آشنایی با فرش ترکمن

پیشگفتار:
« فرش در فرهنگ ترکمن ریشه در تاروپود هستی و زندگی ترکمن دارد. فرش ترکمن، زاده‌‌ی ذهن خلاق و اندیشه‌ی جستجوگر و دستهای آفریننده‌ی مادر است. مادر، با زبان دل و با دست‌های هنرمندش، فرش را زمینه و جلوه‌گر اندیشه‌اش کرد و با هر گره تمامی احساس و عاطفه و عشق مادرانه‌اش را به دخترش و به مردم ترکمن هدیه کرد. و در پایان برای زینت بخشیدن به قالی و اثبات حضور همیشگی خود در میان جلوه‌های گوناگون بافته‌اش، اثری از انگشتان خسته و خون‌بارش را بعنوان نمادی بنام گلین بارقاق به یادگار گذاشت. مادر، زندگی‌اش را به قالی بخشید و ذره‌ذره‌ی جسم و روحش را بر تاروپود قالی گره می‌زد. او، در تلاطم همیشگی زندگی‌اش، برای زینت‌بخشیدن به آلاچیق، نواری بافت؛ اما چه نقشی را می‌بایست به آن می‌نهاد و چگونه می‌توانست آنرا بیاراید؟
 شاید اگر کاروانی را که خنچه‌های عروسی دختر دلبندش را در سراب حمل می‌کردند نقش این نوار می‌کرد- که چنین هم کرد- زیبا بود اما سراب را چگونه می‌توانست بنمایاند. بی‌تاب و بی‌آرام و در شور همیشگی خود، تصویر همان کاروان را در آینه‌ی خیالش نقش کرد، که صدای زنگ‌های آن چونان انفجار الهامی بر اندیشه‌‌اش طنین افکند. مادر، میراثش را به همه‌ی عشق و مهر و احساس نهفته در آن، برای دخترانش به یادگار نهاد. که دختران امروز، مادران فردایند. اما دریغا! بافندگانی که سختی معیشت ناگزیرشان کرد تا برای بدست آوردن لقمه‌ی نان ببافند و سریع‌تر ببفاند، بدون در نظرگرفتن کیفیت طرح و نقش و رنگ و بی‌آنکه بدانند نام آگاهانه با دست خود میراث گرانبهای مادر را در زیر خروارها خاکستر فراموش دفن می‌کند. چشمانشان را بستند تا چشمان غمزده و نگران مادر را نبینند. طرح‌ها درهم سخت؛ اصالت گم شده؛ رنگها سست و بی‌دوام شد. کسی باید باشد تا آن همه‌ی خوابی، آن همه شور و شیفتگی آن همه تکاپوی آگاهانه و از سرهوشیاری و آن همه رمزوراز خفته در هر نماد و آذین را حرمت نهند و پاس دارد. در این میان دل سوخته‌ی عاشق که خود از میان همه‌ی مردم و فرهنگ برخاسته، سعی دارد که فریاد دردآلود فرش ترکمن را به گوش هراهل دردی برساند، تا شاید از آن میان یکی کارگر افتد. درحال حاضر هنر قوی در حال از دست دادن خصلتهای خویش است و فرش از این مقوله جدا نیست. درنتیجه نه تنها ظرافت نقشها بلکه زیبایی رنگها هم آسیب خواهند دید.
 هنگامی که فرشهای آسیای مرکزی، درمیان مردم شهرهای وین، برلن، پاریس، یا لندن – که در  تجمل غوطه‌ورند  – رواج یافت و مدشد هجوم خریداران اروپایی به دورترین بازارها و روستاهای دست‌نخورده و حتی اردوگاها‌ چادرنشینان آغاز شد. در نتیجه. بومیان این مناطق که فریفته‌ی پول خریداران شده‌بودند، فرشهایی را که از قیمت واقعی آنها اطلاع نداشتند، به فروش رساندند و بدین نحو مناطق زندگی آنان، گزیده‌ترین، گرانبهاترین، و پرمایه‌ترین فرآورده‌های خود را از دست داده و به دنبال خارج‌شدن این آثار، امکان بافت و تهیه‌ی نمونه‌های مشابه آنها از بین رفت. هم‌اکنون بافندگان اینگونه فرشها،  برا ثر اغوای سود بیشتر و آنی‌تر توجه به این وظیفه و حرفه‌ی خانوادگی را از دست داده‌اند و فرشهایی ارائه می‌کنند که باکار کم ‌ظاهری چشم گیرد و دلپذیر دارد. امروز ایران، قفقاز و ترکستان شاهد فرشهایی هستیم که فاید کیفیت هنری هستند.»
لالایی قالی‌باف ترکمن
آبادان بر بلندی نشسته می‌خواند
و به افتخار ترکمن قالی می‌بافد
برکوهپایه‌ها، ردپای گور خزان
و در خانه‌ی کوچک‌ترین برادر،
 گلی قرمز بر قالی!
لالایی، لالایی
لالاکن، فرزند دلبندم
گل من، گلی که ماهی یک قالی می‌بافد،
 و کناره‌ی قالی‌اش، جای ده سرانگشت اوست،
 در میان گلها، به لاله می‌ماند
به قرمزدانه می‌ماند
لالایی، لالایی
لالاکن فرزند دلبندم
تاریخچه فرش
سابقه فرش را در جهان می‌توان به آغاز تمدن در جوامع بشری مربوط دانست از آن زمان که انسان دانست روی زمین سرد و پراز خاک و حشره نمی‌تواند زندگی کند و شروع به استفاده از پوست و سپس پشمهای درهم‌شده جانوران اطراف محیط‌زیست خود کرد، انواع اولیه فرش بی‌تردید کیفیتی شبیه به نمد و یا تولیدات ابتدایی نساجی داشته‌است ولی بهرحال از آنجاکه از بافته‌های اولیه فرش به دلیل کیفیت غیرقابل دوام آن نمونه‌هایی دردست نیست هیچیک از حدسیات و تئوریها و استدلالات مورخان و محققان نتوانسته‌است زمانی دقیق برای تهیه اولین نوع از این پدیده زیبای انسانی را تعیین نماید.
 بی‌شک ایرانیان نیز نمی‌توانند ادعای تولید اولین فرشهای دستباف را داشته‌باشند ولی شواهد و مدراک تاریخی و بخصوص کشف قالی پازیریک سهم اعظم در خلق و تولید این هنر گرانبها را از آن ایرانیان می‌سازد.
 در اشعار همراز«  ارابه‌های ایرانی که با فرشهای ارغوانی پوشیده شده» یاد می‌شود. گزنفون به هنگام ثبت جنگهای ایران اشاراتی دارد دال براینکه« ایرانیان زیر بسترهای خود از فرشهای نرمی استفاده می‌کرده‌اند» در کتاب آناباسیس از فرشی صحبت می‌شود که ارزش آن معادل ۱۰ مینائوس(واحد پول یونان) برابر ۳۸ پوند نقره بوده‌است.
 همواره درباره کیفیت واقعی آن اظهارات و اینکه موراد مورد بحث واقعاً فرش بوده و یا انواعی از نمد و یا گلیم منقوش و یا نوعی سوزن‌دوزی و غیره اختلاف‌نظر وجود داشته ولی در این زمان واقعیتهای تاریخی بیانگر نشانه‌های دیگریست.
 در کتابی که در سال ۱۹۵۰ درباره کشفیات پروفسور رودنکو باستانشناس روس در شوروی انتشار یافت، صحبت از کشف فرشی است که از گور یخزده یکی از شاهان سکائی در آلتائی مغولستان خارجی نزدیک به نواحی جنوبی سیبری بدست آمده این فرش که بنام محل کشف آن پازیریک نامیده می‌شود وبمود یخهای جاودانی سیبری بنحو شگفت‌انگیزی تقریباً سالم مانده‌است. امروزه در موزه« ارمیتاژ لنینگراد» نگهداری می‌شود.
 ابعاد این فرش ۶ فوت و ۷ اینچ× 6 فوت معادل با ۱۹۰×210  سانتی‌متر مربع می‌باشد تعداد گره در سانتی‌مترمربع ۳۶ گره فارسی است رنگ فرش سرخ تیره، قهوه‌ای، نارنجی، و نوعی سبز مایل به آبی است که امروزه به رنگ پازیک معروف است رنگهای مصرفی در فرش از انواع گیاهی یا حیوانی است. قدمت این فرش که از نوع پرزدار و گره‌دار است به ۵ قرن قبل از میلاد می‌رسد و آنچه که از نظر تاریخی ساخت این فرش را به ایرانیان نسبت می‌دهد طرح و نقشه آن است که سواران پارسی با پوشش و سلاحهای دوران پرشکوه امپراطوری ایرانیان« آشکارا نقشهای تخت‌جمشید را به یاد می‌آورند».
 این مسأله مسلم است که این فرش در مناطق ایرانی‌نشین احتمالاً( خراسان) و یا حداقل در قلمرو حکومتهای ایرانی مادها و یا پارتها بافته شده و اعم از اینکه ایرانیان سازندگان اولین فرشهای بافته‌شده در دنیا باشند و یا نباشند می‌توانند ادعا نمایند که در ۲۵۰۰ سال پیش در ایران فرش بافته شده و گره‌دار با نقشهای دقیق فنی تولید می‌شده‌است.
 در فاصله تا قرن شانزدهم میلادی که سال بافت فرش معروف اردبیل می‌باشد نمونه و سندی در دست نیست جزاینکه قبل از کشف فرش پازیریک سابقه فرش‌بافی در ایران به زمان حمله مغولها و یا ترکان سلجوقی نسبت داده می‌شد ولی نوشته‌های مورخان و جغرافی‌دانهای اسلامی وجود فرش را قبل از این زمانهای تاریخی در ایران مسلم می‌سازد.
بهرحال همانطور که گفته شد ما قصد تکرار مطالب تاریخی را درباره آنچه بر فرش گذشته وبی‌اعتنایی مغولها، هلاکوئیان و ترکهای سلجوقی وسایر مهاجرانی که بیشترین نیروی خود را صرف از بین‌بردن مظاهر فرهنگی و سنتی این سرزمین نمودند و تلخی‌هائی که بر فرش و بافندگان آن گذشت نداریم اما آنچه که در این مرحله قابل ذکر است نفوذ فرهنگ اسلامی بر مسأله فرش‌بافی ایران است که امیدواریم تصور نشود که این مطلب برحسب همآهنگی با مسائل روز طرح می‌شود ولی واقعیت نفوذ و فرهنگ اسلامی بر فرشهای شرقی بطور اعم و فرشهای ایران بطور اخص کاملاً محسوس است تا آنجا که ما شاهد تحول بسیاری از طرح‌های اسطوره‌ای قدیمی ایرانی که عمدتاً جنبه مذهبی و نیایشی داشته‌است به سمبلهایی اسلامی بوده‌ایم و بهترین نمونه آن طرح ماهی مشهور به ماهی درهم است و این طرح درواقع شکل تغییریافته ماهی است که سمببل مهر و میترا از اساطیر ایران قدیم بوده و بعد از اسلام بصورت برگ خمیده‌ای تغییر شکل داده‌است.
 از طرف دیگر بدلیل حرمت بافت تصاویر و اسامی مقدسین و آیات الهی و قرآنی بر فرشهایی که زیر پا گسترده هنر فرشبافی شاهده ظهور نوعی جدید از فرش گردید که صورتی تزئینی و پرده‌ای و قابل احترام بخود گرفت و صدور و حضور اولین فرشهای ایرانی و کشورهای اسلامی بویژه ترکیه در بازارهای اروپایی نشان‌دهنده آن است که فرشها دارای طرحهایی با فرمهای مذهبی از نوع سجاده‌ای، جانمازی، محرابی، و نمادهایی از مساجد و غیره بوده‌است.

مختصری از تاریخچه فرش
 قالی‌بافی از اوایل تمدن بشر آغاز گردیده است و ابتدا در میان چادرنشینان رواج یافت. در طی این مدت قالی جزو بهترین اموال شخصی بشمار می‌رفته و پادشاهان قالیهای زیبا را به سلاطین و یا زیردستان اهداء می‌کردند و همچنین بعنوان خراج در بازار پادشاهان غالب ارسال می‌داشتند.
قالی برای پوشش و تزئین جایگاه‌های سلطنتی و دیوارها و بجای رومیزی و نیز برای زینت کف اتاقها و سالنها و مکانهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گرفته. قالی‌بافی مدتها قبل از تشکیل اولین سلسله فراعنه مصر در نواحی بین‌النهرین و خاور نزدیک رایج بوده‌است.
 رموز ساختن رنگهای مختلف که در بافت قالیها بکار می‌رفته نزد قالیبافان آسیایی محفوظ می‌ماند، و تنها از پدر به پسر انتقال می‌یافت. همزمان با پیشرفت تمدن جهانی صنعت قالیبافی از نظر کمی و کیفی ترقی نمود. تا آنجا که بصورت کنونی درآمد. برای پی‌بردن به سابقه دیرین قالیبافی در ایران و جنبه‌های مختلف هنری آن می‌توان به نوشته‌ها و مدارکی که بیش از دوهزارسال قدمت دارد استفاده نمود. سالنامه چینی مربوط به سالهای ۶۱۷-۵۹۰ میلادی یعنی اندکی پیش از پایان کار ساسانیان قالی را جزء فرآورده‌های ممتاز ایران شمرده‌است.
 فرش بهارستان که جزو بهترین فرشهای ایران است هنگام یورش اعراب به پایتخت ساسانیان قربانی توحش آنان گردید و قطعه‌قطعه شد.
 این فرش تاروپود ابریشمی داشت که به زروسیم و انواع گوهرها آراسته شده‌بود.
 همچنین حمله مغول در ایران از بروز اکثر فعالیتها جلوگیری نمود و هنر قالیبافی را دچار وقفه ساخت ولی قالیبافی که یکی از هنرهای خاص ایرانی است همچنان به پیشرفت خود ادامه داد و این فاجعه تاریخی باعث ازمیان رفتن آن نگردید. تا اینکه به بالاترین درجات خود رسید
از آنجائیکه مواد بکاررفته در بافتهای قالیها مانند پشم و پنبه‌ها در مقابل عوامل طبیعی چون حشرات، رطوبت و گردغبار مقاوم نیستند هیچگونه اثری از قالیهای پیش از قرن دهم هجری دردست نیست. پادشاهان صفوی نسبت به صنعت قالیبافی توجه و علامتی خاص ابراز می‌نمودند. چنانچه شاه اسماعیل هنگام کشورگشایی برجسته‌ترین هنرمندان قالیباف را به تبریز آورد و پاداش شایسته دارد و آنان را به کارشان دلگرم ساخت.
در زمان شاه‌عباس کبیر علاوه بر جنبه‌های هنری و تجملی امکانات بازرگانی قالیهای ایران شناخته شد.
 در آغاز سلطنت ناصرالدین‌شاه توسط بازرگانان تبریزی در اسلامبول بازاری برای عرضه قالیهای ایران گشایش یافت. خریداران این بازار بیشتر از مردم انگلیس، فرانسه، و امریکا بودند که رنگ‌آمیز قالی ایران را برای زینت‌بخشیدن به سالنهای خود می‌پسندیدند.
 بدین ترتیب روزبروز بازار فروش قالیهای ایران رونقی بیشتر یافت.
 قالی ایران در بیشتر ممالک خارجی شهرت به سزایی کسب کرد.
 امروزه بافت قالی و قالیچه جزوء بهترین صنایع دستی ایران محسوب می‌گردد که بعلت دارابودن پشم خوب، بافت ظریف، ثبوت رنگ و استفاده از رنگهای طبیعی و تنوع نقش شهرت جهانی دارد. یکی از ارقام مهم صادراتی کشور را تشکیل می‌دهد.

 
تعریف فرش
 فرش واژه‌ای است عربی که در لغت به معنای گستردن و گستردنی است. چنانچه فرش بدون دخالت ماشین یعنی با دست بافته می‌شود به آن« دستباف» گویند. فرش دستباف از نظر ساختار دوگونه است: اول، فرش گره‌خورده و پرزدار که علاوه بر تاروپود از خامه و پرز برخوردار است مانند قالی و قالیچه و انواع آن؛ دوم فرش تخت باف که فقط دارای تاروپود تنیده و درهم است و نوعی بافته پوددار را تشکیل می‌دهد؛ مانند گلیم، سوماک، ورنی، پلاس، و انواع دیگر آن. آنچه در این کتاب از فرش سخن می‌رود،  مقصود گروه اول، یعنی فرشهای گره‌بافته پرزدار است.
در نوشته‌های بازمانده از زبان پهلوی برای قالی نفیس واژه« بپ» یا « پوپ» و برای فرش( و نمد) واژه(نمت) و برای فرش، جامه و بستر واژه« ویسترگ» آمده که واژه اخیر نیز از« ویسترتن» به معنی گستردن اخذ شده‌است. در لغتنامه دهخدا نیز واژه( بوب) به معنای فرش، بساط، خانه و… است که به آن انبوت نیز می‌گویند.

ترکمنستان
موزه دولتی هنرهای زیبای ترکمنستان
Cosudarstvennig muzey izobrazitelniykn iskusstv Turkman skoy SSR
این موزه در سال ۱۹۸۳ در عشق‌آباد تأسیس شده‌است. در این موزه کاملترین مجموعه هنرهای ترکمنی مخصوصاً هنرهای دستی ترکمن گردآوری شده‌است. مجموعه‌ای از آثار هنرهای دستی ایران( قالی، زری، مینیاتور، ظروف مختلف) نیز از زمره آثار این موزه است.

بافندگی
در هیچکدام از صنایع دستی ایران تقسیم کار مثل بافندگی انجام نشده‌است به غیر از کسانی که خدماتی انجام می‌دهند مانند حلاج، ابریشم‌پیچ، و رسیندگی و رنگرز سه پیشه‌ور مستقل دیگر هم وجود دارد قبل از اینکه بافنده بتواند ماسوره خود را بکار برده و ازنخ پارچه ببافد باید الیاف را به آنها بدهد.ا ینها عبارتند از شانه‌ساز،( شانه‌بند) تن‌پیچ، وطراح یا گورت‌چین، این فقط در مورد بافندگان سازمان‌یافته صدق می‌کند. خانه‌بافها و چادرنشینانی که قالیبافی می‌کنند به استادی و مهارت خود متکی هستند.

دستگاه بافندگی
 در ایران دستگاه‌های بافندگی متنوعی به چشم می‌خورد از دستگاه بافندگی افقی و زمینی که در بسیاری از کشورهای خارومیانه  تاریخ آن به هزاره سوم پیش از میلاد می‌رسد تا دستگاه‌های مرکب چندوردی و بالاخره دستگاه تن‌بافی طراح‌انداز که پیش‌درآمد دستگاه جاکار(jacquard) اروپائیان است در ایران هست.
از لحاظ ساخت، دستگاه‌ها به عمودی و افقی تقسیم می‌شوند. دستگاه بافندگی افقی برای قالی- گلیم و زیلو بکار برده می‌شود. همچنین دستگاه‌های دوتیری و نیز سنگین وجود دارد. بیشتر آنها با ورد است ولی بافندگی به شکل تخت و مسطح هم در میان بعضی از قبایل برای بافتن تنگ اسب و  جاجیم متداول است.

ترکمن‌نشین(Torkmannesin )
ترکمن‌ها بخشی از عشایر« ترک‌زبان» ایران هستند که از نقاطی در مازندران گرفته تا بجنورد و قوچان در شمال اخراسان مستقر هستند. ترکمنها به دو طایفه« ترکمن یموت» (yamut/d) و« ترکمن تکه»(tekke ) بخش می‌شوند که شماری از افراد این دو طایفه در آن سوی دریای خزر به سر می‌برند. قالیهای معروف ترکمن در ۳ قبیله« آقابای» و« جعفربای» از طایفه ترکن یموت و تکه از طایفه ترکمن تکه بافته می‌شود.محل استقرار قبیله« آتابای» در گنبد کاووس و قبیله تکه در شمالغربی گنبد کاووس و جعفربای در گمیشان و آق‌قلعه است.

بافت
« مارکوپولو» در قرن هفتم  هجری قمری از فرشهای بسیار ظریف و زیبای ترکمن یاد می‌کند و می‌توان نتیجه گرفت که صنعت فرشبافی ترکمن‌ها در این قرن رونق فراوان داشته‌است: قالیچه‌‌های ترکمن یک پوده است و با دارهای افقی بافته می‌شود و درازا و پهنای آن بیش از ۲ – 3 متر نیست و در نتیجه قالیچه‌های بافته‌…