مقاله بررسی تطبیقی مفهوم »زهد« در آثار و تفکرات سعدی و امام محمد غزالی

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله بررسی تطبیقی مفهوم »زهد« در آثار و تفکرات سعدی و امام محمد غزالی دارای ۱۸ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله بررسی تطبیقی مفهوم »زهد« در آثار و تفکرات سعدی و امام محمد غزالی  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله بررسی تطبیقی مفهوم »زهد« در آثار و تفکرات سعدی و امام محمد غزالی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن مقاله بررسی تطبیقی مفهوم »زهد« در آثار و تفکرات سعدی و امام محمد غزالی :

چکیده

زهد از جمله موضوعاتی است که تمام پیامبران ادیان الهی، با رفتار و گفتار خود کم و بیش به آن اشاره کردهاند، زیرا زهد حقیقی در تکامل انسان نقش بسزایی دارد و اگر مفهوم زهد به طور صحیح درک نشود، راهی جز به بیراهه نخواهد داشت. کاملترین زهد، زهد اسلامی است، زیرا به هر دو جنبهی مادی و معنوی انسان پرداخته است. مضمون زهد در آثار مختلف شاعران ادبیات فارسی، با شدت و ضعف همراه است. این مضمون از عصر سنایی تا حافظ نمود بیشتری پیدا میکند. شاعرانی چون سنایی، مولوی، سعدی و حافظ بیشتر از هر شاعر دیگری در آثار خود به این موضوع پرداختهاند. امام محمد غزالی و سعدی، در مقام عمل و اعتقاد دو بزرگمردی بودند به تمام معنی مسلمان، متدین و معتقد به اصول و فروع اسلام. هر دو زندگی زاهدانه را پیشه خود ساخته بودند و تمایلاتی به راه و رسم صوفیان داشتند. زهد سعدی و امام محمد غزالی بر پایه تفکرات اسلامی و در چهارچوب اعتدالآمیز دین اسلام است. سعدی و غزالی مردم را به ترک مالاندوزی، طمع به دنیا و شکمبارگی دعوت کردهاند. زهد سعدی در بوستان و گلستان متأثر از امام محمد غزالی است و اندیشه این دو بزرگمرد در مورد زهد، تقریباً در یک مسیر بوده است. در این مقاله نویسندگان بر آن هستند تا به بررسی زهد در اشعار و آثار این دو شخصیت بزرگ ایرانی بپردازند و اندک مایهای از نگرش این دو به زهد و زندگی زاهدانه را آشکار کنند.

واژگان کلیدی: زهد، اسلام، شعر زاهدانه، سعدی، غزالی.

دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بینالمللی امام خمینی (ره) قزوین.

ghaforyanm@yahoo.com

دانش آموخته کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بینالمللی امام خمینی (ره) قزوین.
Daryoosh_g@yahoo.com

همایش علمی »آموزگار ادب«، گرامیداشت سعدی شیرازی

مقدمه

زهد از جمله موضوعاتی است که تمام پیامبران ادیان الهی، با رفتار و گفتار خود کم و بیش به آن اشاره کردهاند، زیرا زهد حقیقی در تکامل انسان نقش بسزایی دارد و اگر مفهوم زهد به طور صحیح درک نشود، راهی جز به بیراهه نخواهد داشت، بنابراین پیامبران و امامان همواره برای این موضوع ارزش فراوانی قائل بودهاند و با رفتار خود زهد صحیح را تبلیغ نمودهاند، زیرا برای بشر خاکی هیچ چیز مهمتر از سرنوشتش نیست. در واقع زهد یکی از راههای تکامل بشری است که غزالی و سعدی، این دو اندیشمند بزرگ اسلام نیز به کرّات در آثارشان به آن اشاره کردهاند.

در این مقاله سعی شده است تا با بررسی آثار و تطبیق اندیشهها و آرمانهای این دو شاعر و اندیشمند بزرگ، توانمندیهای ایشان در پیشبرد ادب تطبیقی تا حد امکان نشان داده شود. همچنین میزان تأثیرگذاری اندیشههای اخلاقی، عرفانی، اجتماعی، دینی، سیاسی و فکری غزالی در آثار قلمی و فکری سعدی ترسیم گردد. و البته نشان داده شود که آبشخور اصلی آرا و تفکرات هر دو اندیشمند بزرگ، اندیشهها و اعتقادات دین مبین اسلام است.

پیشینه

مضمون زهد در آثار مختلف شاعران ادبیات فارسی، با شدّت و ضعف همراه است. این مضمون از عصر سنایی تا حافظ نمود بیشتری به خود گرفته است. شاعرانی چون سنایی، مولوی، سعدی و حافظ بیشتر از هر شاعر دیگری در آثار خود به این موضوع پرداختهاند، لذا سعی میشود تا خلاصهای از عقاید زاهدانه سعدی و غزالی در این مقاله مورد بررسی قرار گیرد.

در خصوص پژوهش در این گونهی ادب تعلیمی، کتابهایی که پیرامون موضوع زهد قلمفرسایی کردهاند به دو دسته تقسیم میشوند:

الف. کتابهایی هستند که فقط به مفهوم زهد پرداختهاند و در آنها به موضوعهایی چون تعریف زهد، انواع زهد، درجات زهد، عزلت و گمنامی، آداب و فواید عزلت، ترک دنیا، محاربت با نفس، کوتاهی آرزوها، خاموشی و حفظ زبان پرداخته شده است. بیشتر این کتابها که به زبان عربی نوشته شدهاند، در قرنهای دوم و سوم هـ.ق به تحریر درآمدهاند و همچنین عنوان بیشتر این کتابها

»الزهد« است.

ب. شامل کتابهایی میشود که بخشی از کتاب به صورت فصلی جداگانه به موضوع زهد پرداخته است و یا اینکه گاهگاهی در جای جای کتاب از زبان اهل معرفت به این موضوع اشاره شده است. برای دستهی اول، کتابهایی چون ترجمهی رسالهی قشیریه، قوتالقلوب، اللمع فی التصوف، شرح تعرف و احیاء العلومالدین را میتوان به عنوان مثال ذکر کرد. در بیشتر این کتابها به زهد به عنوان مقامی در کنار مقامهای دیگر (توبه، ورع، فقر، صبر، شکر، توکل و رضا) توجه شده است. برای دسته دوم نیز میتوان کتابهای حلیه الاولیاء، تذکره الاولیاء، کشف الاسرار و کشف المحجوب را نام برد که در جای مناسب از زبان اهل معرفت و تصوف به موضوع زهد پرداختهاند. کتابهایی که به مطالعهی تصوف اسلامی پرداختهاند ،ناچار در ابتدای کار به بررسی زهد همت گماشتهاند، زیرا آثار تصوف اسلامی چیزی جز زهد نبود. به عنوان مثال کتابهای زرینکوب (جستجو در تصوف و ارزش میراث صوفیه) از این نوع هستند.

در دورهی معاصر نیز معمولاً کتابهای اخلاقی- عرفانی، فصلی از کار خود را به زهد اختصاص دادهاند.

امام محمد غزالی و سعدی، در مقام عمل و اعتقاد، دو بزرگمردی بودند به تمام معنی مسلمان، متدین و معتقد به اصول و فروع اسلام. در اصول و فروع پیرو طریقت اشعری بودند و هر دو زندگی زهدانه را پیشهی خود ساخته بودند و تمایلاتی به راه و رسم صوفیان داشتند و نیز در مقام علم و عمل و شخصیت اجتماعی هر دو فقیه، متکلم، فیلسوف، استاد تعلیم و تربیت و در نهایت معلم اخلاق بودند، امّا غزالی از راه خوف و زهد و سعدی از طریق عشق و شور و شیدایی به این امر پرداخت. این دو اندیشمند از دانشوران بلندآوازهای بودند که در فاصلهی یک قرن در نظامیهی بغداد به مطالعه، تحقیق و تدریس مشغول بودند؛ ضمن اینکه سعدی شاگرد امام محمد غزالی نیز بوده است و همان طور که خود او اشاره کرده، وی در نظامیه (مرکز آموزشی جهان اسلام در آن زمان) تدریس میکرده است و به گفتهی خود شیخ: »مرا در نظامیه ادرار بود.« (بوستان، (۳۲۰ : ۱۳۷۵ سعدی از سخنان امام محمد غزالی در

همایش علمی »آموزگار ادب«، گرامیداشت سعدی شیرازی

باب شرع، کلام، اخلاق و مخصوصاً زهد تأثیر فراوان پذیرفته است و این در آثار و عقایدش مشخص است، امّا شیوهی متفاوت بیان سعدی و غزالی در آثارشان باعث شده که در نگاه اول به عمق نزدیکی افکار و عقایدشان پی نبریم. در واقع میتوان گفت که غزالی متفکر، اندیشمند یا به عبارتی حجتالاسلام زمان خود بوده است. او با تسلط فراوان بر تمامی علوم عقلی و دینی زمانهی خود اعم از تفسیر قرآن، فقه، کلام، فلسفه، ادبیات، عرفان و ; بزرگترین عالم و فقیه روزگار خود گشت و تمامی مسائل دینی، کلامی و اسلامی را در آثارش، به ویژه کتاب ارزشمند احیاءالعلومالدین که خود در حکم رسالهای دینی است در قالب احکام شرعی، آیات قرآن، روایات و داستانهایی از زندگی ائمه، بزرگان و عرفا برای شرح و تفسیر گفتههایش میآورد. روح غزالی با قرآن و احکام اسلام در اثر مطالعه و بررسی فراوان، به گونهای عجین گشته بود که این کتاب گرانبها را سرمایهی نویسندگان بزرگ میشمارند و میتوان گفت که هستهی اصلی بیشتر سخنان حکیمانهی او از قرآن است که با بهرهمندی از این گنجینهی بزرگ، قویدست گشته و حکمتهای زیبا و دلنشین بر زبان جاری میسازد. در مقابل، افصحالمتکلمین، سعدی، شاگرد خلف غزالی، همین سخنان را نه بدین صورت، بلکه به شیوهای بسیار هنرمندانه با زبانی لطیف، گویا، دلنشین در قالب شعر و نثری شیوا و سهل و ممتنع ریخته است تا هم به قداست و حرمت شعر خود افزوده و هم نشان خردورزی و دانشمندی او باشد. دیوان او نیز همچون استادش غزالی سرشار از مضامین قرآنی و احادیث است.

این پژوهش در پی اثبات این مدعاست که دنیا از نظر سعدی و غزالی نه آنقدر پست و بیارزش است که یکباره به ذم آن پرداخت و به رهبانیت و گوشهگیری از آن دعوت کرد و نه آن چنان فریبا و زیباست که خود را وقف آن نمود و از عالم آخرت غافل گشت و به نفی آن پرداخت. این دو بزرگمرد تمدن اسلامی با تأسی از قرآن و نیت و اعتقاد راسخ به عالم پس از مرگ و ارزشی که برای سرنوشت انسان قائلاند، دنیا را مزرعهی آخرت و جایگاهی برای تزکیه باطن و رسیدن به مرتبه عالی انسانیت میدانند.

زهد در لغت و اصطلاح

معنای اصلی زهد در لغت، چیز کم و قلیل است (راغب اصفهانی، ۱۴۱۲ هـ . ق: ۳۸۴؛ مصطفوی، ۱۳۶۰، ج .(۳۵۵ :۴ این معنا بر قلیل الطعام و نیز عدم رغبت به چیزی به خاطر قلّت آن هم اطلاق میشود (فراهیدی،۱۴۱۰ هـ . ق، ج .(۱۲ :۴ به عبارت دیگر، کم شمردن چیزی و بیاعتنایی نسبت به آن را زهد گویند. برخی نیز زهد را در مقابل رغبت و حرص به مال دنیا به شمار آوردهاند. (ابن منظور، ۱۴۱۴ ق، ج(۱۹۷ :۳

ابن اثیر در کتاب النهایه مینویسد: »الزُهدُ قَلیلُ الشِیءِ«؛ زهد چیز اندک و ناچیز است و وقتی گفته میشود »تَزاهَدُوا« یعنی نسبت به چیزی زهد ورزیدند و آن را حقیر شمردند و ناچیز انگاشتند. (ابن اثیر، ۱۳۸۵، ماده زهد)

در اصطلاح، زهد به معنای دل کندن اختیاری از بهرههای دنیوی همچون لباس، خوراک، مال، مقام و; است. (فاضل مقداد،

(۱۰۷ : ۱۴۲۰ و ابونصر سراج زهد را مقامی شریف و اساس احوال پسندیده و اولین قدم قاصدان خداوند میداند و حبّ دنیا را منشأ همهی گناهان به شمار میآورد و معتقد است که هر کس اساسش با زهد استوار نشود دیگر کارهایش درست نمیشود. (سراج،

(۲۳۵ : ۱۳۸۲

ابومنصور اوزجندى (سده ششم هجرى) میگوید: »بدان که حقیقت زهد تحقیر دنیاست و سبب تحقیر دنیا معرفت دنیاست که هر که دنیا را و عیبهاى دنیا را بشناسد، دنیا در چشم وى خوار شود و چون خوار شد دست بدارد از وى.« (به نقل از مایل هروی،

» (۱۴۷ :۱۳۸۱زاهد آن بود که به آنچه از دنیا یابد شاد نشود و بدان چه از وی درگردد اندوهگین نشود.]گفتهاند زهد خوشی دلست از خالی بکردن از اسباب و دست بیفشاندن از املاک.[ همچنین گفتهاند زهد دست بداشتن از دنیا است بیتکلّف. حسن بصری گوید زهد اندر دنیا آن است که اهل او را دشمن داری و آنچه اندروست.« (رسالهی قشیریه، (۱۷۸- ۱۷۶ :۱۳۸۸

در کتاب مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه آمده است: »بدان که زهد از جملهی مقامات سنیه و مراتب عالیه است؛ چنانکه در خبر است: مَن اُعطِی الزهْدَ فِی الدنیا فَقَدْ اُوتِی خَیراً کَثیراً. و مراد از زهد، صرف رغبت است از متاع دنیا و اِعراض قلب از اَغراض آن.

و هر چند با منتهیان، صورت ترک و تجرد، لازم حقیقت زهد نیست، و لکن نسبت با مبتدیان، چون صورت ترک و تجرد از لوازم و

همایش علمی »آموزگار ادب«، گرامیداشت سعدی شیرازی

اَمارت زهد است، بیشتر اقوال مشایخ در تعریف زهد از جهت تمییز مدعّیان از صادقان، مشتمل است بر وجوب ترک اِملاک و حظوظ؛ چون قول جنید: اَلزهْدُ خُلُو َالْایدی عَنِ الاِملاکِ وَالقُلُوبِ عَنِ التبَعِ و قول سرّی سقطی: اَلزهْدُ تَرْکُ حُظُوظِ النفسِ مِنْ جَمیِع ماِفیالدنیا. و این زهد عوام است در درجه اولی، و زهد خواص در درجهی ثانیه، زهد در زهد است و معنی آن، صرف رغبت است از حصول زهد که مستندِ آن، رغبت و اختیار بنده و تطلع نفس اوست به حظوظ اخروی و این معنی به فنای ارادت و اختیار خود در ارادت و اختیار حق درست آید و زهد اخص خواص در درجه ثالثه، زهد باالله است و آن زهد است در دنیا به اختیار حق بعد از فنای اختیار خود و این زهد مخصوص است به انبیا و خواص اولیا و بعضی گفتهاند زهد در زهد، عدم مبالات است به زهد از جهت استحقار دنیا.« (مصباح الهدایه، ۳۷۳ :۱۳۸۸ و (۳۷۴

زهد حقیقی، زهد اسلامی است که قرآن، احادیث و سیره معصومین به آن اشاره کردهاند. از ویژگیهای مهم زهد اسلامی، توجه به هر دو جنبهی مادی و معنوی در زندگی شخصی است. به عبارت دیگر اعتدال، استفاده مشروع و بیرغبتی به دنیا، مشخصهی اینچنین زهدی است که به روشنی در تفکرات سعدی و غزالی به چشم میخورد. تصوف اسلامی نیز با زهد و ریاضت آغاز شد و در نهایت با چاشنی عشق و محبت، به عرفان اسلامی منتهی شد؛ بنابراین، بسیاری از ا هل تصوف مانند محمد غزالی، سعدی و قشیری، به این موضوع پرداختهاند، تا جایی که محمد غزالی در باب کمیت و کیفیت زهد بیش از هر کس دیگر سخن به میان آورده است.

زهد به معنای اعراض و دوری گزیدن از دنیا برای دستیابی به آخرت نیست، بلکه عدم رغبت و تمایل شدید به دنیا و استفادهی بیحد و حصر از دنیا است و چه بسا ممکن است شخصی از نعمتهای دنیوی استفاده بکند ّاما درعینحال زاهد نیز باشد، زیرا زهد، نداشتن نیست، بلکه نخواستن است و به تعبیر قرآن زهد حقیقی غم نخوردن به آنچه در دنیا از دست داده شده و شادی نکردن به آنچه از دنیا به انسان رسیده است: » لِکَیْلاَ تَأْسَوْا عَلَی مَا فَاتَکُمَْوَلا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ. تا بر آنچه از دست شما رفته اندوهگین نشوید و به ]سبب[ آنچه به شما داده است شادمانی نکنید.«الحدید، ۲۳(پور یزدی و محمدی، معناشناسی زهد،(۹ :۱۳۹۰

زرینکوب نیز ترس از آخرت و امید به رستگارى را از مبانی زهد به شمار آورده است و مینویسد: »در قرآن، خاصه در جاهایی که بیم دادن و ترسانیدن مشرکان مورد نظر بود، کوچک شمردن متاع دنیا و بشارت دادن به نعیم آخرت مکرر آمده است و این امر خود از مبانی زهد اسلامی به شمار است.(۴۴-۴۳ :۱۳۶۲) «

در مورد اولین ظهور تمایلات ریاضتمنشانه و زاهدانه در اسلام مطالب زیادى نمیدانیم؛ امّا میدانیم هنگامی که حضرت علی علیهالسلام، خلیفهى چهارم در سال ۶۶۱ میلادى ۴۱) هجرى) ترور شد و امپراتورى بنیامیه به قدرت رسید، این تغییر سبک و روش در درون جامعهى اسلامی برجستهتر شد; وجهه نظر منفی که در خلال این دههها نسبت به حکومت وقت به وجود آمد، به نحو بارزى احساسات مؤمنین پرهیزکار را در طول تاریخ اسلام شکل داده است. بر این اساس میتوان نتیجه گرفت که با پیدایش حکومت بنیامیه یا به تعبیر صحیحتر، امپراتورى اموى، زاهدان و مسلمانان پرهیزکار آن دوره احساس کردند که راه و روش پیامبر (ص) به کلی زیر و رو شده و بازار دینفروشی و دنیاطلبی گرم شده است؛ بنابراین، سعی کردند با امر به معروف و نهی از منکر دیگران و یادآورى سیرهی نبوى با حکومت وقت رویارویی کنند. از میان زاهدان این دوره که از محدثان و قاریان قرآن بودند، میتوان از حسن بصرى (متوفی ۱۱۰ هجرى ۷۲۸ / میلادى) نام برد. (شمیل، (۹۲ :۱۳۸۷