بررسی اقلیم در معماری

فهرست مطالب  
فهرست
چکیده :    5
فرهنگ    5
اقلیم و معماری    6
سنن اجتماعی و قومی در معماری    6
قسمت بیرونی    7
قسمت اندرونی    7
هشتی سازی در بناهای مسکونی    9
ترکی سازی در بناهای مسکونی    10
اثر معماری سنتی بر حرارت محیط    11
اخلاق اسلامی در معماری سنتی:    12
مقدمه    13
فرهنگ و معماری    14
فصل اول    16
اقلیم و معماری    16
تابش آفتاب    16
اثر تابش آفتاب بر ساختمان و محیط اطراف آن    17
تأثیر تابش و انتقال آفتاب به فضاهای داخل ساختمان    18
تأثیر پشت بام در دمای ساختمان    19
پوششهای شیبدار آزبست و دوجداره    20
ارتفاع فضاها    21
اثر ابعاد پنجره در دمای مکان    21
اثر تابش خورشید    22
تأثیر سایه بان بر روی پنجره    22
اثر سایه بان های متحرک    23
اثر رطوبت در ساختمان    24
اثرات آب باران در ساختمان    25
اثر باد بر ساختمان    26
تقلیل دادن شدت باد    27
اقلیم شناسی ایران    28
معماری بومی اقلیم معتدل مرطوب    29
معماری بومی اقلیم سرد    30
معماری بومی اقلیم گرم و مرطوب    31
معماری بومی اقلیم گرم و خشک    32
اقلیم و معماری بومی    34
تلفیق معماری امروزی با معماری بومی هر اقلیم    35
معماری بومی اقلیم نیم بیابانی معتدل    36
بناهای مسکونی با صحن حیاط    37
فصل دوم    40
سنن اجتماعی و قومی در معماری    40
هماهنگی در اجزاء و کل    41
رنگ    41
عامل نور    41
عامل آب    42
اصل سلسله مراتب    42
اصل سلسله مراتب در نظام کیهانی    43
اصل نظم    43
اصل تقارن    43
اصل مقیاس و تناسب    44
اصل تباین فضایی( تضاد)    44
حس وحدت    44
قسمت بیرونی    46
قسمت اندرونی    47
هشتی سازی در بناهای مسکونی    52
ترکی سازی در بناهای مسکونی    55
اخلاق اسلامی در معماری سنتی    78
اخلاق اسلامی در معماری سنتی:    78
اهمیت فضای خالی در هنرمعماری اسلامی    80
فصل سوم    85
اثر معماری سنتی بر حرارت محیط    85
جهت سازی در بناهای مسکونی    86
اصول معماری ایران    87
مردم واری    88
پرهیز از بیهودگی    89
نیارش    91
خودبسندگی    92
گرایی    94
 

چکیده

    فرهنگ
    فرهنگ، مقوله پیچیده وچند بعدی است، با بارارزشی وعلمی پررنگی که درهاله یاهاله هایی ازابهام وگنگی فرورفته وهمین امر، شناختن آن را ازهرجهت مشکل ساخته و می سازد.
انسان، بعنوان خالق فرهنگ، علاقه ویژه ورابطه تنگاتنگی بامخلوق خوددارد؛ باتمام وجود به آن عشق می ورزد و با کمال میل وخرسندی همه چیز خود را در راه رشد، تعالی و بالندگی اش نثار و قربانی می کند و تمام نیرو و تدبیر خود را برای جلوگیری از انحطاط و سقوطش بکار می گیرد.
 انسان، فرهنگ را می¬آفریند و فرهنگ به انسان پروبال انسانی می بخشد و وجودش را پربار و هرچه انسانی تر و متعالی¬تر می¬سازد و لذا انسان بدون فرهنگ موجودی ما قبل انسانی، و از هر جهت فقیر، ناتوان وبی ریشه بشمار می آید. و درست به همین جهت است که می گویند : “ انسان موجودی فرهنگی است و فرهنگ، خاص انسان است.“
صحبت از فرهنگ، براستی « صحبت از تواناییهای خلاق انسان است و اشاره ای است به نقش سازنده ارزشها و دیدگاهها، قدرت زبانی و بیان هنری و حکایتی است از همه اجتماعات کوچک و بزرگ که درگیر هنجارها و ضوابط اخلاقی و ایجاد امکانات تازه برای یک زندگی مناسب ترند. »
باید دانست که در کشور باستانی عزیز ما ایران، دیگر کلمه فرهنگ تنها به همان معانی مذکور که ازین پیش بدان اشارت رفت، محدود نیست بلکه برطبق ناموس تطور و تحول که به مرور زمان موجب دگرگونی لغات و مفاهیم آنها نیز می‌شود،‌برهمه مظاهر و تجلیات ذوق و اندیشه و استعداد و نبوغ ذاتی و عواطف و احساسات عالی انسانی مردم این مرزوبوم نیز اطلاق می‌گردد که از دیرباز تحت تأثیر عوامل مختلف از قبیل مذهب و اخلاق و خصوصیات نژادی و اوضاع جغرافیایی و احوال سیاسی واجتماعی،‌به خلق و ابداع آثار شگرف و شاهکارهای خالد و جاودان پرداخته‌اند،‌همان آثاری که در زمینه حماسه‌های ملی و ادبیات منظوم و منثور و حکمت و عرفان و افسانه‌ها و ترانه‌های محلی و ادب عامیانه (Folklore) و همچنین هنرهای گوناگون وصنایع  مستظرفه و انواع کارهای دستی و تزیینی ـ هنوز در کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران و جهان دلربایی و جلوگیری دارند و برخی نیز به صورت ابنیه شکوهمند تاریخی و مساجد و اماکن مقدس دینی ، مظهر کمال و جمال مطلق و معرف ذوق و نبوغ قوم ایرانی هستند.
باری این فرهنگ وسیع و کهن با همه تحولات و دگرگونیهایی که در طی قرون و ازمنه‌گذشته درآن راه یافته همواره موجب همبستگی و وحدت ملی و در نتیجه استقلال و سربلندی میهن عزیز ما نیز بوده است و از اینرو برما لازم است که ازیک سو با اکتساب مظاهر تمدن و علم و صنعت جدید در بسط و توسعه و بارورساختن فرهنگ خود که به حقیقت مجموعه مواریث گرانبهای ملی و سنن دینی و اخلاقی و ذوقی ماست بکوشیم و از سوی دیگر به سیره پسندیده نیاکان ارجمند خود،‌هیچگاه صبغه ملی و مختصّات نژادی خویش را از دست ندهیم.
اقلیم و معماری
    اقلیم شناسی از وضع جغرافیای نقاط زمین گفت و گو می¬کند . و معمولاً نوع اقلیم با توجه به تقسیمات جغرافیایی همراه با ارتفاع مشخص آن از سطح دریا به وجود می آید .  به طور کلی عواملی مانند چگونگی تابش آفتاب ، دمای حاصله از تابش خورشید ، رطوبت هوا و میزان بارندگی و در مجموع وزش بادهای مختلف در مسائل اقلیم دخالت دارد و محیط زندگی انسان را تحت الشعاع قرار می دهد که نسبت به این اصول ( شناخت اقلیم ) و در نتیجه معماری و در مجموع ساختمان سازی به
وجود می آید .
    سنن اجتماعی و قومی در معماری
    هنر معماری در ایران از سابقه های کهن برخوردار است و در هر زمان دستهای توان و ذهن خلاق و ذوق مردم هنردوست این سرزمین ، پدیده هایی شگرف به وجود آورده که در بسیاری از موارد ،‌ اصول آن ریشه هنر معماری جهان شده است . پاره ای از این آثار در گوشه و کنار کشور پهناور ایران حکایت معماری با شکوه ادوار صدها و یا هزار ساله را در قامتهای استوار بناها نگهداری کرده است .
    معمولاً بناهای مسکونی در شرایطی ساده¬تر از بناهای اجتماعی مانند مسجد ، مدرسه ، بازار ، کروانسرا ، حمام و کاخهای باشکوه و بسیاری از بناهای دیگر بنا می شده و به علت عدم توانایی مالی و در مواردی بدون توجه به نکات کلی و اصولی ، بناهای مسکونی زودتر رو به تخریب رفته است .
    از جهت دیگر اصول ساختمان سازی بناهای مسکونی دارای زمانی متغیر بوده که اثر آن در هر زمان انگیزه خانه¬های مدرن و باب روز را در فکر سازندگان و صاحبکاران خود به خود به وجود آورده است . مسلماً این امر خود در تخریب بناهای مسکونی قدیم و ساختن بناهای جدید بر روی مکان و محل آنها سبب شده است که آثار بناهای مسکونی کهن کمتر به یادگار بماند . به طوری که مشخص است خانه سازی ها به سبک معماری ساسانی قبل از اسلام و یا در صدر اسلام با معماری چند صد ساله اخیر دارای تفاوت فراوان بوده است . گرایش ایرانیان به دین مبین اسلام و عقاید مذهبی و تعصبات قومی در اقوام ایرانی ، شکل بناهای مسکونی را از حالتهای باز و در هم به سوی بناها و فضایی راحت و به دور از چشم افراد نامحرم معطوف داشته . تا جایی که بر این اساس اصول بناهای مسکونی را به صورت ( بیرونی و اندرونی ) مطرح ساخته است . پاره ای از این بناهای زیبای قدیمی در شهرهایی چون کرمان ، یزد ، شیراز ، اسفهان ، کاشان ، ری ، تبریز ، سمنان ، مشهد و در بسیاری از شهرهای دیگر ایران تا به امروز به یادگار مانده است . این بناها دارای دو اصل ( بیرونی و اندرونی ) بوده که به شرح و چگونگی آن می پردازیم .
    قسمت بیرونی
    معمولاً درب ورودی در کنار ـ کوچه ـ گذرگاه ( گذر ) بازارچه و یا بازار به راهرویی مربوط می-شود. در مقابل در ورودی یک یا دو اطاق پیش خوان برای مستخدم و یا نگهبان ساخته می¬شود. ضمناً این مکان محلی جهت پاسخگویی به مراجعین نیز می باشد . بعد از این قسمت از راهرو به حیاط بیرونی می¬رسیم ، در سمت کوچه و یا گذر محلی به نام اصطبل با گنجایش کافی و با رعایت آخوربندی ،‌ به ویژه انبار علوفه در کنار آن با درب ورودی از گذر مطرح می باشد . همچنین از حیاط بیرونی به اصطبل راه جداگانه جهت نگهداری ستوران که وسیله کار و ایاب و ذهاب آن روزگار بوده است از موارد طرح می باشد .
    در سوی دیگر ، حیاط بیرونی دو اطاق وسیله زندگی و پذیرایی میهمانهای بیگانه و نامحرم . در جوار آن بیوتات کوچکی که شامل آبریزهای توالت ، منبع و چاه آب و همچنین آشپزخانه ( مطبخ ) و یا آبدارخانه ساخته می شد . در حیاط بیرونی حوض آب و باغچه های مصفا نیز مورد توجه بود .
    قسمت اندرونی
    ارتباط قسمت بیرونی و اندرونی به وسیله راهرویی انجام می¬شود. این راهرو از ناحیه حیاط         ( بیرونی به اندرونی ) دارای درب ورودی می باشد .
    ساختمانهای قسمت اندرونی به شکل شمالی ـ جنوبی و یا شرقی ـ غربی نسبت به گذرگاه دومی نیز مورد نظر می باشد که طرح آن نسبت به تعداد افراد خانواده به وجود می آید .
    تالار : این فضا بزرگترین و زیباترین قسمت اینگونه ساختمانها را تشکیل می دهد و به نام (( شاه-نشین ) نیز معروف می باشد و معمولاً به وسیله چند پله از سطح زمین به راهرویی مربوط می¬شود. پنجره های رو به حیاط در ابعاد متناسب و از نوع کارهای چوبی منبت و گره ساخته می¬شود. وجود پنجره ها در تعداد ۵ یا ۷ عددی مورد توجه بوده که این اطاق و تالار به نام اطاق پنج و یا هفت دری نیز مشهور می باشد . سقف اطاق قاب سازیهای چوبی و یا گچبری و آینه کاری ، رف و پیش بخاری-سازی همراه با نقاشی و رنگ روغن از جمله کارهای تزئینی این فضا می باشد . مقابل تالار ، اتاق انتظار می باشد که محلی موقت برای برخی از مراجعین است . در جلوی فضای تالار ایوان سرپوشیده بر روی دو یا چند ستون سنگی و یا چوبی اتکا دارد . زیر این فضاها زیرزمین جهت حوضخانه و محل استراحتگاه در تابستان منظور می¬شود. تهویه در این قسمت به وسیله کانالهایی از بادگیرهای مرتفع صورت می گیرد .
    در مقابل تالار چندین اطاق به وسیله راهرو میانی از یکدیگر تفکیک می شوند . این اطاقها وسیله زندگی و خواب برای فرزندان کوچک و بزرگ و همچنین والدین مطرح و طراحی می¬شود.
    در این قسمتها زیرزمین جهت انباری و نگهداری مواد غذایی و همچنین برای آلنگ کردن میوه ها از سقف آنها مورد توجه و استفاده می باشد . تهویه هوا به وسیله هواکشها که از درون دیوارها به وسیله کانالها که به صورت عمودی در دیوارها تعبیه شده است ، صورت می گیرد . از طرف دیگر یک سمت حیاط ، جهت بیوتات اندرونی شامل مطبخ ( آشپزخانه ) چاه و منبع آب ، توالت ( مستراح ) همچنین محلی برای نگهداری گوسفند و لانه ماکیان پیش بینی می¬شود.
    در مقابل بیوتات و در جهت آفتابگیر حیاط گلخانه و یا نارنجستان در شکلی بسیار مطلوب با پنجره های بزرگ تعبیه می¬شود.
    از خصوصیات حیاط اندرونی درِ خروجی و یا ورودی از ناحیه کوچه و گذرگاه دیگری می باشد که اصطلاحاً این در را در (( پشتی )) می گویند . این درب ارتباط حیاط بیرونی و اندرونی را از یکدیگر جدا می¬سازد . ضمناً در مواردی بنابر روابط و علایق خانوادگی و یا بنا به پاره ای از مسائل زندگی و قومی جهت زندگی فرزند پسر و همسر و یا دختر و همسرش در ساختمان اندرونی ثانی و یا دومی در کنار اندرونی بزرگ با اصول فضاهای لازم به وجود می آید . این اندرونی به وسیله راهرویی متصل به اندرونی بزرگ می¬شود و دارای در ورودی و خروجی به کوچه و یا گذر نیز می باشد . نماسازیها در این بناها اکثراً گلچین های آجری و یا کاشی و آجر و یا طاقهایی در حالت پوششهای سنتی در سقفها و ایوان گچبری و آینه کاری ، درها و پنجره ها اکثراً با منبت و گره سازی همراه می-باشد که در مجموع کارهای هنری بسیار بدیعی را به وجود می آورد .
    حیاط سازی : حیاط سازی شامل حوض بزرگ آب و در شرایطی با آب منگول سازی و باغچه های وسیع در اطراف حوض آب و درختان بزرگ تنومند ، حالتی مصفا به اینگونه بناها می دهد . از ویژگی این بناها دیوارهای بلند بوده است که برای حفاظ از جهات مختلف همراه با دست اندازهای بلند در پشت بامها می باشد که از مشرف بودن همسایگان جلوگیری کرده و سبب پیشگیری از چشم انداز به اندرونی منزل می¬شود.

    هشتی سازی در بناهای مسکونی
    در معماری صد سال اخیر علاوه بر طرحهای ( بیرونی و اندرونی ) بناها با ارتباط هشتی از ورودی کوچه ـ گذر بازار و یا خیابان به ناحیه حیاط شکل جدیدی به ساختمانهای مسکونی داده است .
    معمولاً هشتی دارای ابعادی متناسب حدود۳×3 متر با رعایت پنجره و دری از حیاط و یک در از کوچه و گذرگاه دارد . این حالت سبب جلوگیری از چشم انداز مستقیم به درون حیاط و محوطه خانه می¬شود. در مواردی هشتی از دو قسمت داخلی از ناحیه حیاط تشکیل می¬شود. اطاق مستخدم وصل به هشتی بوده و بیوتات در جوار اطاق مستخدم پیش بینی می¬گردد . در مواردی هشتی در مجموع بنای مسکونی نیز ساخته می¬شود.
    این گونه بناها به صورت شمالی و جنوبی و یا شرقی ، غربی و در ارتباط با تابش به نور و خورشید ، قبله ، موقعیت و ارتباط با کوچه و گذرگاه در وضعی مرتفع از سطح زمین طبیعی ساخته می¬شود که نسبت ارتفاع آن با فضاهای هم سطح زمین در قسمتی از بناهای بیرونی و اندرونی به ساختمان ورکرسی مشهور شده است .
    از ویژگیهای این بناها رعایت و تفکیک فضاهای زندگی اهل خانه ، پیش ایوان سازی همراه با داشتن زیر زمین جها فضاهای لازم انباری و حوخانه و یا احتیاجات دیگر می باشد . این ساختمانها اکثراً چوب پوش با نماسازیهای آجری و یا کاشی و آجر همراه بود ، در و پنجره ها به شکل اورسی-سازی و پنجره ها اکثراً با حفاظ معجر سازی وسیله آهنگری و در مجموع با کارهای هنری همراه   می-باشد .
    حیاط سازی به صورت حوض آب و باغچه های مصفا و درختکاری همراه بوده . دیوارهای بلند در چهار جهت بنا ، سبب حفاظت ساختمان و حیاط از چشم اندازهای اطراف شده و در مجموع رعایت موازین اخلاقی و اصول زندگی خانواده¬ها و سنن قومی و مذهبی در آن رعایت شده است .
    بدیهی است که جمعیت کم و ارزان بودن قیمت زمین ، از عوامل مؤثر در این زمینه بوده است و همین ارزانی و در دسترس بودن زمین ، دست معماران و صاحبکاران را در ایجاد حیاط وسیع و فضای سبز دلخواه ، باز می گذارده است .
    ترکی سازی در بناهای مسکونی
    پس از استقرار حکومت مارکسیستی در شوروی بسیاری از مسلمانهای آن دیار به کشور ایران ، خصوصاً نواحی شمالی نظیر آذربایجان و خراسان مهاجرت کردند . این مردم طرحهای ترکی سازی را با خود به ایران آوردند . بناهای (( ترکی سازی )) که اکثراً به شکل پیش ایوان سرپوشیده در وسط و سه و یا چند اطاق بزرگ که ایوان را احاطه کرده ، ساخته می شد و به طوری کلی طرح جالبی را ارائه می کرد . در زیر فضاهای مطرح شده اینگونه بناها ، زیرزمین و یا کوره پوش وجود دارد تا اطاقها عاری از رطوبت باشد . معمولاً در مقابل اطاقهای مسکونی ، بیوتات¬سازی طرحهای جدیدی به معماری عرضه داشته است . به علت ازدیاد جمعیت و بالا گرفتن قیمت زمین ، ابعاد خانه¬سازی محدود شد و موجب گردید طرحهای ترکی سازی در حد زیادی ، توجه معماری سنتی را به خود معطوف سازد .
    در این طرحها ارتباط از کوچه به حیاط اکثراً به وسیله راهرو که اصطلاحاً (( دالان )) گفته می¬شود جهت پیشگیری از چشم انداز مستقیم به درون منزل مورد توجه می باشد . به علاوه پدیده این معماری شیروانیهای متنوع و خوش فرم با پوشش ورفهای سفید و گالوانیزه و یا رنگین با شیب بندی سنتوری مورد توجه کارهای روز بوده . ضمناً از پوشش سقفهای چوبی و نماهای آجری استفاده فراوان شده است .
    از ویژگی دیگر این معماری طاق¬نماسازیهای بسیار زیبا در شکل سنتی با حیاط سازی می باشد .
    در قسمتهای داخلی ، پیش بخاری¬سازی همچنین ابزار زنی روی گچ کاری سقف به صورت قاب-سازی در اشکال ساده و برجسته رواج داشته . به طور کلی از کارهای هنری مانند آئینه کاری و گچبریهای گل و گیاه و منبت کاری بر روی درها و پنجره ها استفاده کمتری شده است .
  اثر معماری سنتی بر حرارت محیط
    در بررسی معماری سنتی و بافت شهرهای مرکزی ، جنوبی و کویری و روستاهای این مراکز نسبت به نوع آب و هوای گرم ، گرم خشک ، گرم مرطوب و در موارد بادهای نامطبوع در شکل ساخت و بافت شهری و یا روستایی کاملاً مؤثر بوده است .
    آب و هوا و نوع اقلیم همیشه مسئله ای بوده که انسان طی هزاران سال تجربه با آن مقابله کرده است . مسلاماً مشکلات زیادی برای زیست مردم ، نواحی اقلیمهای گرم خشک و گرم مرطوب مانند مسئله¬ی آفتاب سوزان ، گرمای زیاد و اختلاف درجه حرارت و نوسانات آن در روز و نقصان یافتن آن به مقداری قابل توجه در نسیمهای شب مورد توجه بوده است . تابستان های سخت و زمستان های سرد ناشی از محیط کویری و در مواردی ، طوفانهای پر گرد و غبار و بادهای خشک و داغ و نامطبوع ، انسان را به فکر چاره واداشته است . بشر با گذشت هزاران سال و کسب تجربه ،‌ راه حلهایی در اشکال گوناگون برای این امر مهم در دنیا و به خصوص در ایران پیدا کرده که هدف همگی آنها راحت سازی مکان زندگی فردی و در برخی موارد اماکن اجتماعی نیز بوده است .
اخلاق اسلامی در معماری سنتی:
با قدم زدن در میان بافت قدیمی شهرهایمان یکی از با شکوه ترین مشخصه های معماری سنتی ایران را در طراحی خانه ها میتوان کاملا” مشاهده کرد و آن پایبندی معمار به اصول و اعتقاداتش می باشد. انسانی که از میان خود مردم با فرهنگی همسان با آنان آمده،تا صادقانه خانه ای بسازد که محلی برای زندگی باشد و این صداقت معمار است که حیات جاودانه به این بنا ها میبخشد و بدینگونه خانه ها ، مساجد، مدارسه هایمان همه و همه محل اجتماع تمامی مبانی اخلاقی شده اند.
با عبور از کوچه های قدیمی، ساختار درونگرای خانه ها به منظور حفظ حریم خصوصی یشان را میتوان دید و آرامش حاکم بر داخل این خانه ها را،از بیرون نیز میتوان درک کرد. همچنین در فضای خارج از خانه نیزحال و هوایی مشابه وجود دارد، ساباطهایی که با طول ۳ الی ۴ متر در مقابل درهای ورودیشان برروی پیاده روها گذاشته شده تا عابران و مهمانان از آفتاب شدید و بادوباران محفوظ بمانند و سکویی در کنار در ورودی به منظور نشستن ویا گذاشتن بار و رفع خستگی، تمامی این عوامل بیانگر احترامی است که ساکنین آن خانه به رهگذران می گذاشتند.