مقاله نشان هشناسی لایه ای آیات قرآن کریم با توجه به روابط درون متنی و بینامتنی

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله نشان هشناسی لایه ای آیات قرآن کریم با توجه به روابط درون متنی و بینامتنی دارای ۱۲ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله نشان هشناسی لایه ای آیات قرآن کریم با توجه به روابط درون متنی و بینامتنی  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله نشان هشناسی لایه ای آیات قرآن کریم با توجه به روابط درون متنی و بینامتنی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

بخشی از متن مقاله نشان هشناسی لایه ای آیات قرآن کریم با توجه به روابط درون متنی و بینامتنی :

مقدمه

امروزه به دلیل گسترش علوم مختلف و رواج مباحـث زبانشناسـی جدیـد، پدیـده تعـدد معـانی متـون مختلف، ازجمله قرآن کریم از جذابترین زمینههای تحقیقاتی است که میتوانـد بـابی جدیـد بـه روی عالمان دین و دریچهای تازه برای فهم متون دینی بگشاید.

از دیگرسو، پدیده پایانناپذیری معانی قرآن اهمیت خاصی دارد و در کتابهای روایی و تفاسیر نیـز، مطالب فراوانی در اینباره آمده است. امیر مؤمنان قرآن را اقیانوسی عظیم میدانـد کـه ژرفـای آن درک نمیشود و کرانههایش پایان نمیپذیرد (نهجالبلاغه، خ (۱۹۸؛ دانشمندان مسلمان نیز با چشـیدن قطـرهای از این اقیانوس بیکران، به عظمت آن اعتراف نمودهاند. به باور غزالی تحـت هـر لفظـی از الفـاظ قـرآن کریم، دریاهایی از اسرار و گنجهایی از رموز قرار دارد (غزالی، ۱۴۲۱، ص.(۲۲۸ ابـنعربـی نیـز قـرآن را اقیانوسی بیساحل نامید و علامه طباطبایی، معانی متعدد قابل استناد به قرآن را از عجایب قـرآن دانسـت که عقول را به تحیر میافکند (طباطبایی، ۱۴۱۷، ج۱، ص.(۲۴۳

اما کشف لایههای مختلف قرآن کـریم و تکثیـر معـانی آن، مکانیسـم خاصـی دارد؛ همچنـین، استنباط مفاهیم و معانی جدید از قـرآن و ارتبـاط برقـرار کـردن میـان آنهـا و زمینـههای معرفتـی گوناگون، روششناسی ویژهای میطلبد. پژوهش حاضر درصدد پاسخ بـه ایـن پرسـش اسـت کـه مطالعات مختلف نشانهشناسی تا چه انـدازه میتوانـد ایـن مکانیسـم و روش را نشـان دهـد؟ آیـا میتوان با کمک مباحث نشانهشناسی کاربردی، ازجمله نشانهشناسی لایـهای، پایانناپـذیری معـانی قرآن و تعدد لایههای دلالی آن را تبیین کرد؟

در ادامه پس از مفهومشناسی واژگان، به کاربست مطالعات نشانهشناسی لایهای در قـرآن کـریم میپردازیم و پس از ارائه تاریخچه این بحث و معرفی واژگان کلیدی، با تفکیک ساختار درونـی و برونی متن به کشف و استخراج لایههای مختلف معنایی و سطوح متعدد معارف آن میپردازیم.

پیشینه بحث

نشانهشناسی دانشی است که نشانههای ارتباطی را بررسی میکند . این علـم در قـرن بیسـتم پـا بـه عرصه مباحث جدید زبانشناسی گذاشت. نخستین بـار فردینـان دوسوسـور در دوره زبانشناسـی عمومی، شکلگیری علمیای پیشبینی میکند که آن را نشانهشناسی مـینامـد. تقریبـاً همزمـان بـا سوسور منطقدانی به نام چارلز ساندرز پیرس در امریکا نیز درباره طـرح نشانهشناسـی یـا آنطـور که او مینامید «Semiotics» کار میکرد. هیچیک از آن دو از کار دیگری خبر نداشـت، همـین نکتـه

نشانهشناسی لایهای آیات قرآن کریم با توجه به روابط درونمتنی و بینامتنی ۹۲

باعث شد که از همان ابتدا، دو گـرایش متفـاوت در نشانهشناسـی پیـدا شـود: یکـی نشانهشناسـی فلسفی پیرس و دیگری نشانهشناسی سوسور که در آن، زبان، نقش عمدهای ایفا مـیکـرد و بعـدها به بزرگترین مکتب نشانهشناختی تبدیل شد.

راه این دو بنیانگذار را دیگرانی در طول قـرن بیسـتم ادامـه دادنـد. سـنت نشانهشناسـی سوسـوری توسط اندیشمندانی چون یلمسلو، یاکوبسن، بارت، کریستوا و بودریا ادامه یافت. نشانهشناسی پیرسـی را نیز متفکرانی همانند موریس، ریچاردز، سبئوک و دیگران پی گرفتنـد. نشانهشناسـانی چـون اکـو نیـز از دستاوردهای هردو شاخه در تحلیلهای خود بهره گرفتند و تقرباًی پیشبینی سوسور بـه واقعیـت تبـدیل شد و حوزهای مطالعاتی به نام نشانهشناسی تثبیت گردید.

امروزه نشانهشناسی لایهای بهمثابه دیدگاهی نظری که زمینهساز نوعی نشانهشناسی کـاربردی اسـت، زمینه را برای تحلیل گسترده متـون ازجملـه متـون مقـدس در بسـتر رابطـه تعـاملی و چندسـویه میـان نظامهای نشانهای و لایههای متنی که شبکهای پیچیده از روابط دلالی را بهوجود میآورد، فراهم میکنـد. دربارهنای شاخه از دانشِ نشانهشناسی، آثار بسیاری از چندلر، بارت، دینه سـن، گیـرو و; منتشـر یافـت که در آن به بررسی لایههای درونی متن پرداختهاند. بررسی لایههای بیرونی متن و تأثیر روابـط بینـامتنی در کشف معانی مختلف متن نیز، تألیفات گســتردهای همراه داشت و اندیشمندان غربی همچـون ژولیـا کریستوا، ریفاتر، ژرار ژنت و فیلیپ سولرس و نیز پژوهشگران عرب مانند الغذامی، محمد خیـر البقـاعی
و محمدعزّ آثاری مهم و درخور تقدیری از خود برجای گذاشتند کـه بسـیاری از آنهـا نیـز، بـه فارسـی ترجمه شده است. اما بههرحال در هر دو حوزه یادشده، جامعه علمی ایران، هنوز دوران طفولیـت خـود را سپری میکند و تنها آثاری چند از فرزان سجودی، حمیدرضا شعیری، علیرضـا قائمینیـا و; بـه ثبـت رسانده است. به همین دلیل فقدان تحقیقات مستقل و جامع در جامعه شیعیان، که به هر دو حوزه فـوق، آن هم بهطور همزمان، بپردازد و هر دو حوزه، هم سطح عمودی و هم در سـطح افقـی، را پوشـش و در آیات قرآن کریم تطبیق دهد، بهخوبی محسوس است.

گفتنی است بسیاری از مفسران، محققان و اندیشمندان اسلامی، چه در قالب کتـاب و چـه مقالـه، در پرتو علم دلالات از انواع دلالات آیات قرآن کریم (دلالت مطابقی، تضمنی و التزامی) و لایههای مختلف معنایی آن سخن گفتهاند؛ اما تاکنون هیچیک از دریچه علـم نشانهشناسـی و از زاویـه رویکردهـای تـازه معناشناسی به این دلالات نپرداختهاند. بنـابراین دسـتاورد جدیـد پـژوهش حاضـر و امتیـاز آن از دیگـر پژوهشها و تحقیقات قبلی، کاربست دانش نشانهشناسی در آیات قرآن کریم است؛ بهگونهای که نهتنها در

۰۳ ، سال هفتم، شماره اول، پیاپی ۳۱، بهار و تابستان ۳۹۳۱

لایههای درونی نص (همانند علم دلالات)، بلکه به لایههای برونی آن و ارتباط نص با دیگر متون مرتبط نیز میپردازد و میکوشد با تکمیل نظریه نشانهشناسی لایهای، نشان دهد آیا ممکن است نص قرآن کریم حاصل عملکرد نظامهای مختلف نشانهای که در قالب لایههای مختلف متنی تجلی میکنند، دانست یا نه؟ بیتردید، چنین مطالعاتی ابزارِ به فعلیت رسیدن استعدادهای نص را فراهم میکند و دلالتهای پنهان آن را آشکار میسازد. امید است پژوهش حاضر، راه را بر تحقیقات بیشتر در این حوزه بگشاید.

مفهومشناسی واژگان

الف) نشانهشناسی لایهای

این شاخه از نظام نشانهشناسی مطالعه زبان در عرصه ارتباط، یعنی کارکرد واقعی هر نظام نشانهای، طرحی انعطافپذیر است که پویاییهای زبان را در عرصه کاربرد اجتماعی توجیه میکند و کثـرت دلالت نشانهها را در موقعیتهای متفاوت پاسخ میدهد. در حقیقت، نشانهشناسی لایـهای کـارکرد ارتباطی و دلالی نشانهها را از منظر نظامهای متکثـر چندبعـدی دخیـل در دلالـت میبینـد، نـه در ساحت تکبعدی و ایستای رابطه یکسویه میان زبان و سـطح گفتـار (سـجودی، ۱۳۸۳، ص.(۱۴۶ در چارچوب نشانهشناسی لایهای، متن از لایههای متعددی تشکیل شده است کـه شـاید برخـی در مقایسه با دیگر لایهها اصلیتر به نظر برسد، اما در دلالتهای متن، همه لایـهها میتواننـد بـه یـک اندازه اثرگذار باشند. معنا نیز حاصل برهمکنش میان لایههای متنـی، دانششـناختی، رمزگانهـا و;

است؛ ازاینرو، هر نشانهای اعم از زبانی و غیرزبانی در یک کنش ارتباطی، در دل نظـام پیچیـدهای از عوامل متعامل معنا مییابد (همان، ص.(۱۵۸

برایناســاس، نشانهشناســی لایــهای آیــات قــرآن کــریم نیــز، کثــرت دلالــت نشــانهها را در موقعیتهای متفاوت پاسخ میدهد و بر پایه ایـن ادعـا اسـتوار میسـازد کـه نـص دو محـور عمودی و افقی دارد و ابعاد معنایی گوناگون آن، بهواسطه روابط درونمتنی و بینامتنی حاصـل میشود. در حقیقت، نص قرآن کریم افزون بر تعدد لایههای مختلف در درون خویش (محور عمودی ) که واسطهبه ارتباط با نظام نشانگیِ درون آن حاصل میشود، ابعاد گوناگون فلسـفی، کلامی، علمی، سیاسی، روایی، عقلی و ; نیز دارد (محور افقی) که هریک نمود عینی و متنـی یک نظـام رمزگانیانـد (گیـرو، ۱۳۸۰، ص.(۷۹-۸۷ ایـن ابعـاد بـرای مفسـر از راه توجـه بـه رمزگانهای مختلف موجود در هریک از نظامهای یادشده و البته با توجـه بـه سـاختار مـتن، حاصل میشود. نمودار زیر ابعاد دلالی مختلف نص را نشان میدهد:

نشانهشناسی لایهای آیات قرآن کریم با توجه به روابط درونمتنی و بینامتنی ۱۳

ب) رمزگان (Code)

مجموعهقواعدیاند که براساس آن، عناصری انتخاب میشوند که با دیگـر عناصـر ترکیـب شـده و عناصری جدید میسـازند (یوهانسـون و لارسـن، ۱۹۴۳م، ص.(۷۳ بنـابراین رمزگـان بـه قـوانینی اشاره دارد که عناصر یک نظام را به عناصر یک یا چند نظام دیگـر پیونـد میدهـد و هـردو طـرف ضر در مبادله پیام، واقعاً یا فرضاً، کـاملاً یـا بعضـاً و یـا مشـترکاً، از ایـن قـوانین بهـره میبرنـد (سیبیاک، ۱۳۹۱، ص.(۶۸ نظام رمزگانی نیز، نظامی فراگیـر و اجتمـاعی از قراردادهـای هـر حـوزه نشانهای است که میتواند با نقش محتوایی خویش در تفسیر متـون، بـه کشـف لایـههای مختلـف

معنایی متن کمک نماید (سجودی، ۱۳۸۳، ص.(۱۹۵

در تفسیر قرآن کریم نیز نظامهای رمزگان بهعنوان منابع تفسیر، متونیاند کـه بـه لحـاظ ارتبـاط محتوایی و تأثیر آن در روشنساختن مفاد آیـات، بهرهبـرداری میشـوند. بنـابراین نقـش نظامهـای رمزگان، محتوایی است و مفسـر پـس از تبحـر در علـوم و کسـب دانششـناختی لازم، از آنهـا در تفسیر بهره میگیرد و بدانها استناد مینماید. بدین ترتیب، مثلاً عرفان، نـوعی رمزگـان اسـت کـه در نظام نشانهای عرفان قرار دارد و همه تفاسیر عرفانی ما از مـتن، براسـاس ایـن نظـام رمزگـانی، یعنی متون عرفانی معنا مییابند.

اما ازآنجاکه در برخورد با هر حوزهای میتوان رمزگانی برای آن قائل شـد و سـرانجام زنجیـرهای بیپایان از رمزگانها را درمقابل داشت، میتوان در نگاهی سطحی، رمزگانها را بـه دو دسـته کلـی زبانی و غیرزبانی تقسیم کرد. رمزگانهای زبانی عبارتاند از متون مختلف مرتبط با نـص، اعـم از رمزگان علم، فلسـفه، عرفـان، روایـات، عقـل، کـلام و غیـره (گیـرو، ۱۳۸۰، ص.( ۴۷ رمزگانهـای غیرزبانی نیز، میتوانند شامل هنری، اشیاء، آیینی و; باشد (همان، ص.(۱۲۷-۱۳۴ بهطور کلی ایـن رمزگانها، متن را به مفهومی سیال تبدیل میکنند و امکان تحقق لایـههای مختلـف مـتن را فـراهم مینمایند. نوشتار حاضر فقط به بررسی رمزگانهای زبانی آیات قرآن کریم میپردازد.

۲۳ ، سال هفتم، شماره اول، پیاپی ۳۱، بهار و تابستان ۳۹۳۱

ج) انواع روابط (درونمتنی ـ بینامتنی)

در نشانهشناسی لایهای از دو طریق میتوان به خوانش متن و از آنجا به کشف لایههای معنایی آیـات راه یافت: نخست، روابط درونمتنی یا دروننصی کـه روشـی بـرای تفسـیر مـتن بـا توجـه بـه نشـانگان و رمزگانهای موجود در متن اسـت (صـفوی، ۱۳۷۸، ص(۶۱؛ در ایـن روش، مفسـر بـا کمـک نشـانگان موجود در سراسر نص و نیز کلمات همنشـین و جانشـین، سـیاق و; معـانی آیـات و لایـههای متعـدد معنایی آن را تعیین میکند. تفسیر قرآنبهقرآن، حاصل روابط درونمتنی است؛

دوم، روابط بینامتنی که متون را از نظر صورت و معنا به هم پیونـد میدهـد. ایـن اصـطلاح کاربردهای گوناگون دارد و نوشتار حاضر بینامتنی را بهمعنای رابطه تفسیری متون با یکـدیگر میداند که از برخی تعابیر اکو و کریستوا این معنا حاصل میشود. از نظر اکو، هر خواننـدهای متن را با کمک تجاربش که برگرفته از دیگر متون است، میخواند و تجربه خواننده از قرائت متون دیگر، در نحوه قرائت وی از متن مؤثر است (گراهام، ۱۳۸۰، ص( ۲۲؛۱ به بیان دیگر، در تفسیر بینامتنی به نحوه انعکاس و تأثیر متون در یکدیگر برای به فعلیت رساندن اسـتعدادهای نص توجه میشود. در این نوع مطالعات، بـرای رسـیدن بـه مـراد جـدی، نیازمنـد اطلاعـات فرازبانی هستیم؛ زیرا در همه نصوص، مطالب علمی، فلسفی، کلامی و; بهصـورت بالفعـل و صریح وجود ندارد (قائمینیا، ۱۳۸۹، ص.(۴۴۹ در تفسیر قـرآن نیـز مـراد از تفسـیر بینـامتنی توجه به روابط نشانهشناختی و معناشناختی در سطوح مختلف است که متون دیگر میتوانند با قرآن داشته باشند (همان، ص.(۴۴۴

د) روابط همنشینی و جانشینی

روابط همنشینی یکی از نشانههای زبـانی اسـت کـه مربـوط بـه ترکیـب کلمـات در جملـه یـا کـلام و نسبتهای همجواری آنهاست. واژگـان در طـول کـلام، بـه دلیـل زنجیـروار بودنشـان، بـا یکـدیگر در تماساند. به کلماتی که در جوار یک کلمه قرار گرفتهانـد، کلمـات هـمنشـین آن کلمـه گفتـه مـیشـود (صفوی، ۱۳۷۸، ص(۱۱۶-۱۱۷مثلاً؛ »هدایت« درانهُمْفِتْیهٌآی»بِرَبهآمَنُواوَزِدمْناهُمْهُدى« (کهـف:(۱۳، بهمعنای »ایمان« و درفَإِماآیأْتِینکُمیه»منیهُدًىفَمَنتَبِعَهُـدَاىفَلخَـاوْفٌعَلَـیهِمْوَلَـاهُـمْیحزَنُـون« (بقره:(۳۸ بهمعنای »پیامبران و کتابهای آسمانی« است که تشخیص هریک، وابسـته بـه سـیاق و بافـت زبانی واحدهایی است که بـر روی محـور همنشـینی در ترکیـب بـا هـم قـرار گرفتهانـد. پـس، مفهـوم »همنشینی« چیزی جز ارتباط یک عنصر زبانی با دیگر عناصر تشکیلدهنده زبان نیست.

نشانهشناسی لایهای آیات قرآن کریم با توجه به روابط درونمتنی و بینامتنی ۳۳

اما اصطلاح »جانشینی« رابطه یک عنصر با دیگر عناصری است که مـیتواننـد جـایگـزین آن شوند و مربوط به گزینش و نسبتهای همانندی کلمات، در یـک سـخن، عبـارت یـا یـک جملـه است. در این مرحله، گزینش الفاظ و انتخاب آنها از محور جانشینی، براساس مشابهت و مجاورت با واژگان همنشین صورت میپذیرد؛ زیرا واژگان، هنگام همنشینی بـا واحـدهای مختلـف، معـانی متفاوتی القا میکنند و هر واژه، همواره میتواند هرآنچه را که بهگونهای با آن مرتبط است، به ذهن متبادر کند (یاکوبسن، ۱۳۸۰، ص.(۱۲۳

برای آنکه بتوان وارد بحث نشانهشناسی لایههای قرآن کریم شد، باید نخست بهاختصـار، شـرحی از نظریه اکو در باب نشانه و رمزگانها بهدست داد.

نشانه به مثابه یک متن

اکو معتقد است هر نشانهای در عمل یک متن است و امکان ندارد نشانهای در کاربرد، بهکلی منتزع و منفک و قائم به خود بهکار برده شود؛ از همین رو، درواقع نشانهای وجود ندارد؛ بلکه آنچه هسـت، فقط نقش نشانهای است که بیانی را با محتوایی مرتبط میکند و بهعنوان یک متن در کنش ارتباطی، برای جامعه انسانی نیز، قابل تشخیص است (اکو، ۱۳۸۷، ص۲۰؛ احمدی، ۱۳۷۱، ص(۵۵؛ مـثلاً در متن قرآن اقلام محتوایی متعددی برای واژه »هدی« وجـود دارد: قـرآن، ایمـان، توحیـد، شـناختن، خواندن و; (پرچم و شاملی، ۱۳۹۱، ص.(۱۱۷-۲۰۷ از این نظر ما با حداقل پنج نقش نشانهای برای »هدی« مواجه هستیم که در کنشهای ارتباطی مختلف یا نظامهای رمزگانی متعدد، هریک در مقایسه با دیگری پررنگتر میشود.

با این توصیف اکو، علاوه بر نظامی که در آن نشانه در تقابل با نشـانههای دیگـر ارزش نشـانهای یافته، عناصر دیگری نیز از نظامهای دیگر بهطور همنشین در مجاورت نشانهای کـه در عمـل و بـه مقصود عینی و عملی دلالت و ایجاد ارتباط بهکار رفتـه اسـت، حضـور دارنـد کـه نـهتنها اجـزای جداییناپذیر آن کنش ارتباطیاند، بلکه امکان تفکیک آنها از فرایند دلالت نشانه نیـز وجـود نـدارد (گیرو، ۱۳۸۰، ص.(۴۶

بنابراین، متنْ شبکهای باز از لایههای متعدد خواهد بود که خود حاصل رمزگانهای متفاوتاند. با توجه به متن، برخی لایهها یا حتی گاهی یک لایه در مقایسه با لایههای دیگر اصـلیتر اسـت یـا اصلیتر تلقی میشود و در تجلیهای متفاوت متنی حضور ثابت دارد ــ البته نه تفسـیر و دریافـت

۴۳ ، سال هفتم، شماره اول، پیاپی ۳۱، بهار و تابستان ۳۹۳۱

ثابتـ و لایههای دیگر بافتی و متغیرند. هر لایه متنی در ارتباط با دیگر لایههای متنی وجـود دارد. این لایهها در تعامل با هم و در تأثیر متقابلی که از هـم میپذیرنـد، بهمثابـه مـتن و بهمثابـه عینیـت ناشی از یک نظام دلالتگر تحقق مییابند و تفسیر میشوند (همـان، ص۴۷؛ بـارت، ۱۳۷۰، ص.(۶۱ این برداشت ارائهشده از متن در تصویر زیر نمایان شده است:

نمودار :۱ رابطه میان لایههای مختلف متن و رمزگانهای متعدد آن

البته نباید تصور کرد این لایهها صرفاً در کنار هم قرار میگیرند یا به هر طریقی ممکن اسـت باهم مجاور شوند، بلکه باید گفت این لایهها، هم سازمان درونی دارند و هم سازمان بیرونی و براساس روابط و نظم بهخصوصی شکل میگیرند و بر یکدیگر تأثیر میگذارند؛ به بیان دیگر، در اینجا از یکسو با روابط درونرمزگانی روبـهرو هسـتیم کـه نظـام ارزشـی نشـانههای هـر رمزگان را تعیین میکنند و پیوسته متـأثر از لایـههای متنـی کـه تولیـد میشـوند، متغیرنـد و ازسویدیگر با روابط بینارمزگانی (بینامتنی) کـه تـأثیر متقابـل بـین رمزگانهـا را درپـی دارد. بنابراین، روابط درونمتنی ساختار درونی هر لایهای از متن را تعریف میکند و روابط بینامتنی که بیانگر تأثیر متقابل لایههای متنی بر یکدیگر است، سـاختار بیرونـی هـر لایـه را مشـخص میسازد (سجودی، ۱۳۸۳،ص.(۱۶۲