آشنایی با بازار وکیل شیراز

بازار نو (شیراز)
این بازار از جانب دروازه اصفهان و در امتداد بازار وکیل ساخته شده و بانی آن میرزا یوسف اشرفی مازندرانی – از وزرای شیراز – است که به سال ۱۲۲۹ هـ.ق از منصب خود برکنار گردید. این بازار در ابتدا به «بازار میرزایوسفی» شهرت داشت ولی از اواخر دوره قاجار به جهت جدیدالاحداث بودن آن به بازار نو معروف شد.
بازار وکیل (شیراز)
این مجموعه ارزشمند، در شرق میدان شهرداری شیراز و جنب مسجد جامع واقع گردیده و از ساخته های کریم خان زند است که ظاهراً ساختمان آن بعد از سال ۱۱۸۷ هـ.ق آغاز شده است. (نقشه ش ۱۴۲ و ۱۴۴)
به اعتقاد نویسندگان، کریم خان زند در ساخت این بازار، بازار قیصریه لار را مدنظر داشته و به روایت دیگر، کریم خان بازار وکیل را از روی بازار صفوی کازرون (بازاری که در دوره کریم خان زند برپا بوده و بعدها در دوره قاجاریه خراب و نوسازی شد) ساخته است. علی رغم شباهت معماری بازار به معماری دوره صفوی، همچون دیگر آثار کریم خان زند دارای ویژگی ها و خصوصیات منحصر به فردی است و همچنین از نظر وسعت، عرض و تزیینات بر مجموعه بازارهای قبلی رجحان دارد.
همزمان با ساخت بازار و برای تسهیل بازرگانی و تجارت، سراها، گمرک و ضرابخانه ای در کنار بازار ساخته اند که ساختمان آنها هم اکنون بر جای مانده است. بازار وکیل در دوره زندیه از رونق زیادی برخوردار بوده و پیشه های مختلفی در آن به فعالیت اشتغال داشتند، اما با انتقال پایتخت در اوایل دوره قاجار،‌ از رونق آن کاسته شد. مالکیت بناها و حجره های بازار در اختیار کریم خان و جانشینان او بود که با اجاره بهای نسبتاً کمی در اختیار بازرگانان و سایر پیشه وران قرار داده می شد.
بازار وکیل در حال حاضر متشکل از یک رشته اصلی شمالی – جنوبی و یک رشته کوچکتر غربی – شرقی است که در محل تقاطع آنها چهار سوق وسیع و زیبایی ساخته اند. سراها و دیگر بناهای مرتبط با بازار نیز در حواشی رشته اصلی بازار قرار گرفته و با درگاه و دالان هایی بدان راه می یابند. متأسفانه اقدامات عمرانی دوره اخیر صدماتی به این مجموعه وارد ساخته است، از جمله با احداث خیابان زند، رشته شمالی و جنوبی بازار وکیل در محلی نزدیک چهارسوق قطع شده و چند حجره و طاق در این بخش از میان رفته است. همچنین در همین دوره تعدادی مغازه به نمای غربی بازار و بخشی از نمای مسجد الحاق شده که این امر صورت قدیمی بازار را در این قسمت دگرگون کرده است.
در ساخت و شالوده ریزی بازار، ظاهراً دقت زیادی به خرج داده شده، چرا که بعد از گذشت سالیان دراز و وقوع زلزله های متعدد، هیچ خللی در ساختمان آن، به ویژه در طاق بزرگ چهارسوق پدید نیامده است. مصالحی که در ساختمان بازار به کار رفته در شالوده، سکوها و ازاره ها، سنگ های تراشیده در قطعات نسبتاً بزرگ؛ و در بدنه و طاق ها آجر است. از دیگر نکات قابل توجه بازار مسأله تأمین روشنایی و تهویه هوای داخل آن است که با تعبیه بادگیرها و روزنه ها یا پنجره هایی این مسأله به مناسبترین شکل صورت گرفته است.
رشته شمالی – جنوبی بازار وکیل در هر سمت چهارسوق ۴۱ زوج حجره یا مغازه دارد و همچنین درگاه ها و راهروهایی در آن تعبیه شده که دسترسی به کاروانسرهای روغنی، احمدی، گمرک و ضرابخانه را فراهم می سازد. رشته شرقی – غربی بازار کوچکتر است و در سمت شرقی ۱۹ زوج حجره – مشهور به بازار علاقه بندان – و در سمت غربی ۱۰ زوج حجره – مشهور به بازار ترکش دوزها دارد. به موازات بازار ترکش دوزها، در سمت جنوب چهارسوق، بازار دیگری است که مدخل ورودی آن در جلو مسجد وکیل قرار دارد و به بازار شمشیرگرها مشهور است. بازار اخیر ۱۱ زوج حجره دارد.
پوشش راهروهای میانه بازار عبارت از گنبدهای خوش طرحی است که بر روی طاق یا قوس های جناغی قرار گرفته اند. ارتفاع این طاق ها از کف بازار حدود ۱۱ متر بوده که بعد از بالا آوردن کف بازار – حدود ۱ متر – به ۱۰ متر کاهش یافته است. بر بالای هر یک از حجره ها،‌ پنجره هایی تعبیه شده که روشنایی بخش مرکزی بازار را فراهم می سازد. مغازه ها وسعت زیادی دارند و در جلو هر کدام از آنها سکوهایی از قطعات سنگ های حجاری شده بزرگ نهاده اند تا مغازه داران کالاهای خود را بر روی آنها عرضه کنند. نمای بیرونی این سکوها مزین به نقوش برجسته، به اشکال ترنج است. با بالا آوردن کف بازار، بخش عمده این سکوها در زیر خاک مدفون شده است.
نقطه مرکزی بازار، چهارسوق زیبای آن است که در محل تقاطع دو رشته بازار ساخته شده است. این بخش به شکل هشت ضلعی است و گنبد بزرگ و مرتفعی بر روی آن بنا شده است. سطح زیرین این گنبد به شیوه زیبایی آجرچینی و تزیین شده و بر فراز آن بادگیری ساخته اند. در گذشته در میانه چهارسوق، حوض مرمرین زیبایی وجود داشت که آب آن از مجرایی که از زیر کف بازار ترکش دوزها می گذشت، تأمین می شد. با بالا آمدن کف بازار، این حوض در زیر سطح کنونی بازار قرار گرفت.
از بخش هایی که در دوره قاجار در کنار بازار وکیل ساخته اند می توان به بازار مسگرها و اردوبازار اشاره کرد که اولی به سال ۱۲۹۸ هـ.ق و توسط حاجی میرزا معتمدالدوله ساخته شده است. همزمان با ساخت بازار وکیل بناهای دیگری نیز در مجاورت آن ساخته شدند که از آن جمله می توان به ضرابخانه، گمرک و تعدادی سرا اشاره کرد. (نقشه ش ۱۴۲)