مبانی نظری و پیشینه تحقیق تکانشگری

تکانشگری[۱]

تکانشگری هسته اصلی بسیاری از آسـیب هـای اجتمـاعی مانند مصرف مواد، قماربازی بیمارگونه، اختلالهای شخصیت و دست زدن به اقدامات پرخاشجویانه اسـت. ایـن اخـتلال هـر ســال موجــب از میــان رفــتن زمــان و ســرمایه در بــسیاری از کـــشورها مـــی شـــود. یکی از رایج ترین تعاریف، تکانش گری به صورت آمادگی قبلی برای واکنش های سریع و بدون برنامه به محرک های درونی یا بیرونی بدون در نظر گرفتن نتایج منفی آن واکنش ها برای خود فرد یا دیگران، تعریف می شود(استنفورد [۲]و همکاران، ۲۰۰۹).

فرآیند تصمیم­گیری یا برگزیدن یک گزینه از میان چند گزینه، یکی از عالی­ترین پردازش­های شناختی به شمار می­رود. گونه ویژه­ای از این فرآیند که به عنوان تصمیم­گیری مخاطره آمیز شناخته می­شود، در شرایطی پردازش (RDM) مخاطره­آمیز[۳] می­شود که شخص با گزینه­هایی روبه رو می­گردد که انتخاب آنها باری از سود یا زیان در حال یا آینده به دنبال دارد و در عین حال میزان این سود و یا زیان با درجاتی از احتمال همراه است (اختیاری و بهزادی، ۱۳۸۰الف و ب).

تصمیم­گیری مخاطره­آمیز اهمیت بالایی در زندگی فردی و اجتماعی افراد دارد و اختلال در این نوع تصمیم­گیری هسته اصلی پدیده تکانشگری و رفتارهای تکانشی[۴] را تشکیل می دهد (اختیاری و بهزادی۱۳۸۰ الف). رفتارهای تکانشی که در برخی رویکردها، رفتارهای مخاطره آمیز[۵] نیز خوانده می­شوند، به عملکردهایی گفته می­شوند که اگرچه تا اندازه­ای با آسیب یا زیان­های احتمالی همراهند، امکان دستیابی به گونه­ای پاداش را نیز فراهم می­کنند (اختیاری و بهزادی، جنتی و مقیمی، ۱۳۸۲). این رفتارها باید دارای سه عامل زیر باشند:

الف) برگزیدن یک گزینه از میان دو یا چند گزینه با پاداش احتمالی، ب) همراهی یکی از گزینه­ها با احتمال پیامدهای ناگوار و ج) روشن نبودن احتمال پیامد ناگوار در زمان رخداد رفتار (لَن[۶] و چِرِک[۷]، ۲۰۰۰).

بسیاری از مردم در زندگی روزمره دست به رفتارهای تکانشی می­زنند (مولر[۸]، بارت[۹]، دوگهرتی[۱۰]، اشمیتز[۱۱] و سوان[۱۲]، ۲۰۰۱). هر چند نشان دادن نمونه­هایی از رفتارهای تکانشی به نظر ساده می­رسد، اما تعریف دقیق پدیده تکانشگری دشوار است چرا که اختلاف نظرهای بسیاری در تکانشی یا غیرتکانشی خواندن یک رفتار وجود دارد (اوندن[۱۳]، ۱۹۹۹). نکته پیچیده در بررسی رفتارهای تکانشی تنوع عللی است که می­توانند بروز یک رفتار تکانشی را در پی داشته باشند. برای نمونه فردی که مواد مخدر مصرف می­کند، ممکن است به علت گرایش به رفتارهای خطر پذیر، توجه زیاد به پاداش­ها، بی­توجهی به آسیب­ها، علاقه به تجربه چیزهای تازه و یا دیگر ویژگی­های روان­شناختی چنین رفتار تکانشی­ای را انجام دهد.

۲-۱-۲-۱ تکانه

تکانه[۱۴] اصرار و میل شدید به انجام یک عمل در پاسخ به یک محرک ذهنی یا بیرونی[۱۵] است (بروکر[۱۶]، ۱۹۸۹). تکانشگری طیف گسترده­ای از رفتارهایی است که روی آن کمتر تفکر شده، به صورت رشد نایافته برای دست­یابی به یک پاداش یا لذت بروز می­کنند­، از خطر بالایی برخوردارند، و پیامدهای ناخواسته قابل توجهی را در پی دارند (اوندن، ۱۹۹۹). همچنین تعریف تکانشگری از دیدگاه رفتارشناسی، دربرگیرنده سود کوتاه­مدت هر چند کم ارزش در برابر دستاوردهای بلندمدت ولی با ارزش­تر می­باشد (پتری[۱۷]، ۲۰۰۱).

تکانشگری و رفتار تکانشی دارای سه ویژگی اساسی است که آن را از اصطلاحات مشابهی مانند بیش­واکنش[۱۸] جدا می­کند. این رفتارها، شتاب­زده، برنامه­ریزی نشده[۱۹]، بدون فکر و مستعد اشتباه[۲۰] هستند، در حالی­که در بیش واکنش به جای تأکید بر سرعت بروز عکس­العمل، تأکید بر شدت و طول زمانی است که عکس­العمل رخ می­دهد (سوان و هلندر[۲۱]، ۲۰۰۲). رفتارهای تکانشی همچنین برخلاف رفتارهای­جبری است که فرد بر وجود رفتار آگاهی دارد و هدف از رفتار، نه کسب لذت، بلکه عموماً دوری از یک اضطراب می­باشد. همچنین متفاوت از رفتارهایی که ناشی از نارسایی در داوری [۲۲]و تصمیم­گیری می­باشند و فرد در حقیقت در مرحله قضاوت اختلال دارد (مولر و همکاران، ۲۰۰۱). مولر و همکاران (همان جا) بر پایه بررسی­های انجام شده با رویکردهای زیستی، روان­شناختی و جامعه­شناختی بر روی تکانشگری، کوشیده­اند تعریفی برای پوشش هر سه رویکرد با عنوان تعریف زیستی – روانی – اجتماعی[۲۳] ارایه نمایند.

دیدگاه زیستی در بررسی­های انجام شده بر روی خشونت­های ناشی از تکانشگری، نشان داده است که ساختار ذهنی برخی از افراد برای دست­زدن به اعمال پرخاشگرانه مستعدتر از افراد دیگر می­باشد. به طوری که در ارزیابی­های الکتروفیزیولوژیک، این افراد دامنه­های پتانسیل برانگیخته[۲۴] بلندتری نسبت به سایرین داشته و همچنین میزان سوخت و ساز سروتونین در مایع مغزی – نخاعی این افراد نسبت به سایرین بیشتر است.

دیدگاه روان­شناختی، تکانشگری را بر پایه سه مقوله تنبیه و/ یا خاموشی[۲۵]، پاداش­گزینی[۲۶] و بازداری پاسخ/ توجه[۲۷] بررسی نموده و باور دارد که تعریف تکانشگری باید دربردارنده سه عنصر زیر باشد: کاهش حساسیت فرد به پیامدهای منفی رفتار، عکس­العمل سریع و ناخواسته به محرک پیش از ارزیابی کامل اطلاعات و بی­اعتنایی به پیامدهای درازمدت رفتار.

[۱] impulsiveness

[۲]Stanford MS

[۳] risky decision making

[۴] impulsive behavior

[۵] risky behaviors

[۶] Lane

[۷] Cherek

[۸] Moeller

[۹] Barrett

[۱۰] Dougherty

[۱۱] Schmitz

[۱۲] Swann

[۱۳] Evenden

[۱۴] impulse

[۱۵] Churchill”s Medical Dictionary, 1989

[۱۶] Brooker

[۱۷] Petry

[۱۸] over reaction

[۱۹] unplanned

[۲۰] error prone

[۲۱] Hollander

[۲۲] judgement

[۲۳] biopsychosocial

[۲۴] evoked potential amplitudes

[۲۵] punished &/or extinction paradigm

[۲۶] reward-choice paradigm

[۲۷] response disinhibition/attentional paradigm