بررسی نقوش محرابی و سیر تحول و تطور آن

    
فهرست
فصل اول :    6
مقدمه و بیان مساله   (1-1    6
اصول کلی طرح در قالی ایران    7
۲-۱ )پیشینه تاریخی تحقیق    11
فصل دوم    12
۲-۱ ) مواد و روشهای تحقیق    12
۲-۲ ) فرضیه تحقیق    13
۳-۲ ) اهداف تحقیق    13
فصل سوم : یافته های تحقیق    14
۱-۳ ) معانی محراب در فرهنگهای لغت فارسی و عربی    14
۲-۳(   محراب در ادبیات عرفانی    17
۳-۳ ) تقسیم بندی کلی در مورد منشا پیدایش نقوش محرابی    19
۵-۳) محرابی در اسلام و رابط? آن با مهرابه ها    20
۱-۵-۳) محرابهای اولیه    21
۱-۵-۳) نقش محراب در مساجد و دیگر اماکن مذهبی    22
۳-۵-۳) مشهورترین محرابهای جهان اسلام    23
۴-۵-۳) محراب در معماری اسلامی    24
۶-۳) محراب کلیساها و وجه تشابه و تفاوت آنها با محراب مساجد    27
۷-۳) محراب در آئین مهری    27
۱-۷-۳) مهرابه در آئین مهر    27
۲-۷-۳) شکل مهرابه ها    28
۳-۷-۳) تمثیل کشتن گاو    28
۴-۷-۳) بررسی نقش غار در آئین میترا    29
۵-۷-۳) مهرابه های ایران    29
۸-۳) رنگ در محراب    31
۹-۳) کتیبه های تزئینی محرابها    32
۱۰-۳) ارتباط نمکدانهای عشایری ایران و نقش محراب و انعکاس نقوش شبیه به آن بر روی انواع تاچه های بختیاری    32
۱۱-۳ ) قالیهای محرابی    33
۲-۱۱-۳) طرح محرابی قندیلی    34
۱۴-۱۱-۳) طرح دو محرابه (Double niche)    45
۱۵-۳ ) نقش ناظم    50
۱۶-۳ ) نماد در قالی    52
۱-۱۶-۳ ) نماد سرو    53
۲-۱۶-۳ ) نماد شجره الاخضر    56
۱۷-۳ ) چند نمونه از قالیهای محرابی موزه فرش  (71)    56
۳-۱۷-۳)    57
۵-۱۷-۳)    58
۶-۱۷-۳ )    59
فصل چهارم : تجزیه و تحلیل یافته ها    60
فصل پنجم : پیشنهاد و جمع بندی    61
فصل ششم : فهرست زیر نویسها    62
 
چکیده تحقیق

در این تحقیق در ابتدای امر سعی بر آن شده تا معنی و مفهوم محراب در فرهنگهای لغت و همچنین جایگاه آن در ادبیات عرفانی ارائه شود . در مرحله بعد تقسیم بندی های مختلف و نظریاتی که در مورد ریشه محراب و منشا پیدایش این نقش می باشد مورد بررسی قرار گرفته و در مورد هر کدام توضیحات لازم ارائه شده است ؛ به عنوان مثال در مورد محرابی در اسلام پس از عنوان نظریه ، به موضوعاتی از قبیل محرابهای اولیه ، نقش محراب در مساجد ، مشهورترین محرابهای جهان اسلام ، محراب در معماری اسلامی و … اشاره شده است ؛ و یا در مورد نظریه محراب و مهرابه پس از توضیح ارتباط محراب با مهرابه های آئین مهری ، به توضیح در مورد شکل مهرابه ها ، تمثیل کشتن گاو ، مهرابه های ایران و … پرداخته شده است .
پس از بررسی ارتباط نمکدانهای عشایری ایران با نقش محراب ؛ طرحهای مختلف محرابی را به همراه عکسهای مربوط به آن شرح داده ایم ؛ و در انتها نیز علاه بر بررسی نماد در قالیهای محرابی و جانمازی ، به بررسی چند نمونه از قالیهای محرابی موجود در موزه فرش پرداختیم .
با امید به اینکه تحقیق حاضر مورد توجه قرار بگیرد .

واژگان کلیدی
محراب / مهراب / آئین مهری / آئین میترائی / تطور نقوش / نقوش سجاده ای

فصل اول :
مقدمه و بیان مساله   (1-1
طراحی سنتی ایران اساساً پیش از تاریخ یعنی پیش از پیدایش خط – شکل گرفته است .می دانیم که بشر طراحی را از مرحله غار نشینی آغاز کرده است ، دوره ای که سنگ ساده و نتراشیده را به عنوان ابزار به کار می برد ، اما انسان این دوره دارای ره آوردهای مهم فرهنگی است که در نقش پردازی او اثر گذاشته است . همچنین دوره های نوسنگی ، مفرغ تا آهن هر یک برای انسان یا در هر دوره ای انسان برای ما دارای ره آوردهای مشخصی است که باید شناخته شود ، زیرا در هر یک از دوره ها به حسب وضع اجتماعی و اقتصادی انسان ، دسته ای از نقشها آفریده شده است . گذشته از این ، اعتقادات انسان در هر دوره هم باعث پیدایش نقشه هائی شده است که باید به آنها پرداخت .
عمده مبانی طراحی سنتی ایران مذهبی است ، اما پیش از رسیدن به آن مبناها باید گفت که حتی نخستین نقشهائی هم که انسان کشید ،بنیان مذهبی دارد ؛ یعنی به طور عمده جادوئی است . هر گونه باور به نیروئی بیرون از طبیعت یا ماوراء طبیعت ، بنیانی برای مذهب است ، ولو این که ما امروز آن گونه باورها را جزو مذهب نشماریم . مثلاً جادوگری کاری کاملاً مذهبی است و اتفاقاً همه نقاشیهای آغازین انسان هم دارای بنیاد جادوئی است ، زیرا از آن جهت نقش گاو وحشی یا گوزن را به دیواره غار کشیده اند که به آن تیراندازی کنند ، چه انسان باور داشت که اگر تصویر چیزی را تسخیر کند ، خود آن را هم تسخیر خواهد کرد . جای تیر روی نقاشی های درون غارها اندک نست . نقش کوه ، آب ، رقص مذهبی ، نمادهای آ ب ، گیاه ، حیوان و چهره ، عمده ی دست ساخته های نقش دار کهن – مثل سفال – را انباشته است . حتی بعد ها و در دوره تمدنهای پیشرفته نقشهای مذهبی بر انواع ابزارها و وسائل زندگی انسان دیده می شود . برای مثال تصویر کوزه ای را می بینیم که از مرو کشف شده است و روی آن آئین سوگ سیاوش ، که در واقع آئین عزای خدای نباتی است ، دیده می شود . البته نقشهای صرفاً تزئینی هم از زمانهای دور بر ابزارها و وسائل دیده می شود .(۱ )

اصول کلی طرح در قالی ایران
به طور کلی طرحهای قالی در ایران به دو دسته کاملاً مشخص قابل طبقه بندی هستند .
الف ) طرحهای شکسته یا هندسی که شامل طرحهایی هستند که از خطوط مستقیم شکسته تشکیل شده اند .
ب  )  طرحهای گردان که شامل طرحهائی هستند که از خطوط منحنی قوام گرفته اند .
مضاف براینکه وجود هر دو طرح در یک نقشه قالی محال نبوده ، و در این مواردکه طرحهای شکسته وگردان مشترکاً در طراحی استفاده شده باشند – وجه غالب مورد توجه می باشد .
این تقسیم بندی دارای ویژگی جغرافیایی و یا منطقه ای نیز می باشد به نحوی که طرحهای شکسته اغلب تداومی است در میان شهرنشینان و کارگاههای شهری . علت این ویژگی نیز مستقیماً مربوط به قابلیت و مهارت طراحان و بافندگان این مناطق می باشد . گذشته از این طبقه بندی کلی که مطمع نظر در آن خطوط مربوط می شود ؛ طبقه بندی های دیگری نیز در طراحی فرش وجود دارد . از آن جمله طبقه بندی منطقه ای است و آن مربوط به منطقه تولید است که معمولاً دارای مشخصه های خاص همان مناطق است . برای نمونه فرشهای ترکمن مجموعه ای از طرحهای هندسی مربوط به طوایف متعدد ترکمن است که بعنوان سمبل های هر طایفه شناخته شده و در جای دیگر مورد استفاده نیست . از این رو فرش منطقه ترکمن و سایر مناطق را به راحتی می توان تمیز داد ؛ یا مثلاً فرشهای بختیاری دارای ویژگیهای مشخصی از طرح هستند که از طرحهای سایر مناطق قابل شناسایی است . اما این شناسایی در اکثر موارد قطعی نیست . فرش های تبریز و اصفهان غیر از موارد خاص ، ویژگیهای قطعی منطقه ای را دارا نیستند ؛ و یا نمی توان فرش های تولیدی کاشان –اردستان – اردکان – نائین – یزد – کرمان و … را در تمامی موارد از هم تمیز داد . این شرایط خصوصاً امروزه به جهت توسعه ارتباطات و افزایش جابجایی جمعیت و امکانات رونوشت برداری بیشتر بوده و تقریباً به سمتی رفته ایم که طرح قم با ورامین و ساوه یا تبریز و اصفهان در هم آمیخته شده و خصلت های منطقه ای خود را از دست داده اند . البته این بدان معنی نیست که دیگر طرحهای منطبق بر ویژگیهای شناخته شده ادوار گذشته تولید نمی گردند . ( ۲ )
با توجه به طبقه بندی که توسط شرکت سهامی فرش صورت گرفته است ؛ نقوش فرشهای ایران در ۱۹ گروه اصلی با زیر مجموعه های آن قرار می گیرد که در زیر به آن اشاره خواهیم کرد .
 
گروه ۱ – طرحهای آثارباستانی و ابنیه اسلامی :
 برای ایجاد این طرحها از ساختمانها و کاشیکاریها و اشکال هندسی و تزئینی بنا ها الهام گرفته شده است . در طول تاریخ طراحان فرش در طرحهای اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرحهای فرعی از آنها بوجود آورده اند . معروفترین آثار از این قبیل عبارتند از : طرح مسجد شیخ لطف ا… –  محرابی کوفی – مسجد کبود – مقبره شیخ صفی – سر در امامزاده محروق – گنبد قابوس- مسجد شاه اصفهان – تخت جمشید – طاق بستان – طاق کسری .
 
گروه ۲ – اساس این طرحها را گلهای طراحی شده خاصی تشکیل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده اند . این گلهای تجدید یافته ضمن شاخه و برگها و گاه اسلیمی ها و ختایی ها در متن و حاشیه فرش ، نقشه اصلی را تشکیل می دهند . به گروههای فرعی طرح شاه عباسی ، نام های : افشان – لچک ترنج – ترنجدار – درختی – جانوری – شیخ صفی – طره دار سلسه ای – شاه عباسی تصرفی – ترنجی طره دار – بوته ای و لچک ترنج کف ساده داده شده است .
 
 
گروه ۳ –  طرحهای اسلیمی :
شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگها تشکیل می دهد . این شاخه های تجدید یافته طرح درخت می باشد . اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولاً در بیشتر قالیها این طرح تکرار می گردد . منتهی در بعضی فرشها این طرح مسلط است . معروفترین اسلیمیها اسلیمی دهن اژدری است . در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو شاخه متقارن منشعب می گردد و به صورت فکین اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند . شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است . این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف ها به گروه های فرعی بسیاری تقسیم شده است . مانند تمام اسلیمی – اسلیمی بندی – اسلیمی شکسته – اسلیمی دهان اژدری – اسلیمی لچک ترنج – اسلیمی ترنج دار و اسلیمی ماری ….

منابع و مآخذ
۱-                       تورج ، ژوله .« پژوهشی در فرش ایران » ،انتشارات یساولی،تهران، .۱۳۸۱
۲-                       پرهام ، سیروس.« شاهکارهای عشایری و روستایی فارس » ، چاپ اول ، ۱۳۷۱، انتشارات امیر کبیر .
۳-                       دانشگر ، احمد .« فرهنگ جامع فرش » یادواره دانشنامه ایران ، سازمان چاپ گلشهر ، چاپ اول ، ۱۳۷۶.
۴-                       ادواردز ، سیسیل .« قالی ایران » ، انتشارات فرهنگسرا ، چاپ دوم ، ۱۳۶۸.
۵-                       تناولی ، پرویز . « قالیچه های تصویری » . انتشارات سروش ، چاپ اول ، تهران ، ۱۳۶۸.
۶-                       استاندارد ملی ایران – شماره ۱۴۶۰- « فرهنگ فرش دستباف » ، چاپ دوم ، ۱۳۷۱.
۷-                       تناولی ، پرویز .« نان و نمک » .
۸-                       حصوری ، علی .« مبانی طراحی سنتی در ایران » ، انتشارات چشمه ، تهران ، چاپ اول ، ۱۳۸۱
۹-                       زاویه ، سید سعید .« نظام جمع آوری و ثبت طرحهای فرش ایران» میزگرد بررسی مسایل فرش دستباف ایران ، اداره کل فرش و صنایع دستی و روستائی ، ۱۳۷۵
۱۰-                 دریایی ، نازیلا .«مقاله نقش و اسطوره در فرش دستباف ایران» ، مجموعه مقالات اولین سمینار ملی تحقیقات فرش دستباف ، تهران ، جلد دوم ، مهر ماه ۱۳۸۲
۱۱-                 سجادی ، علی . « سیر تحول محراب » در معماری اسلامی ایران از آغاز تا حمله مغول ، سازمان میراث فرهنگی تهران ، چاپ اول ، ۱۳۷۵
۱۲-                 معین ، محمد . « فرهنگ فارسی » ، چاپ هشتم ، ۱۳۷۱، انتشارات امیر کبیر
۱۳-                 فرجی ، محسن . « مقاله از مهراب تا مهراب » ، نصب شده در سایت علمی پژوهشی فرش ایران http://www.rugart.org/
۱۴-                 هیلن براند ، روبرت . « معماری اسلامی » ( شکل ، کارکرد ، معنی ) ، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی ، انتشارات روزنه ، چاپ اول ، ۱۳۸۰
۱۵-                 عرفان ، محمد هادی .« سلسله مطالعاتی پیرامون معماری مسجد » ، معماری مساجد ، جلد اول
۱۶-                 پروچازکا ، امجد بهومیل .« معماری مساجد جهان» ، ترجمه حسین سلطانزاده ، انتشارات امیر کبیر ، ۱۳۷۳
۱۷-                 تقی زاده ، محمد .« مسجد ، کالبد مسلط در مجتمع اسلامی » ، معماری مساجد ، جلد دوم
۱۸-                 نجفی زیارانی ، سعید .« جستجویی برای دستیابی به مفاهیم » ، معماری مساجد ، جلد دوم
۱۹-                 شکاری نیری، جواد . « تبیین ویژگیهای معماری و خصوصیات کالبدی و هنر قدسی مساجد دوران اسلامی »
۲۰-                 نقره کار ، عبدالمجید.« معماری مسجد از مفهوم تا کالبد » ، معماری مساجد ، جلد دوم
۲۱-                 رضی ، هاشم .« آئین مهر » ، … .
۲۲-                 نصیری ، محمد جواد . « سیری در هنر قالیبافی ایران » ، تهران ، زمستان ۱۳۷۴، مولف
۲۳-                 یساولی ، جواد .« مقدمه ای بر شناخت قالی ایران » ، فرهنگسرا ، تهران ، چاپ دوم ، ۱۳۷۵
۲۴-                 هانگلدین ، آرمن . « قالیهای ایرانی» ( ابزار و مواد ، سوابق نقوش ، شیوه های بافت ) ، ترجمه اصغر کریمی ، فرهنگسرا ، چاپ اول
۲۵-                 محمد زکی ، محمد حسن . « هنر ایران در روزگار اسلامی » ، ترجمه محمد ابراهیم اقلیدی ، صدای معاصر ، تهران ، چاپ اول ، ۱۳۷۷
۲۶-                 هانگلدین ، آرمن . « قالیهای ایرانی» ( ابزار و مواد ، سوابق نقوش ، شیوه های بافت ) ، ترجمه اصغر کریمی ، فرهنگسرا ، چاپ اول ، ۱۳۷۵
۲۷-                 فریه ، ر.دبلیو . « هنرهای ایران » ، ترجمه پرویز مرزبان ، فروزانفر ، چاپ اول ، ۱۳۷۴
۲۸-                 آذر پاد ، حسن – حشمتی رضوی ، فضل ا… « فرشنامه ایران » ، پژوهشگاه چاپ اول ، ۱۳۷۲
۲۹-                 دیجور، پگاه . « طرح محرابی در قالی ایران». پائیز۱۳۷۹
۳۰-                 جزوه موزه فرش
۳۱-                 دیجور ، پگاه . « پایان نامه طرح محرابی در قالی ایران »
۳۲-                 یا حقی ، محمد جعفر .« فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی » ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی و سروش ، تهران ، ۱۳۷۵
۳۳-                 تناولی ، پرویز . « سرو زرتشت » ، طاووس ( فصلنامه هنر ایران ) ، سال اول ، شماره ۳ و ۴ ، بهار و تابستان ۷۹
۳۴-                 دادگر ، لیلا .« فرش ایران » ( نمونه هائی از فرش های موزه فرش ایران .)، چاپ اول ، ۱۳۸۰
۳۵-                 جزوه درسی استاد جامی
۳۶-                 صوراسرافیل ، شیرین .« فرش نائین » ، فرهنگان، چاپ اول ، ۱۳۷۶
۳۷-                 فرجی ، محسن .«مقاله از مهراب تا محراب »
۳۸-                 تناولی ، پرویز.« قالیچه های تصویری ایران » ، انتشارات سروش، چاپ اول ، تهران
۳۹-                 سایت اینترنتی    www.rugart.org