تاریخچه سفال و سفالگری و بررسی سفالینه های شهرضا

فهرست

پیشگفتار    3
مقدمه    5
چکیده    7
تاریخچه هنر سفالگری در ایران    12
دوره اشکانیان    15
دوره ساسانى    16
دوران اسلامى    18
دوران سلجوقى    21
ماده اولیه و فن کوزه گری    22
کارگاه و کوره    25
نقش کوزه، انواع آن و سفالینه های دیگر    27
کوزه گران و موقعیت اجتماعی آنان    28
کاربرد های مختلف کوزه    28
سفالگـری پـیش از اسلام    30
سفالگـری بعـد از اسلام    33
دوره اولیه اسلام    34
دوره میانی اسلام    36
دوره متـاخـر اسلام    39
نگاه کلی    40
ویژگی های تولیدات سفال و سرامیک مناطق مختلف ایران    41
لالجین همدان    41
شهرضا ، شهر سفالینه های فیروزه ای    42
کلام آخر    44
بازدید از برخی کارگاه های سفالگری در شهرضا    45
منابع و مآخذ    61
بررسی هنر سفالگری (کوزه گری)
 

پیشگـفتار

سفالگری یکی از مهمترین و قدیمی ترین هنرهای دستی بشر بوده که از دیر باز در ایران رونق داشته است. در دوران پیش از تاریخ ظروف سفالین با دست وبدون هیچ وسیله ای ساخته می‌شده بنابراین دارای برشهای بی قاعده وبدنه ضخیم بوده است وشیارهای موجود بر روی بعضی از ظروف این دوره در شوش وتل باکون نشان می‌دهد که ظرف را با دست مرطوب یا با کمک وسیله ای چوبی یا استخوانی مالش داده اند.
بعدها چرخ سفال توسط ایرانیان اختراع شدابتدا این چرخ صفحه ای ساده بوده و بتدریج به چرخ بزرگی تبدیل شده که سفالگر با پاهای خود آنرا به حرکت در می‌آورد – تفاوت آن با چرخ انگلیسی در این بود که  چرخ کوزه گر انگلیسی به وسیله میله بارمو حرکت می‌کرد – کوزه گر در جهت مخالف حرکت عقربه ساعت با پای خود چرخ را می گرداند و با دست به مواد خام کوزه گری که گل رس یا خاک رس بود شکلهای خاص که متبلور ذوق و سلیقه نقشی از هنر های ایرانی را در خود داشت، می دادو آثار هنری ارزشمندی ایجاد می گرداند، سپس برای ماندگار کردن این آثار آنها را در کوره های پخت ویژه حرارت می‌داد و در صورت دلخواه با لعاب ویژه ای می پوشاند .
در این بین بر اساس نوع تزیین سفال می‌توان سفالینه ها را به دو دسته تقسیم کرد:
۱-  سفال با تزیینات لعابی
۲-  سفال با تزیینات غیر لعابی
که البته تزیینات غیر لعابی تقریبا” از همان ابتدا که بشر به ساخت سفال پرداخت پدیدار شد وهمچنان ادامه دارد. اما تزیینات لعابی در اواخر دوره قبل از اسلام ایجاد شد ودر دوره بعد از اسلام رواج یافت وبه اوج رسید و باعث از رونق افتادن تزیینات غیر لعابی شد .
تا جایی که اکثر متون مربوط به سفال درزمینه ساخت وتزیینات لعابی سفال  است . و همچنین بیشتر کارهای هنری نیز مربوط به همین زمینه می‌باشد .
آشنایی با هنر زیبای سفالگری ، مخصوصا سفالینه های بسیار زیبای شهرضا مرا بر این داشت تا تحقیق خود را در این زمینه انجام دهم  .

مقدمه
فلات ایران با تنوع اقلیمی خود به احتمال زیاد یکی از مهمترین خاستگاههای اصلی پیدایش و گسترش صنعت سفالگری در آسیای غربی می باشد. روند رو به رشد سفالگری در طول هزاران سال، در هیچ منطقه ای از آسیای غربی مثل ایران نبوده است. نقاط عطف این روند بدون تردید در پیدایش سفال در حدود هزاره هشتم پ.م در منطقه زاگرس مرکزی و پیدایش چرخ سفالگری و تعامل کوره های سفال پزی در هزاره چهارم پ.م نمود پیدا کرده است.
 
سفال (سفالینه). این اصطلاح، بنابر تعریف لغتنامه‌ها عموما به معنی اشیا ساخته شده از گل پخته هستند، مانند کاسه، کوزه، و غیره… همچنین سفالینه، سفال ساخته شده را می‌گویند. سفالین نیز شامل انواع اشیایی است که از سفال می‌سازند. اصطلاح اروپایی” سرامیک” نیز داری مفاهیم سفال در زبان فارسی است، که از واژه یونانی (Keramikos) که خود از (Keramon) به معنی خاک رُس گرفته شده است. بنابراین سفالگری نیز به هنر یا صنعت ساخت ظروف و اشیا گلی پخته اطلاق می‌شود. معمولا محصولات را اگر بدون لعاب باشند سفال و اگر لعابدار باشند بر حسب گل و لعابی که در آنها به کار رفته بدل چینی می‌نامند.
سفال در واقع نخستین محصول هنری و صنعتی مردمان اولیه و حاصل نیاز و شعور آدمی، در به کار گیری عوامل طبیعت است، و از آنجا که مواد اولیه آن شامل: خاک، آب، و آتش در سرزمین‌های محل سکونت بشر یافت می‌شده است، نشانه‌های تولید آن را در تمامی نقاط مسکونی انسان مشاهده می‌کنیم. کهنترین اشیا سفالی بدست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی ایران مربوط گنج دره در استان کرمانشاه است؛ که تاریخ آن به هزاره هشتم پیش از میلاد می‌رسد.
سفالگری، هنری است که به صورت (شکل) سنتی طی هزاران سال اصول فنی ارزشمند خود را تا به امروز حفظ کرده است. علاوه برارزش‌های هنری با بررسی دقیق این آثار، امکان شناخت حرفه‌ها، صنایع و آثار مادی طوایف و جوامع بشری در قلمروهای فرهنگ‌های گوناگون را فراهم می‌آید. بنابرآنچه گذشت، باید سفال را به عنوان تجلی فعالیت ذهن و خلاقیت و ابداع هنری انسان‌های گذشته ارج نهاد. زیرا سفالگری هنری همگانی بوده که نه تنها سلیقه ابداع کننده، بلکه نشانه‌های معینی از زندگی اجتماعی و دوره زندگی و ویژگی‌های مادی و معنوی آن را به ما نشان می‌دهد، و وسیله مستقیمی برای شناسایی تمدن شهرها، اقوام و ادوار مختلف است. زیرا هر ملتی برای تزئین سفال‌های خویش، نشانه، اشکال و تزئینات ویژه خود را به کار می‌برده است. برای تامین منظور باستان‌شناسان با بهره‌گیری از هنر طراحی و تکنیک‌های دقیق، باستان‌شناسان می‌کوشند به قطعات و اشیا مختلفی که از مناطق باستانی بدست می‌آید، جان داده و با به تصویر کشیدن تمام نقوش به کار رفته در سفالینه‌ها به تعیین دوران مورد نظر پرداخته، به اسرار هنر و بسیاری از ناشناخته‌های زندگی آن دوران پی می‌برند.

چکیده
هنر سفال سازی نزد باستانشناسان قدر و منزلت خاصی دارد، چه همین قطعه‌های کوچک سفال که به ظاهر ناچیز به نظر می‌رسد، ما را به زمانه و زندگانی مردم آن روزگاران می‌رساند. فن سفال سازی درایران، از ابتدای تمدن تا به امروز ادامه یافته و در طی این مدت تغییرات گوناگونی به خود دیده است. به نوشته گیرشمن، در حدود ده هزار سال پیش، کسانی که درکوهستانهای بختیاری ضمن پرداختن به شکار و تهیه خوراک، به ساخت ظروف سفالی نیز اشتغال داشته‌اند. این نظریه که بیشتر باستانشناسان، آغاز صنعت سفال سازی را از ایران می‌دانند، در خور توجه است. به نوشته پروفسور پوپ در کتاب بررسی هنر ایران «مدارکی که اخیراً به دست آمده قویاً موجب اثبات فرضیه‌های چند سال اخیر است مبنی بر این که کشاورزی و شاید صنایع پیوسته به آن یعنی : کوزه‌گری و صنعت سفال‌سازی و بافندگی از فلات ایران آغاز شده است».
سیر تکامل سفال‌گری در تپه‌های باستانی، خیلی زود ساکنان اولیه را متوجه کرد که می‌توانند از طریق سفال نیازهای خود را برآورده کنند. سفال بهترین اثری است که از جوامع اولیه بر جای مانده است، به ویژه در تمدنهای فلات ایران، مراحل مختلف تمدنی را به نام این سفالها مشخص کرده‌اند:
تمدنهای شمال «سفال خاکستری» و تمدنهای غربی «سفال نخودی» و دوره تمدن ایلام «سفال منقوش». نخست به درون ظرف اهمیت داده می‌شد، ولی بعدها، در سفالینه‌های نقشدار تزیینات به جدار بیرونی ظرف نقش بست. بیشتر این ظروف به شکل کاسه، کوزه‌های پایه‌دار، لیوان و ظروف شبیه به مجسمه حیوانات است. اختراع چرخ کوزه‌گری در هزاره چهارم در ایران، دگرگونی بزرگی در صنعت سفال سازی پدید آورد. اشیای سفالینه مکشوفه از سیلک و محوطه‌های باستانی جنوب شوش، چغامیش و تل‌باکون در تخت جمشید حاکی ازساخت سفال با چرخ است. در همین دوره تحولی نیز در ترسیم نقوش پیدا شد: نخست با نقوش هندسی و تزیینی بدنه ظروف را آرایش کردند و پس از مدتی نقش حیوانات معمول شد و زمانی بعد هنرمندان برای بیان اعتقادات و گاه وضعیت محیط و زندگی، موضوع خاصی را به کار می‌بردند، بیشتر خصایص زندگی اعم از مذهبی، اخلاقی و هنری را با نقش بر سفال می‌نشاندند. از اکتشافات تپه سیلک، تپه حصار، تپه گیان در نهاوند و دیگر تپه‌های باستانی، چنین برمی‌آید که از هزاره پنجم قبل از میلاد، ساکنان این نواحی به ساختن ظروف سفالین منقوش می‌پرداختند.
هنرمند سفالگر پیش از تاریخ ایران با نقاشی روی سفالینه‌ها گویی شعر می‌سرود. سفالگر نقاش با استفاده از عناصر بصری ساده، اشیاء و حیوانات و انسان را می‌نمایاند، مثلاً خطوط موّاج موازی در درون یک دایره و مستطیل، نشاندهنده آب است و مثلثی که سطح آن چهارخانه بندی شد، نشانگر کوه یا مربعی که با خطوط افقی و عمودی تقسیم و خطوط موّاج در آن ترسیم شده، احتمالاً نشانه زمین زراعتی است. جانوران منقوش روی ظروف عمدتاً عبارتند از: بز، قوچ، گوزن، گاو، پرندگان و غیره. امّا برخلاف نقاشی غارها در اینجا شکل واقعی حیوان مورد توجه نبوده، بلکه طرح خلاصه و اغراق شده آن مطرح است. زیرا که آرایش سفالینه در کار سفالگر اهمیت بیشتری دارد: او به دلخواه، شکل طبیعی را به شکل تجریدی تبدیل می‌کند تا بدین ترتیب مقاصد تزیینی خود را برآورده سازد.

منابع و مآخذ
فائق توحیدی ، فن و هنر سفالگری ، تابستان ۸۴ ، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی
دکتر حسین یاوری ، سفال و سرامیک سازی ، پاییز ۸۴ ، ایران شناسی
ریچارد اپلر – داگلاس اپلر ، لعاب ها و پوششهای شیشه‌ای، ۱۳۸۲ ،نشر دانش‌ایران – انجمن تولیدکنندگان کاشی ‌و سرامیک ایران
ارنی هرنیک، ترجمه حمیده چوبک، سفال ایران در دوره اشکانی، انتشارات نشر – چاپ اول ۱۳۷۶
سیف الله کامبخشفرد، سفال و سفالگری در ایران، ۱۳۸۰، چاپ دوم، انتشارات ققنوس
کتاب سفال ایران، فن و هنر سفالگری، پیشینه سفال و سفال‌گری در ایران
موسسه باستان شناسی ایران
موزه ملی ایران
سایت فرهنگ و هنر  www.farhanggoftego.com
سایت فرهنگسرا  www.farhangsara.com