا که پیوند ارگانیک باآن ندارد راههای خشونت و سر کوب رابر می گزیند تا بحرانی درونی خاموش کند و خود نیز در درون خود ، از آن انضباط و سلامت اخلاقی و آرمانخواهی بر خوردار نیست که بتواند پیکره جامعه را نظم و سامان بخشد (۲)
بطور کلی در رابطه با نقشی که دولت پیرامونی می تواند در پیشبرد توسعه اقتصادی و اجتماعی در این جوامعه ایفا کند نظریات متفاوتی در متون توسعه وجود دارد ، این نظریات در سه دیدگاه کلی قابل بررسی می باشد(۳)

۱-دیدگاه اول که دیدگاه خوش بینانه است مربوط به دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۵۰ م می باشد ، نظریه پردازان این دیدگاه معتقد بودند که دولت می تواند و باید دارای نقش عمده و مثبتی در توسعه اقتصادی داشته باشد.
۲-دیدگاه دوم که دیدگاه بد بینانه است ، معتقد است تا آنجا که می توان باید از مداخله دولت در اقتصاد جلوگیری نمود.این دیدگاه که به دیدگاه دولت حداقل معروف است دولت در جهان سوم را مانع جدی توسعه اقتصادی می داند.
۳- دیدگاه سوم که دیدگاه بینابینی است می کوشد تا با توجه به هر کشور در حال توسعه ، بطور جداگانه دریابد که نقش دولت به چه شکل (مثبت یا منفی ) و تا چه اندازه بوده است . این دیدگاه

معتقد است دولت در برخی کشور های توسعه مانع اصلی

۱- علی اکبر ،علیجانی ، مشارکت سیاسی ،تهران:نشر سفیر ، ۱۳۷۷ ، صص ۳-۷۰
۲- داریوش ، آشوری ، ماو مدرنیت ، تهران: موسسه فرهنگی صراط ، ۱۳۷۶، صص ۲۷و۱۲۶و۹۲
۳- امیر محمد ، حاجی یوسفی ،استقلال نسبی دولت یا جامعه مدنی در جمهوری اسلامی ایران ، فصلنامه مطالعات راهبردی ، سال اول ، شماره دوم ، زمستان ،۱۳۷۷ ، ص۸۹
توسعه اقتصادی بوده است در حالی که در برخی دیگر عامل اصلی توسعه بوده است. براساس این نگرش ، دولتهای مانع توسعه را می توان دولتهای غارتگر (Predatory States) و دولتهای عامل توسعه را می توان دولتهای توسعه گرا (Developmentalist) نامید. در حال حاضر بسیاری از محققان توسعه به دیدگاه سوم گرایش یافته اند.
در پایان به مروری فهرست وار از ویژگی های مشترک حیات سیاسی در جوامع پیرامون بسنده می کنیم :
– بیشتر دولتهای جهان سوم خصوصیات و تمایلات تمرکزگرایانه ، اقتدار طلبانه ،دیکتاتوری و سر کوبگرانه دارند .
– اکثر دولتهای جهان سوم بسیار بیشتر از دولتهای سرمایه داری پیشرفته در امو

ر اقتصادی و اجتماعی مداخله می کنند.
– در بیشتر جوامع جهان سوم دولتهایی مستقرند که در عرصه روابط بین الملل و در مقایسه با کشور های پیشرفته بسیار ضعیف هستند
– عدم ثبات دستگاههای حکومتی، اختناق شدید ، بر خوردهای سیاسی قهر آمیز میان دولت و نیروهای سیاسی مخالف ،عدم کارایی دستگاهها ی حکومتی ،اقدامات متناقض دولت ، تمرکز شدید وظایف اقتصادی و سیاسی در دست دولت ، و نهایتاْ اینکه دولت در جوامعه پیر

امون با مشکلات عدیده دولت سازی و ملت سازی مواجه می باشد .
آنچه درجمع بندی نهایی می توان گفت اینست که دولت در کشور های پیرامونی به دلایل متعددی از قبیل : ضعف و ناتوانی طبقات اجتماعی و نهاد های مدنی ،استقلال نسبی دولت از طبقات، نقش تاریخی استعمار ، وابستگی به نظام بین المللی و فرهنگ سیاسی خاص این کشور ها ، از قدرت بی حد و حصری بر خوردار است ، اما این قدرت فزاینده دولت غالباْ فردی است ، پایگاه اجتماعی گستردهای ندارد و مهمتر از آن «نهادینه» نشده است .به همین دلیل نیز قدرت دولت آثار لازم را در جامعه از جهت پیشبرد فرایند توسعه درپی نداشته است.

گفتار سوم
دیدگاه های مختلف پیرامون ماهیت دولت در جهان سوم

بطور کلی نظریاتی که تاکنون بررسی شدند همگی د راین نقطه مشترک بودند که به دولت نه به عنوان کانون مسائل جهان سوم ، بلکه بعنوان یک موضوع فرعی نگریسته و آنرا مورد کاوش قرار داده بودند.در زیر به بررسی و ارزیابی نظریات صاحبنظران مختلفی می پردازیم که طی چند دهه اخیر به دولت و سیاست درجهان سوم بصورت یک موضوعی مطالعاتی مستقل پرداخته اند .
الف : حمزه علوی و نظریه استقلال نسبی دولت در جوامع پیرامونی
برای فهم ماهیت دولت درجهان سوم تحت عنوان دولتهای استعماری که تفاوتهای ماهوی با دولتهای استعمارگر دارند ، تلاش های متعددی صورت گرفته است ، یکی از این تلا ش ها که تاثیر بسیاری درمتون مربوط به توسعه بر جای گذاشته است مربوط به حمزه علوی متفکر پاکستانی است . استدلال اصلی او چنین است که بر خلاف نظریه اول مارکس مبنی بر اینکه دولت صرفاْ

نقش کمیته اجرایی بورژوازی {نظریه ابراز انگارانه} را دارد، دولت پسا استعماری در جهان سوم ، قدرت متمرکز و نهادینه شده و یک طبقه خاص برای استثمار و سر کوب دیگر طبقات نبود ، بلکه باید این توانایی را می داشت که نسبت به کلیه طبقات اجتماعی داخلی اعمال قدرت نماید (۱) وی معتقد است دولت درجوامع جهان سوم استقلال عمل بیشتری نسبت به دولت بناپار تیستی دارد. از اینرو نقش مهمی در اقتصاد و توسعه اقتصادی دارد، از سوی دیگر وی تصریح می کند که دولت درجهان سوم بر خلاف نظریه فونکسیونالیستی بعنوان خادم کل جامعه عمل نمی کند و رابطه مکمل و کارکردی با بقیه اجزای جامعه ندارد ، بلکه دریک رابطه پر تعارض با بخشهای مختلف جامعه

است .
علوی برای توضیح و توجیه ادعاهای خود به تشریح مفصََل طبقات اجتماعی می پردازد ، او می گویدطبقات حاکم وپیوندهای طبقات در جوامع پسا استعماری بسیار پیچیده تر ازکشورهای پیشرفته سر مایه داری است ، از دید وی وجود انواع شیوه های تولید ما قبل سرمایه داری درکنار شیوه تولید سرمایه داری علت اساسی تنوع و پیچیدگی ساختار طبقاتی دراین جوامع اســت .وی درادامه یاد آور می شود که نهاد نظامی – بورکراتیک که به دست دولت استعماری در پاکستان ایجاد شده بود و بعد از استقلال نیز پابر جا مانده است ، در واقع ابزاری در دست سه طبقه مسلط و در عین حال رقیب ( پورژوازی ملی-بورژوازی متروپل و طبقه زمیندار) کشور بشمار می رود .(۱)

۱- امیر محمد ، حاجی یوسفی ، دولت ،نفت وتوسعه اقتصادی در ایران ، تهران :انتشارات مرکزاسنادانقلاب اسلامی ، ۱۳۷۸ ،ص ۱۱۳

از دیـــــــدگاه علوی خود مختاری دولتهای جهان سوم به دستگاهها و کارگزاران دولتی امکان و فرصت بی سابقه ای برای پیگیری منافع خودشان می دهد ، چنین دولتهایی با عنوان توسعه اقتصادی بخش زیادی از منابع اقتصادی ملی و منافع خارجی را در انحصار و خدمت خود قرار می دهند . مطابق نظر وی دولت درجوامع پیرامونی به دیکتاتوری تمایل دارد . زیرا ساختار پیچیده طبقاتی و فقدان یک طبقه بالای مشخص ، دولت را هم با طبقات فرودست و هم فرادست رو در رو قرار می دهد و سر انجام به سر کوبگری ، افزایش می کنند. بطور کلی در نظر علوی دولت در جهان سوم بناچار د رچهار چوب ضرورتهای ساختاری سرمایه داری بین المللی عمل می کند .و دو ویژگی ذکر شده یعنی ساختار بسیار توسعه یافته دولت و نقش اقتصادی نسبتا مستقل آن نه تنها نشان دهنده اهمیت دولت در جوامع پسا استعماری است ، بلکه ماهیت متفاوت آنرا از آنچه در مورد دولت در نظریه مارکسیستی ارتدکس آمده نشان می دهد.
از نقد بینش ابزاری دولت ، سنتی نظری توسعه یافته که علاوه بر حمزه علوی با کولین لیز ، جان سائول ، عیسی یوجی و جکسون و رزبرگ عجین شده است .آثار آنها مربوط به دولتهای آسیایی و افریقایی بعد از استعمار است.
در ادامه نگاهی گذرا به نظریات این نویسندگان خواهیم افکند.نظریه علوی در مورد دولت در جوامع پسا استعماری سؤالات و انتقادات زیادی را بر انگیخت . جان سائول یکی از محققانی است که با توجه به ماهیت دولت درتانزانیا به بررسی نظریه علوی پرداخت .

۱- احمد ، ساعـــــــی ، مسائل سیاسی –اقتصادی جهان سوم ، تهران:انتشارات سمت ،۱۳۷۷،
وی مفهوم استقلال نسبی دولت پسا استعماری را مورد تردید قرار داد. به اعتقاد او ویژگی سوم دولت پسا استعماری مربوط به نقش ان در ایجاد شرایط ضروری برای وحدت و تمامیت ارضی و کسب مشروعیت است . سائول با توجه به کشور مورد مطالعه اش(تانزانیا) معتقد است که ماهیت و میزان استقلال نسبی از تاثیرات طبقات مختلفی که ریشه در فرایند تولیدی جامعه دارند مساْله ای مناقشه آمیز است.بدین ترتیب میان سه طبقه ای که علوی نام می برد موازنه بر قرار نیست و دو طبقه بومی از بورژوازی متروپل اهمیت کمتری دارند (۱) .علاوه بر انتقادات سامئول

، محققان دیگری نیز به بررسی نظریه علوی و انتقاد از ان بویژه مساْله دولت پسا استعماری با ساختار بسیار توسعه یافته پرداخته انند. این نویسندگان با توجه به ضعف دولتهای پسا استعماری در افریقا معتقدند ساختار دولت نه تنها بسیار توسعه یافته نیست ، بلکه بر عکس بسیار توسعه نیافته است. برای مثال به اعتقاد جکسون و رزبرگ ، دولتهای افریقائی صرفاْ یک نام و عنوان بوده و واقعیت چندانی ندارند این دو با تقسیم بندی دولتها به حقوقی و تجربی معتقدند دولتهای افریقایی صرفا از لحاظ حقوقی دولت بوده و صرفنظر از کار گزارانی که در این دولتها خدمت می کنند ، هیچ وجود تجربی و واقعی ندارند (۲)
از دیگرصاحبنظرانی که از منظری مارکسیستی به تبیین تحولات سیاسی کشور های پیرامونی پرداخته است عیسی شیوجی (۳) می باشد.
ولی با محور قرار دادن تانزانیا بعنوان حوزه مطالعاتی بر این باور است که ، قبل و پس از انقلاب طبقه مسلط در این کشور ها بورژوازی متروپل بوده و یک بورژوازی ملی واقعی امکان ظهور نداشته است .
در این شرایط خرده بورژوازی تنها طبقه قادر به هدایت جنبش استقلال است . بنا براین نقش مترقی بر عهده می گیرد و سر انجام قدرت دولتی راقبضه می کند و از ان پس دولت نقش فعال مایشاء را در مبارزات طبقاتی ایفا ی نماید . این خرده بورژوازی به سبب آنکه فاقد بنیادی اقتصادی است

۱- امیر محمد ، حاجی یوسفی ، استقلال نسبی دولت یا جامعه مدنی در جمهوری اسلامی ایران،پیشن ، ص۷۳

۲- امیر محمد،حاجی یوسفی،دولت ،نفت وتوسعه اقتصادی در ایران ،پیشن ، ص ۱۱۵
Shiuji-3

می کوشد به نحوی به منابع اقتصادی دست یابد . از این رو با انگیزه نفع شخصی وسیالیسم را در برنامه ریزی خویش می گنجاند و به ملی کردن یکسری از بنگاههای اقتصادی مبادرت می ورزد . این ، راه را برای ظهور دست کم بطور بالقوه یک بورژوازی دیوانسالار هموار می کند. این طبقه هر چند مالک و سایل تولید نیست ، اماکنترل مؤثری برانها اعمال می کند(۱)
بطور کلی مطابق این بینش دولت به علت بر خورداری از ویژگی استقلال نسبی می تواند به سازماندهی طبقات پرداخته و انها را به خود وابسته نماید ،این نکته بویژه در مورد رژیمهای پویولیست صادق است که طبقات فرودست را حول الگویی از صنعت جانشین واردات سازمان م

ی دهند و غالباْ به گونه ای موفقیت آمیز می کوشند مانع تشکل مستقل پرولتاریا پیرامون منافع طبقاتی خود شوند (۲)
ب : تیلمان اورس و نظریه دولت پیرامونی
تیلمان اورس در کتاب ماهیت دولت درجهان سوم بر آنست تا نظریه ای عام در خصوص جهان سوم تدوین کند. او بحث خود را با ویژگیهای دولت د رجوامع سر مایه داری آغاز می کند.وی دولت بورژوازی را تبلور ظاهری منافع کل جامعه بر اساس نظام سر مایه داری تولید وتوزیع می داند . به عبارت دیگر وی دولت را تضمینی برای شرایط عام باز تولید سرمایه داری می داند. بنظر تیلمان اورس برای شناخت ساخت دولت در جوامع پیرامونی باید ویژگیها و الزامات سرمایه داری در این جوامع رابشناسیم . وی دو ویژگی ، باز تولید وابسته به بازار جهانی و تعدد ساختی صورتبندی اجتماعی را از خصوصیات مشتکر میان تمام کشور های پیرامونی می داند.
از دیدگاه تیلمان اورس ، خواسته های اقتصادی و اجتماعی جوامع مرکزی از طریق بخش های اقتصادی حاکم بر جامعه پیرامونی نیز بوسیله بورژوازی خارجی و مددکاران داخلی آن بر ساختهای سیاسی جوامع پیرامونی تحمیل می گردد، دولت پیرامونی توان مقاومت درمقابل تعدیات محدود کننده بازار متکی به جوامع خارجی را ندارد. برای این دولت تنها این امکان می ماند که صرفا ْ بر چگونگی تحقق منافع

۱- hiuigi,Issa.(1976),class,struggle,in,tazania,(LondonHeineman) .p.p.75
۲- روکس ،بروف،رایان ، نظریات توسعه نیافتگی ، ترجمه محمد هاشمی گیلانی ، تهران

: نشر سفیر ، ۱۳۶۹ ،ص ۱۹۸ .
بورژوازی خارجی تاثیر بگذارد بی آنکه هرگز قادر باشد خلاف منافع آنها گام بردارد.این دخالت در انتقال منافع بورژوازی خارجی به محیط اقتصادی درون مرزی یکی از وظایف عمده دولت پیرامونی کاپیتالیستی راتشکیل میدهد .اورس وظایف دیگر دولت پیرامونی این گونه بر می شمارد :
۱- تضمین ادغام جوامع در بازار جهانی
۲-تضمین قوانین عام مبادله (وظیفه استمرار نظام سر مایه داری د رجوامع پیرامونی )این وظیفه موجب دخالت همه جانبه دولت در اقتصاد می شود.این دخالت تعارضات بخشهای مختلف ا

قتصاد را به داخل دولت منتقل می سازد از اینرو مداخلات مداوم دولت زمینه ساز بحرانیهای خاتمه ناپذیر نیز هست.
۳-تضمین نیروی کار و نهایتا تضمین شرایط عام و مادی تولید (تامین زیر بناهای اقتصادی وهمچنین تولید بر خی محصولات اساسی مصرفی ).
از دید اورس دولت پیرامونی جهت انجام وظایف فوق به ابزاری همچون پول ، قانون ، ایدئولوژی و زور مجهز می باشد . دولت برای هر گونه دخالت استراتژیکی در فرایندهای اجتماعی به پول نیاز دارد ، زیرا بدون آن سایر ابزار قابل تامین نیست. با وجود این چون درجوامع پیرامونی روابط اجتماعی پولی نشده است پول ابزار مؤثری نخواهد بود.

همچنین بدلیل تعدد صورتبندی اجتماعی و نابرابری موقعیت ها و خارج بودن بخش مسلط اقتصادی از حوزه قانون ، این ابزار هم چندان کارامد نیست، استفاده از ایدئولوژی نیز در بلند مدت با عملکرد دولت پیرامونی باعث کاهش مشروعیت نظام می شود از اینرو تنها ابزار مفید و کار امد و در عین حال ساده تر برای حل بحرانهای موجود در این جوامع زور (قهر) می باشد که البته کاربرد قهر نیز نشان از ضعف و ناتوانی حکومت درحل بحران توسط دیگر ابزار را دارد.
اورس یا دآور می شود که دولت پیرامونی موجبات پیدایی یک طبقه اجتماعی دولتی را فراهم می سازد و این بدلیل فقدان یک نیروی اجتماعی مستقل است که بتواند تکامل (بورژوازی) راپیش ببرد.بنابراین این وظیفه را دولت بعهده می گیرد که این امر باعث تسلط دولت بر بخش مهمی از سیستم اقتصادی می شود . از سوی دیگر بدلیل فقدان نهادهای مدنی و مستقل (احزاب ، اتحادیه های صنفی و 😉 و واسط بین مردم و حکومت ، دیکتاتوری به شکل رایج حکومت در می آید.و بدین ترتیب نهاد های دمکراتیک دراین جوامع جنبه صوری پیدا می کند.(۱)
ج : اودانل و نظریه دولت اقتدار گرای دیوان سالار
گیلرمو اودانل در کتاب نوسازی و اقتدار گرایی دیوانی در صدد برقراری رابطه ای میان مراحل مختلف تاریخ سرمایه داری درآمریکای جنوبی و تناوب نظام های سیاسی مختلط و انحصار گر می باشد .
به نظر اوائل ،دولت در جوامع نوگرا یک نیروی سیاسی است نه تنها به این دلیل که از جناحهای

مختلف نخبگان و جامعه مدنی استقلال نسبی دارد.بلکه همچنین به این دلیل که بر آنها سلطه نیز دارد دولت دیوان سالار اقتدا گرا نیروی متحدی است که درتمام عرصه های فعالیت وارد می شود ، فراتر از سیاست وارد بهر های زندگی اقتصادی ، فرهنگی ، ایدئولوژیک و خانوادگی می شود . این امر الزاماْ به ماهیت سرکوبگر دولت دیوان سالار – بورکراتیک بر می گردد ، وی برای فرو نشاندن مقاومت توده ها به سر کوب متوسل می شود (۲)
اودائل خصایص اینگونه حکومتها را به شرح ذیل توصیف می کند(۳)
۱-حاکمیت بورکراتیکها ، در این نوع حکومت ها مناصب عالی حکومتی را افرادی تصاحب می کند که

تجربه و عملکرد موفقیت آمیزی در سطوح بالای سازمانهایی همچون ارتش ، ادارات دولتی و شرکتهای خصوصی داشته اند .
۲- انحصار سیاسی ، دولت از طریق سر کوب و اعمال کنترل بر انجمنهای صنفی و اتحادیه های کارگری راههای دسترسی به حکومت را مسدود می کند.
۳-انحصار اقتصادی ، محدود کردن تقاضای نامحدود بخش عمومی از دیگر ویژگیهای این نظاهاست .
۴-سیاست زدایی ، تقلیل مسائل اجتماعی به درجه مسائل فنی ، رژیم اقتداگرا بشدت ضد مشارکت توده هاست. از این لحاظ رژیم معتقد است رابطه مردم با حکومت نوعی ارتباط حمایتی –تبعی است نه حاکی از قبول مشارکت فعالانه
۵-تعمیق سرمایه داری وابسته ، حرکت به سمت تولید کالاهای واسطه ای و سرمایه ای و ورود به بازار صادرات صنعتی .
۱-اقتباس و تلخیص از اورس، تیلمان ، ماهیت دولت در جهان سوم ، ترجمه بهروز توانمند ، تهران:انتشارات آگاه، ۱۳۶۲
۲-اعطاس ، ۱۳۷۴،پیشین ،صص ۳-۱۴۲
۳- احمد،ساعی ، مسائل سیاسی –اقتصادی جهان سوم ، پیشین ،ص ۲۱۷
از نظر اودانل این دولتها در واقع محصول ائتلاف سرمایه خارجی ، بورژوازی ملی ، نظامیان و بورکراتیکها ( اتحاد مثلث) علیه بحرانهای اقتصادی و سیاسی و علیه جنبشهای طبقات متوسط و پائین بودند.
بر طبق دیـــدگاه او دانــل نظامهای اقتداگرای دیوان سالار در مرحله اولیه تعمیق صنعت به شدت به کمکهای فنی و مالی خارجی نیازمندند. بنابراین چاره ای جز وابستگی به عوامل و سر مایه خارجی ندارند اما در مراحل بعدی که به تناست سیاست تعمیق صنعت میزان رشد اقتصادی بالا می رود ، این دولتها از خود مختاری بیشتری در مقابل سر مایه های خارجی بر خوردار می شوند. مدعی

نمایندگی منافع ملی می شوند و چه بسا برای تحکیم مشروعیت خود به تدریج به سمت بخشهای مردمی و طبقات سر کوب شده روی آوردند.بر عکس اگر این امر (سیاست تعمیق صنعت) با موفقیت همراه نباشد ، با فعال شدن بخشهای مردمی و چرخش بورژوازی به سمت آنها و همچنین حمایت بخشی از نظامیان از این نیروها دولت اقتدارگرا با استحاله و فروپاشی مواجه می گردد و تبدیل به نوعی پوپولیسم می شود .
بطور کلی امتیاز چنین تحلیلی این است که نشان می دهد چگونه توسعه سرمایه داری می تواند موجد رفتا رهای اقتدارگرایانه باشد و به نگرشی ( بدبینانه ولی معتبر ) بینجامد که آسیبهای وارده بر الگوی دموکراسی را چونان بحرانهایی که با انجام توسعه از بین نمی روند نمی پندارند.(۱)
د: خاورمیانه و الگوی دولت رانتیر(۲)

ویژگی های خاص فرهنگی ، اجتماعی کشورهای خاورمیانه ( بخصوص جوامع عرب)، همراه با در آمدهای سرشار نفتی توانائی الگوهایی که تاکنون بر شمردیم را در تبیین ساختار سیاسی و ماهیت دولت در این منطقه به چالش طلبیده است .فقدان هیچگونه جنبش مردمی مستمر و اصلاح طلبانه و نیز عدم گرایش این کشورها به سمت دموکراسی ، باعث شده است تا بسیاری از صاحب نظران و محققان به نقش در آمد ثابت نفتی به عنوان عامل تداوم بخش حکومت خودکامه واستبدادی دراین منطقه توجه نمایند (۳)

۱- برترانل-ل بدیع، ‘توسعه سیاسی‘ترجمه احمد نقیب زاده‘ پیشین ،ص ۱۷۲
Rentire State-2
۳- جیاکومو ، لو چیانی ، درآمد ثابت نفتی ، بحران مالی دولت وگرایش به دموکراسی ،فصلنامه خاور میانه ، سال دوم ، شماره دوم ، تایستان ، ۱۳۷۴،ص۴۲۴ .

آدام اسمیت میان رانت و دیگر منابع درآمد مانند مزد و سود (۱) تفاوت گذاشته است

.
بنظر وی رانت به شیوه ای متفاوت از دستمزدها و سود در ترکیب قیمت کالاها داخل می شود ، و دستمزدها و سود های بالا یا پائین سبب بالا رفتن قیمت می شود ، اما رانت بالا یا پائین مسبب قیمت بالاوپائین نیست بلکه نتیجه آنست(۲)

بطور کلی زمانی که از رانت سخن می رود منظور در آمدی است که از مواهب طبیعی عاید گردد، بدین ترتیب میتوان دریافت که رانت در آمدی است که بدون تلاش بدست می آید و دربرابر مفاهیمی چون سود و مزد بکار می رود که نتیجه تلاش و فعالیت اقتصادی است.در تعریف دولت رانتی

ر گفته اند : هر دولتی که قسمت عمده در آمد خود را از منابع خارجی رانت دریافت کند دولت رانتیر نامیده می شود.برای تشخیص این امر آستانه ۴۲% را در نظر گرفته شده است. بدین معنا که هر کشوری که ۴۲% پائینتر از کل در آمدش از رانت خارجی باشد ، دولت رانتیر قلمداد می شود (۳)

در یک دولت رانتیر تنها در صد بسیار کمی از نیروی کار درگیر تولید رانت می باشند .بنا براین اکثر افراد جامعه دریافت کننده یا توزیع کننده رانت ،هستند.
مطابق نظر مهدوی ویژگی متمایز کننده دولت رانتیر اینست که در امدهای نفتی که حکومت کشور تولید کننده و صادر کننده نفت دریافت می کند ، ارتباط بسیار ناچیزی با فرایندهای تولید در اقتصاد های داخلی آنها دارد ، بعبارت دیگر داده های اقتصاد داخلی به غیر از مواد خام اهمیت چندانی ندارد (۴) اهمین رانتی که مستقیماْ به خزانه دولت ریخته می شود توسط نویسندگانی چون کاتوزیان ،فیلیپ راوکینز، کایرن چودری و حازم بیلادی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.اولین تاثیر عمده رانت بر روی دولت این است که استقلال آن را از جامعه افزایش می دهد و دولت به علت دارا بودن قدرت انحصاری در استفاده از رانت ، از آن برای حفظ و تداوم قدرت انحصاری خود استفاده می نماید.تاثیر دوم رانت برروی دولت

۱-Wage ،و Profit
۲-امیر محمد ، حاجی یوسفی،رانت ،دولت رانتیر ورانتیرسیم ، اطلاعات سیاسی واقتصادی ، سال دوازدهم ، شماره ۵و۶ بهمن واسفند ، ۱۳۷۶ ،ص۳-۱۵۲
۳- امیر محمد ، حاجی یوسفی ، دولت ،نفت وتوسعه اقتصادی در ایران ،پیشن، ص ۳۷
۴-Mahdary, H. (1970)patterns and problems of Economic Deve lopmentm in Rentier states : The case of Iran (oxford university prss).p.p.

اینست که بواسطه وجود رانت ، توانایی و کار ویژه استخراجی و درباره توزیعی دولت تضعیف می شود. از لحاظ تاثیر رانت بر روابط دولت و جامعه نیز الگوی رانتیریسم می تواند با جلب همکاری نخبگان و گوههای حاکم در جامعه اغلب شکل پاتریمونیالیستی و یا نوپاتریمونیالیستی به خود بگیرد.بعبارت دیگر ارتباطات فامیلی و خانوادگی آشکارا اساس کار قرار می گیرد ،در عرصه

دیوانسالاری هم می توان از رشد حجیم دیوانسالاری و سازمان اداری رانتیر بعنوان یکی از تاثیرات رانت بر روابط دولت و جامعه یاد کرد(۱)
از جنبه تاثیر بر اقتصادی نیز رانت باعث حاکم شدن نوعی روحیه رانتی(۲) در کشور شود.
این روحیه ، یعنی کم ارزش شدن کار و کوشش و فعالیت اقتصادی باعث پیدایی وضعیتی می شود که چاتلوس آنرا اقتصاد چرخشی (۳) نامیده است.
وی این اصطلاح را درمقابل اصطلاح اقتصاد تولیدی بکار می برد . دولت رانتی بعلت منابع رانتی که در اختیار دارد تلاش می کند تا از طریق توزیع رانت به کسب مشروعیت پرداخته و در نتیجه به دنبال این نیست که استقلال نسبی جامعه مدنی (یعنی افزایش آزادیها و مشارکت سیاسی ) را افزایش دهد . چنانکه « ببلاوی » می گوید : سیاست در جوامع تحت کنترل دولت رانتیر ناپدید

می گردد ، نه تنها چونان موضوعی برای بحث جدی بلکه حتی به شکل غیر رسمی و در خفا نیز مطرح نمی شود.این غیر سیاسی شدن باعث می شود تا جامعه مدنی از هر نوع ادعا نسبت به دولت دست بر دارد زیرا جامعه برای تاثیر گذاری بر سیاست قدرتی در خود نمی بیند ، این استقلال دولت از جامعه مدنی ریشه در آمدهای عظیم نفتی دارد چنانکه لوچیانی م ینویسد : دولت رانتیر می تواند در میان اهداف خود هدف توسعه کشوررا نیزدر نظر گیرد،اما معمولا چنین نیست ، زیرا توسعه پیش شرط حیات و بقای دولت رانتیر نمی باشد.
بنابراین دولت رانتیر وابسته به مالیات نیست و نتیجه مستقیم آن (استقلال) اینست که دولت نیازی نمی بیند تا پاسخگوی جامعه باشد.عبارت مشهور بدون نمایندگی و حکومت دمکراسی ، نباید از جامعه مالیاتی گرفته شود ، در دولت رانتیر وارونه گشته و تبدیل به عبارت بدون اخذ مالیات ، نمایندگی و حکومت دموکراسی نیز ضروری نیست ، می گردد.

۱- امیر محمد ، حاجی یوسفی ، دولت ،نفت وتوسعه اقتصادی در ایران ،پیشن، ،صص ۴۰-۳۹

Rentire Mentalit-2

Circularation Economy-3
بنابراین چنین بنظر می رسد این دولتها تنها درصورتیکه با بحران مالی مواجه گردند و به نحوی مجبور به اخذ مالیات از جامعه شوند یا نیازمند مشارکت اقتصادی آن شوند دمکراسی به مساله فوری و جدی مبدل می گردد.
بطور کلی هدف از نظریاتی که تا اینجا مورد بررسی قرار گرفت ، ارائه یک چهار چوب نظری ، مفهومی جهت آشنائی و نیز تبیین و توضیح هر چه بیشتر ماهیت دولت و سیاست در جهان سوم بود.

گفتار سوم
مباحث نظری ومفهومی اطلاعات وفناوری اطلاعات

الف : اطلاعات

اطلاعات یعنی اطلاعات خام یا داده ها ی پرورده شده ای که شکل و ساختار دارد به عبارتی سازمان یافته است .واژه Information از فعل لاتین Informo وinformare به معنی شکل دادن به چیزی است . واژه Information از نظر علم بیان ساخت بخشیدن به توده یا ماده نامنظم را تداعی میکند.ساخت بخشیدنی که به ماده بدون حیات و نامربوط معنی و حیات بدهد (۱)

اطلاعات نهاده های ملموسی یا غیر ملموسی هستند که عدم اطمینان ما را در باره یک حالت یا یک رخداد کاهش می دهد . (۲)
اطلاعات ، داده های پردازش شده ای است که برای دریافت کننده معنی دار بوده و ارزش واقعی آن در تصمیمات جاری و آتی مشاهده می شود. (۳)
اطلاعات نتیجه ای از تجزیه و تحلیل ، دستکاری و ارائه متفکرانه داده ها به شکلی هست که قدرت تصمیم گیری را افزایش خواهد داد.(۴)
اطلاعات عبارت است از عاملی مفهومی که ساختار و آرایشی خاص دارد و در رفتار عمومی سیستم و تعامل ان با محیط خارج و داخل ایجاد تشخص و وحدت می کند . بر خی از اطلاعات به عنوان آنترپی منفی یا د کرده اند . این صاحب نظران بر این باورند که وجود اطلاعات ، ار افزایش آنتروپی مثبت که در هم ریزنده و نا متعادل کننده سیستم است جلوگیری
می کند. به دلیل چنین نقشی، اطلاعات عمر خاصی دارند و از نظر استفاده کنندگان مختلف دارای ارزش های نسبی براساس موقعیت ها هستند .(۵)
الف-۱- : ضرورت اطلاعات
اطلاعات می تواند فرایند تصمیم گیری را د ر مورد ساختار ، فن آوری و نوع آوری متحول نماید .و همچنین اطلاعات همانند یک رگ حیاتی برای دولت ها است دولت ها را باید به گونهای طرح ریزی کرد تا بتوان اطلاعات کافی و صحیح به مدیران ارائه نمود .ولی پیش از پرداختن به طرح سازمانی ،دولت ها و فن اوری باید مفهوم اطلاعات را درک کرد . (۶)

۱-رضائیان، همان ،ص ۲۳

۲)Lucas JR,Henry,information systems: Concepts for Management ,Mc Graw Hill , Singapore , 1990,p 28
۳)David ,G.B & M,olsan,Management Information systems ,2and ,Mc Graw Hill ,USA,1985 ,p.6
۴)Long,Ibid,P.10
۵- غلامرضا،خاکی، سیستم های اطلاعاتی برای مدیران بیمارستان ، تدبیر شماره ۶۳ ، تیر ماه ۱۳۷۵، ص ۲۱
۶-دفت، ریچارد آل،تئوری و طراحی ساختار ،ترجمه : علی پارسائیان و محمد اعرابی ، دفتر پژوهش های فرهنگی ، ج ۲ ، تهران -۱۳۷۷ ، ص ۵۷۱ .
الف-۲- : ارزش اطلاعات

با توجه به فرایند تصمیم گیری می توان نتیجه گرفت که اطلاعات نقش تعیین کننده و موثری در تصمیم گیری دارد این موضوع را به این ترتیب نیز می توان مطرح کرد .که ارزش اطلاعات به موارد زیر بستگی دارد :
۱ توسط چه کسی مورد استفاده قرار می گیرد ؟
۲ در چه زمانی مورد استفاده قرار می گیرد .؟
۳ در چه موقعیتی مورد استفاده قرار می گیرد.

با این مفهوم اطلاعات نیز مانند هر کالای دیگری در اقتصاد برای افراد مختلف ، در زمان ها ی مختلف و موقعیت های متفاوت با توجه به ویژگی هایی که دارد ، ارزش خاصی خواهد داشت . لذا ، این ویژگی اطلاعات است که ارزش آن را برای افراد مختلف تعیین می کند. بدین لحاظ ” Senn ” معتقد است که ارزش اطلاعات در هر پیام ، منسوب به ارزشی است که ان (پیام )بر کل اطلاعات یا دانش افراد می افزاید. (۱)

الف-۳- : معیار ها ی مفید بودن اطلاعات

کیفیت اطلاعات (Information Quality )
هرچه اطلاعات صحیح تر باشد کیفیت آن بیشتر است و مدیران مطمئن تر می توانند در تصمیم گیری بر آن تکیه کنند.البته کیفیت ، بیشتر به هزینه بالاتری برای جمع آوری اطلاعات است .
به موقع بودن اطلاعات (Information Timeliness):
ب رای کنترل موثر، اقدام اصلاحی باید قبل از اینکه انحراف از برنامه با استاندارد بیشتر گردد ، انجام پذیرد . بنابراین اطلاعات فراهم شده توسط یک سیستم اطلاعاتی باید به دست شخص مناسب ، در زمان مقتضی ، برای اقدام برسد.
میزان (کمیت)اطلاعات (Information quantity):
مدیران به سختی می تواننند تصمیمات صحیح و به موقعی ، بدون داشتن اطلاعات کافی اتخاذ کنند مدیران اغلب با اطلاعات غیر مفید و نا مربوط اشباع می شوند و چنانچه اطلاعاتی بیش از آنچه که بتوانند از ان استفاده موثر بنمایند بدستشان برسد ، احتمالا از ان

۱- سید ضیاء الدین ، قاضی زاده فرد، اطلاعات : مفاهیم ، چرخه ، ارزش ، ویژگی ها ، طبقه بندی و انواع آن .دانش مدیریت ،سال دهم ، شماره ۸-۳۷ ،تابستان و پائیز ۱۳۷۶ –صص۶-۱۱۵ .
اطلاعات چشم پوشی می کنند در این رابطه مجله ” Industryweek” می نویسند ‹‹داده ، چالش سازمانی قرن آتی (قرن ۲۱) است ، موفقیت رقابتی و حتی بقای سازمان به توانایی تبدیل سریع داده ها به اطلاعات با مفهوم و قابل درک بستگی دارد››.

مربوط بودن اطلاعات (Information Revolance ):

اطلاعاتی که به دست مدیران دولتی می رسد باید با مسئولیت ها و وظایف انها درار تباط باشد . (۱)

الف-۴- : سازماندهی اطلاعات:
اطلاعات ، مادامی که مرتب و سازمان یافته نباشد، هنوز داده به حساب می آید . داده ها برای اینکه هدفمند شوند باید متشکل ،مرتب و سازمان یافته باشند . بنابراین اصلا روشن نیست که انواع خاصی از اطلاعات ، در چه شکلی معنا دار است و بخصوص در چه فرمی از سازمان ، و برای چه شغل خاصی ، معنا دار خواهد بود . و همین اطلاعات ممکن است برای اهداف و مقاصد متفاوت ، سازمان دهی و ترتیب متفاوتی را داشته باشد (۲)
حالا پس ازشناخت اطلاعات و درک ان بحث فن آوری اطلاعات را شروع می کنیم .
الف-۵- : مشخصات عصر اطلاعات
شش ویژگی قابل تمییز عصر اطلاعات از اعصار پیشین عبارتند از :
۱ جامعه ای مبتنی بر اطلاعات ظهور یافته است
۲ وابستگی شرکت های تجاری به فن آوری اطلاعات ، جهت کاری که انجام می دهند .
۳ فرایندهای کار جهت افزایش بهره وری تغییر یافته اند .
۴ فن آوری اطلاعات ابزاری را برای تفکر مجدد ،یا مهندسی مجدد ،در زمینه فرایند های مرسوم کسب و کار فراهم آورده است.
۵ موفقیت در کسب و کار به مقدار زیادی با اثر بخشی فن اوری اطلاعاتی مورد استفاده ، تعیین می شود .
۶ فن آوری اطلاعات در بسیاری از محصولات و خدمات مورد استفاده قرار می گیرد . (۱)

۱- علی ، یزدان ، سیستم های اطلاعاتی ،تدبیر ، شماره ۹۷ ، آبان ۱۳۷۸ ص ۸۹
۲- پیتر اف، دراکر، چالش های مدیریت در سده ۲۱ ، ترجمه : محمود طلوع ،تهران:موسسه خدمات فرهنگی رسا ،۱۳۷۸ ،صص ۸-۱۵۷
الف-۶- : عصر اطلاعات عصر دگرگونی ها

چرخه دگرگونی همواره تند امروزی ، بی تردید در گذشته سابقه نداشته است . دگرگونی ، امروزه سریعتر ،غیر معمول تر و اساسی تر از هر زمان دیگری در گذشته است .برخورد های تکنولوژیکی و فشار های رقابتی و فرهنگی ،گردابی را بوجود آورده اند که در قلب این گرداب ،مدیریت ، خلاقیت ، واکنش در برابر دگرگونی و صدمه دیدن آن قرار گرفته است . سه محرک عمده یعنی فن آوری و بویژه فن آوری اطلاعات ، تغییر نقش دولت در اقتصاد و جهانی شدن عواملی هستند که سرعت دگرگونی ها را بیشتر کرده و می کنند .(۲)

درعصر حاضر دولت ها باید با شجاعت تمام خود را متحول کنند .چرا که بدلیل توسعه فوق العاده فن آوری ، اطلاعات و ارتباطات سازمان ها امروزه شاهد تغییرات دگرگونی اساسی و شدیددرمحیط خود هستند .تغییراتی که بر خلاف گذشته در راستای روند گذشته و حال نیست (۳)
درحال حاضر در سراسر دنیا ساختار تجارت ، متاثر از کاربری اطلاعات بشدت تغییر یافته است و ورود به صحنه رقابت جهانی ، نیازمند دارا بودن سیستم های بهینه اطلاعاتی ،ارتباطی بین المللی است که به دولت هاکمک می کند بتواند امکان ترکیب منابع مختلف را فراهم آورده و تغییرات

استراتژیک عمده ای را در درون خود به وجود اورد. پویا شدن اقتصاد جهانی مفاهیم سنتی سابق یعنی زمان ، رقابت و حدود جغرافیایی را دستخوش تغییر کرده است . نگرش جدیدی که پیش روست ، می رساند که خواسته ها ی اقتصاد پویا ،مستلزم ایجاد ساختار های جدید اجتماعی ، سبک های جدید مدیریتی و رهیافت های نوین در خلاقیت های دولتی است. اینها همگی ناشی از سیل عظیم تولید و گردش اطلاعات در عصر حاضر است . (۴)

۱)Ibid,PP 6-7
۲- جیمز و نیتین نوریا چمپی ، ، با شتاب به پیش ،ترجمه، محمود طلوع مکانیک تهران :انتشارات رسا ،۱۳۷۷-ص ۵
۳-همان
۴- فرشید ،محمد نژاد ،تکنولوژی اطلاعات و مهندسی مجدد منابع انسانی ، تدبیر ،شماره ۹۴ ، مرداد ۱۳۷۸ ، صص ۴۰-۳۹

ب : فن آوری اطلاعات

از فن آوری اطلاعات تعاریف متعددی شده است که در ذیل تعدادی از انها را متذکر می شویم اداره صنایع و بازرگانی انگلستان فن آوری را اینگونه تعریف می کند : تحصیل ، پردازش ، نگه داری ، و توزیع اطلاعات صوتی ،تصویری، نوشتاری و عددی توسط یک دستگاه میکرو الکترونیکی محاسباتی و اطلاع رسانی .(۱)
فن آوری اطلاعاتی در تعریف محدودش ، به بعد فنی یک سیستم اطلاعاتی اطلاق می شود.که سخت افزار ، نرم افزار ، پایگاه داده ها و شبکه ها و دیگر دستگاه های جانبی را در بر می گیرد. فن آوری اطلاعاتی می توان به عنوان زیر سیستم یک سیستم اطلاعاتی در نظر گرفته شود .بعضی مواقع اصطلاح فن آوری اطلاعاتی مترادف با سیستم اطلاعاتی یا حتی در تعریفی جامع به مجموعه ای شامل مجموعه ای از چندین سیستم اطلاعاتی ، کاربران و مدیریت یک سازمان اطلاق می شود. (۲)

فن آوری اطلاعات یا IT در تعریف محدودش به سخت افزار و نرم افزار های کامپیوتری و به مشخصات فیزیکی IT مانند الکترونیک ، دیجیتال ، چاپگر، ارتباطات از راه دور ، پردازشگر ها و ; مربوط می شود .در تعریف جامع فن آوری ارتباطات به چگونگی استفاده از تجهیزات مربوط می شود یعنی کاربرد فن آوری برای فرایند ها ی تجاری ، اداری ،جمع اوری داده ها و تولید اطلاعاتی که برای مدیران دولت با ارزش است . (۳)

فن آوری اطلاعات به اقلام و توانائی های بسیار متنوعی اطلاق می شود که درایجاد (تولید)، ذخیره و توزیع داده و اطلاعات بعلاوه در ایجاد دانش مورد استفاده قرار می گیرد و سه جزء اصلی آن کامپیوتر ها ، شبکه های ارتباطی و معلومات خاص (Know-how) می باشد (۴)

۱- کل،جی ای ،تئوریها و فرایند مدیریت ، ترجمه : سهراب خلیلی شورینی ، انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی ، تهران ،۱۳۷۶ ،ص ۴۰۶
۲)Turban,Efraim & Others,Information Techlology for Management ,john Wiley &sons Inc ,USA,2nd ed ,1999,p 19

۳)Daniels ,n.carolina, Information Techlology:The Mangegement Challeng,Addison Wesley Inc,USA,1994,p 12
۴)senn,Ibid ,p12
فن آوری اطلاعات را می توان بعنوان فن آوریهای محاسباتی و ارتباطات راه دور که امکانات خود کار استفاده از اطلاعات را فراهم می کند ،تعریف کرد.بااین تعریف IT بیانگر تجهیزات به معنای سخت افزار و نرم افزار قابل لمس می باشد (۱)
اصطلاح فن آوری اطلاعاتی برای توصیف فن آوریهایی بکار می رود که ما را در ضبط ،ذخیره سازی ، پردازش ، بازیابی انتقال و دریافت اطلاعات یاری می کند.این اصطلاح فن آوریهای نوین مانند کامپیوتر ، انتقال از طریق فکس ، میکرو گرافها ، ارتباطات از راه دور ، میکروالکترونیکها و همچنین فن آوریهای قدیمی تر نظیر سیستم های بازرگانی اسناد ، ماشین های محاسباتی مکانیکی ،چاپ و حکاکی را در بر می گیرد. (۲)

ب-۱- : اجزاء فن آوری اطلاعات

فن آوری اطلاعات در برگیرنده سه جزء اصلی است که عبارتند از :
۱-کامپیوتر ها ۲- شبکه های ارتباطی ۳-معلومات خاص
ترکیب این اجزاء به روش های معین ، فرصتهای مفید و سودمندی را بوجود می آورد. (۳)

ب-۱-۱- : کامپیوتر :
از نظر لغوی کامپیوتر از کلمه انگلیسی Compute به معنی حساب و محاسبه کردن گرفته شده و با افزودن r به معنی محاسبه کننده به کار رفته است . در اصطلاح ، کامپیوتر وسیله محاسباتی الکترونیکی است که کلیه عملیات محاسباتی رابا سرعت زیاد ، هزینه کم و دقت بالایی انجام می دهد.(۵)
در تعریفی دیگر یک کامپیوتر یک سیستم الکترونیکی است که می تواند برای دریافت ، پردازش ، ذخیره سازی و نمایش داده ها و اطلاعات مورد استفاده قرارگیرد .(۶)

۱)هیکز، ریچارد ،باز آفرینی دولت در عصر اطلاعات ، ترجمه :محمد ابویی اردکان ، نمایه پژوهش ، سال چهارم ، شماره ۱۵ ،پائیز ۱۳۷۹ –ص ۸۰
۲)بهان ، کیت و دیانا هولمز، آشنایی با تکنولوژی اطلاعات ، ترجمه ‘ مجید آذرخش و جعفر مهرداد ،انتشارات سمت ، تهران ،۱۳۷۵ ، ص ۵
۳)senn,Ibid,p 14
۵-کشتکار ملکی ، حبیب ا; ، کاربرد کامپیوتر در مدیریت و حسابداری، انتشارات سمت ، تهران ،۱۳۷۹ ، صص ۸-۷ .
۶)senn,Ibid,p 15
انواع کامپیوتر ها :
۱-۱-۱-: ریز کامپیوتر ها :

ریز کامپیوتر ها که گاهی بانام کامپیوتر های شخصی نیز معرفی می شوند در ابتدا به مثابه ماشین ها ی تک کاربر طراحی شده بودند .اما امروزه تغییرات سریع این دسته از کامپیوتر ها استفاده از انواع دیگر کامپیو.تر ها را تحت تاثیر قرار داده است. بطوری که مردم به استفاده از ریز کامپیوتر ها خیلی بیشتر از کامپیوتر های بزرگ و متوسط علاقه نشان می دهند. از ریز کامپیوتر ها می توان بطور مستقل استفاده و با آنها شبکه محلی ایجاد کرد.این کامپیوتر ها به عنوان یک ایستگاه کاری قابل بهره برداری هستند.تنوع تغییرات در ریز کامپیوتر ها خیلی سریع تر از سایر طبقات کامپیوتری اتفاق می افتد . امروزه ریز کامپیوتر ها در شکلهای گوناگون و با ویژگی های فراوانی به بازار عرضه می شوند. (۱) مانند ریز کامپیوتر های چندین کاناله (۲)،کامپیوتر های قابل حمل (۳) و ;.
ب-۱-۱-۲- :کامپیوتر های متوسط:
این دسته از کامپیوتر ها به عنوان کامپیوتر مرکزی تولید شدند و کاربران متعددی از طریق ترمینال به کامپیوتر مرکزی وصل می شوند که استفاده گوناگونی دارند.در این کامپیوتر ها نخست محدودیت ارتباطی وجود داشت ولی امروزه می توان بیش از ۳۰۰ ترمینال با تنوع کاربردی به انها ارتباط داد ، این دسته از کامپیوتر ها با طبقات مختلف کامپیوتر ها ارتباط شبکه ای دارند و به یکدیگر سرویس می دهند .
۱-۳: کامپیوتر های بزرگ :
بزرگترین کامپیوتر ها ی تهیه شده با اهداف عمومی با ظرفیت حافظه های اصلی از ۵ تا ۵۰۰ مگا بایت هستند . قیمت این دسته از کامپیوتر ها از ۲ تا ۱۲ میلیون دلار است. کامپیوتر ها ی بزرگ همزمان به هزاران ترمینال ارتباطی در محیط های نرم افزاری سرویس می دهند .

ب-۱-۱-۳- : ابر کامپیوتر ها:
بزرگترین نوع کامپیوتر ها ی تولید شده بانام ابر کامپیوتر ها معروفند که با سرعت ، ظرفیت و کارایی بسیار زیادی داده ها را بصورت موازی پردازش می کنند.
سخت افزار و نرم افزار :
کامپیوتر ها و اجزاء مرتبط آنها –از قبیل مانیتور ها ، چاپگر ها ، صفحه کلید دیگر

۱-کشتارملکی ،پیشین ، صص ۷-۸
۲)multichannel computers
۳)notebook,portable,laptop,palmtop &penbased laptop computers

دستگاههای جانبی ،سخت افزار نامیده می شوند . سخت افزرار به خودی خود نمی تواند کاری انجام دهد بلکه هر جز (قسمت ) بایستی به یک بر نامه شامل ، دستوراتی که به کامپیوتر می گویند چگونه یک وظیفه خاص یا مجموعه ای از وظایف را انجام دهند مجهز شده باشد. نر م افزار به دستوراتی اطلاق می شود که سخت افزار را اداره می کند. کامپیوتر به درستی وظایفش را انجام نخواهد داد مگر اینکه بدرستی برنامه نویسی شده باشد – یعنی نرم افزار برای تمام قسمت ها درست ، صحیح و کامل باشد.(۱)

ب-۱-۲- : .شبکه های ارتباطی:

یک قسمت اصلی از فن آوری اطلاعات ، ارتباطات ، یعنی ارسال و دریافت داده ها و اطلاعات از طریق یک شبکه ارتباطی است . یک شبکه ارتباطی در بر گیرنده مجموعه ای از ایستگاهها در مکانهای مختلف است که از طریق دستگاههای واسطه ای به هم مرتبط شده اند . این دستگاهها مردم را قادر می سازند تا داده ها ی اطلاعات را ارسال و دریافت دارند.
سیم ها و کابل های تلفن واسطه های ارتباطی متداول هستند.ارتباطات داده ای عبارت است از انتقال داده ها و اطلاعات از طریق یک واسطه ارتباطی. شبکه های ارتباطی د ر محصولات و خدمات بعلاوه در زندگی شخصی ما انقلابی راپدید آورده اند. شبکه های عمومی مانند مینی تل ، کامپو سرور ، اینترنت و شبکه گسترده جهانی (www) به اشخاص این اجازه را می دهد که بصورت الکترونیکی ، با دیگران از طریق کامپیوتر های شخصی ارتباط برقرار کنند.

ب-۱-۳- : معلومات خاص
فن آوری اطلاعات به خوبی معلومات خاص کاربرانش است. به عبارت دیگر افراد بایستی معلومات خاصی برای استفاده و منتفع شدن از فرصتهایی که این فن آوری ایجاد کرده ، داشته باشد .
معلومات خاص فن آوری اطلاعات (IT) شامل :
• آشنایی باابزار فن آوری اطلاعات (IT)
• بدست آوردن مهارتهای مورد نیاز برای استفاده از این ابزار .

۱)senn,Ibid, p 18

• توافق نظر در زمینه فن آوری اطلاعات ، هنگام استفاده از ان جهت حل یک مشکل یا برای بدست اوردن سود از یک فرصت است. (۱)

چ : وظایف فن آوری اطلاعات :

فن آوری اطلاعات واقعا چه کارهایی می تواند انجام دهد ؟. فن آوری اطلاعات (IT)می تواند شش وظیفه زیر را انجام دهد .
دریافت ، پردازش ،ایجاد ،ذخیره ،بازیابی و انتقال اطلاعات .
۱-دریافت(capture):
گردآوری جزئیات تفصیلی فعالیتها در اغلب موارد مفید است.این فرایند که دریافت داده ها نامیده می شود. هنگامی که معتقدیم داده ها در اینده مفید خواهند بود ، انجام می پذیرد.
۲-پردازش(Data processing):
فعالیتی است که اغلب باخود کامپیوتر مرتبط است ومعمولا هدف افراد و سازمانها از خرید کامپیو.تر پردازش اطلاعات است . وظیفه پردازش مستلزم تغییر شکل ، تجزیه و تحلیل ، محاسبه و ترکیب تمام شکل های داده یا اطلاعات است ، یکی از اولین کاربردهای تجاری کامپیوتر ، پردازش داده ها(Data Processing) بود که بر روی دریافت داده ها و تبدیل آنها به اطلاعات تمرکز داشت . پردازش اطلاعات (Information Processing)به تبدیل هر نوع اطلاعات به نوع متفاوتی از

اطلاعاتات اطلاق می شود . متن ها (گزارشات ،مراسلات )،صداها(صدای انسان ،موسیقی و آهنگ )و تصاویر(اطلاعات بصری از قبیل نقشه ها ،نمودار ها ، نقاشی ها و نقاشی های متحرک )همه می تواند پردازش شود .سیستم های چند رسانه ای (Multimedia systems) که نوعی از سیستم های پردازش اطلاعات هستند اخیرا مورد توجه قرار گرفته اند . انواع دیگر پردازش عبارتند از :
واژه پردازی (word Processing): ایجاد اسناد مبتنی بر متن شامل گزارشات ، خبر نامه ها و مراسلات .سیستم های واژه پردازی به افراد اجازه می دهد تا داده ها ، متون و تصاویر را وارد کامپیوتر کنند و آنها را بصورت جذاب و سودمند تغییر دهند .
پردازش تصویر(image Processing): تبدیل اطلاعات بصری (نمودار ها ، نقاشی ها و عکس ها

)بصورتی که بتواننند داخل سیستم کامپیوتری مورد استفاده قرار گیرند یا بین افراد و دیگر کامپیوتر ها انتقال یابد

۱)IBID,P 20

پردازش صدا (voice Processing): عبارت است از : تغییر و ارسال اطلاعات صوتی
۳ایجاد(Generation):
فن آوری اطلاعات مکررا مورد استفاده قرار می گیرد تا از طریق پردازش ، اطلاعاتی را ایجاد نماید . ایجاد اطلاعات به ساماندهی داده ها و اطلاعات به شکل مفید، خواه متن و صدا و خواه تصاویر بصری ، اطلاق می شود .
۴ذخیره سازی (storage):
ذخیره سازی ، کامپیوتر را قادر می سازد تا داده ها و اطلاعات را جهت استفاده در آینده ،در خود نگه دارد ، داده ها و اطلاعات ذیره شده بر روی یک واسطه ذخیره سازی (برای مثال ،دیسک مغناطیسی ، یا CD-Rom) قرار میگیرد و کامپیوتر می تواندبه هنگام نیاز آن را بخواند .
۵بازیابی(Retrieval) :
فرایندی که طی ان یک کامپیوتر ، داده ها و اطلاعات ذخیره شده را برای پردازش مجدد یا برای انتقال به یک کاربر دیگر مشخص و کپی می کند .
ارسال داده ها و اطلاعات از یک مکان به مکان دیگر انتقال نامیده می شود(Transmission). شبکه های ارتباطی جدید ما را قادر می سازد اطلاعات را در یک لحظه به سراسر جهان ارسال کنیم . دو شکل متفاوت برای انتقال اطلاعات وجود دارد :
• پست الکترونیکی(e-mail /Electronic mail): عبارت است از پذیرش ، ذخیره سازی و انتقال پیام های متنی و تصویری میان کاربران یک سیستم کامپیوتری .
• پیام صوتی (voice messaging): صورتی از پذیرش صدا که فرستنده پیام صوتی اش را از طریق گوشی تلفن وارد می کند ، اطلاعات صوتی انتقال می یابد، ذخیره می شود و بوسیله گیرنده بازیابی می شود (۱).

ج-۱- : فواید فن آوری اطلاعات
کامپیوتر های متصل به هم از طریق سیستم های ارتباطی ۴ فایده اساسی برای کاربران ایجاد می کنند : سرعت ، ثبات ، دقت و قابلیت اعتماد .

۱-سرعت(Speed):
کامپیوتر ها هر عملی را در کسری از ثانیه انجام می دهند .آنها بسیار سریعتر ااز

Senn,Ibid,pp 21-4

انسان هستند و می توانند حساب های پیچیده ، بازیابی اطلاعات ذخیره شده ، انتقال اطلاعات از یک مکان به مکان دیگر و ; را در یک لحظه انجام دهند .
۲-ثبات (Consistency):
اغلب انسان ها به سختی کارشان را تکرار می کنند و.در واقع انجام یکباره بعضی کارها ابدا به سختی انجام کار به شکل یکنواخت نیست. برتری کامپیوتر(نسبت به انسان ) در تکرار پیوسته کارهاست. کامپیوتر قادر است در هر زمان، فعالیت ها را به شکل یکنواخت انجام دهد .

۳-دقت(precision):
علاوه بر سرعت و ثبات ، کامپیوتر ها بی نهایت دقیق هستند .آنها می توانند تفاوت های بسیار جزئی را که انسان ها نمی توانند مشاهده کنند ،آشکار نمایند .توانایی کامپیوتر در کنترل کوچک ترین اختلافات منجر به دقت می شود.
۴-قابلیت اعتماد(Reliability):
سرعت ،ثبات و دقت منجر به قابلیت اعتماد می شود . هنگامی که با سرعت ، پیئسته و با یک رویه یکسان پیروی می شود می توان انتظار نتایج مورد اعتماد را داشت یعنی می توان انتظار داشت که به صورت نتایج مشابهی را به وجود آورد .بطور کلی کامپیوتر ها قابلیت اعتماد بالائی دارند .همچنین شبکه های ارتباطی خیلی قابل اعتماد هستند و معمولا در موقع نیاز در دسترس اند(۱).

۱Senn,Ibid,pp 27-8

گفتار چهارم
مباحث نظری ومفهومی دولت الکترونیک

مقدمه :

دولت
واژه دولت (State) از ریشه لاتینی(Stare) به معنی ایستادن و به صورت دقیق تر از واژه (Status) به معنی واضح مستقر و پا بر جا گرفته شده است.(۱)
لذا مجموعه معانی مندرج در مفهوم مقام و جایگاه (Stats) هم به وضعیت به طور کلی ، هم به نفس ثبات و تداوم و هم به لوازم استقرار وضعیت دلالت دارد . لذا اگر نظم لازمه ثبات و استمرار لازمه رفاه حال عامه است رابطه بین مفهوم (Stats) و رفاه عامه توسط دولت بوجود می آید
همه اینها سوالاتی است که به ماهیت دولت بر می گردد . در تعریف دولت آمده است : ” دولت به عنوان قدرت سازمان یافته ، شکل بندی اجتماعی هم این پدیده را در بافت و قالب خاص قرار می دهد و هم به آن سامان می بخشد (۲)

وقتی از کلمه دولت سخن گفته می شود متبادر از آن در ذهن عمومی ، همان حکومت کنندگان هستند که در مقابل حکومت شوندگان قرار می گیرند . پدیده دولت مفهومی وابسته به پدید ه قدرت در یک جامعه می باشد . در تعریف دیگر از دولت آمده :” گروه انسانی که در درون چهار چوب قضایی معین با هم تشکیل جامعه ای سیاسی می دهند که در آن قدرت متعالی و بر تر بر کلیه اعضاء و گروههــــای اجتماعی وابسته به آن جامعه اعمال می شود و تشکیلات معینی اعمال حاکمیت و حفظ نظم عمومی را بر عهده داشته باشد دولت را تجسم می بخشد (۳)

همانطور که در بالا توضیح داده شد آنچه که ازآن دولت الکترونیک یاد می شود از نظر لغوی ومفهومی صحیح نیست .بلکه باید حکومت الکترونیک گفته شود لیکن به دلیل اینکه واژه دولت الکترونیک بطرز وسیعی مصطلح گردیده ودر قوانین ودستورالعمل های دولت نیز این اصطلاح به کارگرفته شده است بنابراین مانیز ناچارا دراین پژوهش از همین اصطلاح استفاده می کنیم لذا تاکید می نمایم در تمام مراحل این پایان نامه هر جا نام دولت الکترونیک آمده است مراداز آن مفهوم حکومت الکترونیک است

۱ اندرو ونیسنت ، نظریه های دولت،ترجمه دکتر حسین بشریه ، تهران :نشر نی ، ۱۳۷۶ ، ص ۳۶
۲ نیرا چاندوک ،جامعه مدنی و دولت ، ترجمه فریدون فاطمی و وحید بزرگی ، تهران،نشر مرکز ، ۱۳۷۷ ، ص ۱
۳ ابوالفضل ،قاضی ، گفتار ها ی در حقوق عمومی ،تهران : نشر دادگستر ، ۱۳۷۵ ، ص ۱۵

تعاریف و مفاهیم دولت الکترونیک
با توجه به مطالب ارائه شده در مقدمه تعاریف مختلفی برای دولت الکترونیکی بیان شده از بین این تعاریف و مفاهیم به برخی از آنها که بیشتر کاربردی تراست اشاره می شود
۱=دولت الکترونیکی شیوه ای برای دولتها به منظور استفاده از فن آوری جدید می باشد که به افراد، تسهیلات لازم جهت دسترسی مناسب به اطلاعات و خدمات دولتی ،اصلاح کیفیت خدمات و ارائه فرصتهای کسترده تر برای شرکت در فرآیندها و نهادهای مردم سالار را اعطا می کند

۲=دولت الکترونیک :مفهوم دولت الکترونیک یعنی استفاده سهل و آسان از فناوری اطلاعات به منظور توزیع خدمات دولتی بصورت مستقیم به مشتری ،به صورت ۲۴ساعته و ۷روز هفته می باشد

در ادامه تعاریف از دید چند کشور و مرجع بین المللی مورد بررسی قرار می گیرد.
‹‹ اداره خدمات عمومی آمریکا ›› در مورد الکترونیکی می گوید :
‹‹ دولت الکترونیکی به مفهوم بهبود مستمر ارائه خدمات و حضور دائم و انجام امور اداری با استفاده از فناوری های نوین جهت برقراری ارتباطات داخلی و خارجی می باشد .در دولت الکترونیکی به جای اینکه امور اداری بوسیله شخص به صورت حضوریو یا تلفنی در ساعات اداری انجام گردد با استفاده از امکانات اینترنت تهیه کالا ارائه خدمات

و دستیابی به اطلاعات به صورت شبانه روزی و در کل ایام هفته امکان پذیر است .››۳
دولت کانادا که از پیشتازان دولت الکترونیکی به شمار می رود عقیده دارد که :
‹‹ دولت الکترونیکی ، یک دولت دیجیتالی بدون دیوار است ، دولت الکترونیکی سازمانی مجازی است که خدمات دولتی رابه صورت Online به مشتریان یا متقاضیان ارائه می دهد و موجب مشارکت آنها در فعالیت های سیاسی می گردد.››۴
دولت سنگاپور ، دولت الکترونیکی را به صورت زیر تعریف می نماید:
‹‹ دولت الکترونیکی ترکیب فناوری اطلاعات با فعالیت ها و فرایند ها ی دولتی در جهت بهبود فرایند های ارائه خدمات دولتی برای شهروندان ، نهاد ها و بخش های مختلمی باشد. دولت الکترونیکی به مفهوم کامپیوتری کردن خدمات اجتماعی به صورت یک مرحله ای و بدون توقف می باشد که دسترسی آسان به دولت به صورت Online را در بر خواهد داشت.به گونه ای که ارائه خدمات از مرز های سنگاپور فراتر رفته و بتوان به همه شهروندان سنگاپور ، خدمات مورد نیاز شان راارائه نمود.››۵

۱-http.gov.sg/
۲-http://www.worldbank.com/e-gov/defintion.htm.
۳.Darl M. West
۴-Kellielunny,GovernmentEXecutiveMagazine.19May2000
۵-http://www.MPO-fr.gov.ir/cm52/email.uspid=20
( ۵)هفته نامه عصر ارتباطات سی اردیبهشت ۱۳۸۵ –www.persintel.com
دیدگاه بانک جهانی نیز در مورد دولت الکترونیکی به صورت زیر است :
• ‹‹ دولت الکترونیکی به کاربرد فناوری اطلاعات در سازمان های دولتی گفته میشود که توانایی ایجاد تغییر در نحوه ارنباط با شهروندان ، بخش تجاری و دیگر بخشهای دولتی وجود دارد و از این فناوری می توان در ابعاد مختلفی مانند ارائه بهتر خدمات دولت به شهروندان ، بهبود بخشیدن به چگونگی ارتباط با بخش تجاری ، توانمند نمودن شهروندان از طریق دسترسی آنها به اطلاعات و مدیریت کارای دولت ، استفاده نمود.››۱

دارل ام وست ۲ از دانشگاه براون عنوان می کند :
‹‹ دولت الکترونیکی ارائه Online اطلاعات ، داده ها و خدمات دولتی از طریق اینترنت یا دیگر تجهیزات دیجیتالی است .››۳
همانگونه که ملاحضه می شود ، ریشه تمام این تعاریف از کابرد فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی در دولت و انجام فرایندهای دولتی و تعاملات دولت نشاْت می گیرد و تفاوت انها در اینست که در هر یک روی ویژگی خاص از دولت الکترونیکی تمرکز و تاکید بیشتری شده است.

.HYPERLINK: 1. http://WWW.eslahate.org

۲-US General Accounting office Electronic Government,statement of david Mcclare,22may
۳-http://www.Pco.bcp.gc.ca/clersp-me/adm-forum-2000-e.htm4

فصل سوم

تاریخچه سیر توسعه اطلاعات در جهان

گفتاراول
( تاریخچه )

الف : تاریخچه

بشر به دنیایی گام نهاده است که آگاهی در او، سر آغاز آزادی و رهایی می باشد .قدرت و قابلیت شگرف انسان در عصر حاضر مرهون دستیابی به پیشرفته ترین آگاهی هاست . تلاش بی وقفه و گسترده برای کسب دانش وآگاهی بیشتر ، دوره کنونی را به عصر ‹‹ انفجار اطلاعات ›› تبدیل کرده است (۱).
اگر درمقاطعی تاریخی از حیات جهان ، پیدایش مفرغ ،آهن و آتش ، منشا تمدن در زندگی بشر قرار گرفت:اگر در دورانی ، خود گرایی و رنسانس ،با وسعت بخشیدن به دامنه تفکرات انسانها، افق تازه ای را فراروی انسان اندیشمند قرار داد: واگر در برهه ای از تاریخ ،پدیده ای همچون انقلاب صنعتی ، سیمای زندگی انسان را دگرگون ساخت ، بدون شک در عصر کنونی پدیده ای به نام اطلاعات ، سر نوشت جوامع این عصر را رقم زده و تاثیرات عمیق و دیر پای خود را بر همه عرصه ها ی زندگی بشر امروزین به جا نهاده است .(۲)
امروزه اطلاعات عامل اصلی کسب قدرت است و تسلط واقعی ، تسلط اطلاعاتی است .(۳) می گویند آنچه امروز به شکاف بین ‹‹ توسعه یافته ›› و ‹‹توسعه نیافته ›› معروف شده است .فردا در قالب صاحبان اطلاعات و محرومان از آن جلوه گر خواهد شد .(۴)

تاثیر شگرفی که فن آوری اطلاعات در دو دهه اخیر بر کار و زندگی بشر نهاده است .در خلال تمدن چند هزار ساله او سابق ندارد (۵).