بررسی تاثیر اندیشه ها و نگرش هنرمندان قرون هفتم تا دهم هجری در تصویر انسان و طبیعت و نقاشی های مینیاتور

پیشگفتار:

هنر ایران به لحاظ قدمت و زیبایی همیشه مورد توجه محققان بوده است.
هنر ایرانی هنری اصیل و سنتی است که از دیرباز مورد توجه منتقدان و پژوهشگران قرار گرفته است و در این راستا آثار هنری به جای مانده از جمله نقاشیهای دیواری و سفالها و کاشیها و نقاشیهای مینیاتور که عموماَ برای زینت بخشیدن به نسخ خطی کاربرد داشته است مهمترین نقش را بازی کرده اند و به راحتی اندیشه ها و تفکرات وفرهنگها  و آداب و رسوم ملتی را به نمایش گذاشته اند که از تمدنی دیرپا و قدرتمند برخوردار بوده اند.
پیشینه ملی وعقیدتی که از ادوار کهن به هنرمندان نگارگر دوران اسلامی رسیده بود با عقاید دینی و الهی اسلام عجین شده و ترکیبی موزون پدید آورد که اگر چه در تمامی عرصه های هنر ی شاهد آن بودیم ولی در نگارگری ایرانی به کمال اوج و شکوفایی خویش رسید.
هنرمندان نگارگر با استفاده از نمادها نقوش گیاهی انسانها و نقشهای جامه ها و استفاده از درخشندگی رنگها دنیای ذهنی خویش را به عرصه ظهور رساندند و در این راستا ازظرافت و دقت و مهارت همچون ابزاری قدرتمند برای رسیدن به هدف خود سود جسته اند.
جهت انجام این پژوهش ابتدا به کتابهاو مجلات مربوط به دوره اسلامی و مینیاتور ایران رجوع گردیده و پژوهش به صورت کتابخانه ای انجام شد.
 

چکیده

شروع نقاشی ایران را می توان در نقاشیهای دیواری ادوار پیش ازتاریخ بویژه دوران پارتیان و ساسانیان جستجو کرد. هنر پارتیان و ساسانیان در ادامه با نقوش کتابهای مانویان پیوند می خورد و این نقاشیها در دوران بعدی, مینیاتور ایران را تشکیل می دهند.
تفکر و اندیشه عرفانی واسلامی ازطریق نفوذ در ادبیات به نقاشی نیز وارد می شود, این اندیشه ها ازدیرباز در ایران باستان ریشه داشته است. استفاده از نمادها و سمبل ها و پرهیز از هر نوع طبیعت گرایی تلاشی بوده است برای ساختن دنیای خیالی و مثالی و نمایشی از اندیشه های الهی.
رساله حاضر پژوهشی است درباره نگرش هنرمندان قرون هفتم تا دهم هجری وتاثیر اندیشه های آنان درتصویر انسان و طبیعت در نقاشیهای مینیاتور.
البته عوامل دیگری از جمله نظام حاکم و عوامل محیطی نیز تاثیری در نحوه ترسیم این نقاشیها داشته است.
در این پژوهش سعی شده است ارتباط بین عرفان و مذهب وتاثیر آن بر روی هنر, ایجادهنر دینی و نگرش عارفانه هنرمندان نگارگر وتاثیر این نگرش بر روی انسان و طبیعت و نحوه ارتباطی که بین این دو درتصاویر برقرار شده است مورد بررسی قرار بگیرد.

مقدمه:

     نقاشی ایران از جمله هنرهای طراز اول آسیاست. این هنردارای معیارها و ضوابط سنتی مشترک با نقاشی هندی، چینی و ژاپنی است ولی در حدود حجم خود خصوصیاتی خاص و بی همتا دارد.
مرزبندی ها و محدودیتهای آن روشن و بارز است، لیکن درست به موجب همین مرزبندیها و محدودیتها، اهداف و مقاصد خویش را با انسجامی‌ویژه ، پی جویی کرده است. اصولاَ هنر تصویری را در ایران محدود به نگارگری می‌دانند مخصوصاَ نگاره هایی که برای نسخ خطی تدارک دیده شده اند. از آنجا که بخش اعظم دیوارنگاره ها محو شده اند اما هنوز هم این نگاره ها میزانی برای سنجش و ارزیابی است.
نقاشی دیواری از همان ادوار پیشین، برای تزئین کاخها به کار رفته است، این مطلب از منابع ادبی و ازقطعات بازمانده و مکشوفه ازروزگاران قبل از تاریخ و قبل از اسلام معلوم می‌شود. نقاشی های دیواری که خارج از مرزهای واقعی سیاسی ایران، ولی در حوزه فرهنگی آن قرار دارد، هنر تصویری دوران قبل از اسلام را تشکیل می‌دهد. قبل از سده دوم وسوم هجری نمونه ای از آثار نگارگری ایران به دست نیامده است. و فقط قطعاتی از کتابهای مانویان مکشوفه در تورفان موجود است از این رو  وقفه ای حدود سه قرن در تاریخ نگارگری ایران به وجود آمده که اطلاعاتی در خصوص آن در دست نیست. بنابر، این پی جویی تاریخ هنر نگارگری ایران است که در قرن دهم پس از نفوذ غرب نقاشی ایرانی به آرامی‌از سنت گذشته فاصله می‌گیرد و در قرون بعدی بی توجه به هنراصیل نگارگری حرکتی نورا آغاز می‌کند.
نگارگری ایرانی مانند هر هنر دیگر ایرانی، از تفکر و اندیشه اسلامی‌و عرفانی بی بهره نیست، اندیشه های عرفانی در تار و پود هنر نگارگری نیز ریشه یافته اند و این مرهون نفوذ عرفان در ادبیات داستانی و حماسی می‌باشد. هنگامی‌که هنرمند نگارگر به تصویر داستان های حماسی و گاه عاشقانه می‌پردازد از این اندیشه ها غافل نبوده و با جهان بینی خیالی و ماورایی خویش را به تصویر می‌کشد.
بررسی وآشنایی با جهان بینی و نوع نگرش هنرمندان نگارگر و تفکر آنان که موجب ایجاد آثاری جاودانه شده است از اهداف این پژوهش می‌باشد که در این راستا ارتباطی که نگارگر بین انسان و طبیعت در طی قرن چهارم برقرار کرده است و انسانی که در این نگاره ها ازقرنی به قرن دیگر، دچار تحول و تکامل شده است،  علاوه بر خصوصیات ظاهری، از لحاظ معنایی نیز رشد قابل توجهی یافته که در این پژوهش مورد توجه بوده است.
البته نمی‌توان در این میان از نقش حکام و افراد متنفذی که با حمایت یا عدم حمایت از هنرمندان، موجبات رشد و شکوفایی را برای این قشر از جامعه ایجاد می‌کردند یا مانع از ادامه پیشرفتشان می‌شده اند نادیده گرفت. پیش زمینه‌های تحقیقی در این مورد محدود و انگشت شمار بوده است و بیشتر به تحول و خصوصیات ظاهری انسان یا طبیعت بطور مجزا پرداخته است از جمله رنگ آمیزی های طبیعت و یا نقوشی که از ممالک دیگر به هنر طبیعت پردازی ایران وارد شده است و یا نوع پوشش و جامه ها و یا مسائلی از این قبیل.
پژوهش حاضر براساس فرضیات زیر انجام شده است:
–    اول اینکه، در بسیاری از موارد در یک نگاره اهمیت انسان و طبیعت و نحوه نگاه به این دو ازاهمیت یکسانی برخوردار بوده که البته گاهی نگارگر یکی را بر دیگری ترجیح می‌داده است.
–    براساس تحول فکری و اعتقادات هنرمند جایگاه طبیعت یا انسان تعیین ومشخص می‌شود، گاهی طبیعت در پس زمینه تصویر، بی توجه باقی مانده، گاهی پویا و شکوفا ترسیم می‌شود گویی نقشی خیالی است ازبهشت.
–     گاهی انسان برتر از طبیعت است و تمام توجه به اوست و گاهی مانند نقشی از گل و گیاه در میان طبیعت جای می‌گیرد و به همان اندازه که درختی  پرشکوفه جلب نظر می‌کند او هم خود نمایی می‌کند.
–    پژوهش حاضر شامل پنج فصل می‌باشد.
فصل اول
اشاره بر جهان شناسی و درک ارتباط میان جهان و مبدا داشته و اینکه هنرمند نگارگر چگونه از صورت خیالی تعالی پیدا کرده و می‌تواند به ساحت متعالی عالم قدس قدم گذاشته و با خلق اثر خود، بیننده را از این افق حیات و وجود مادی به مرتبه ای متعالی، یعنی جهانی مافوق این جهان جسمانی برساند.
فصل دوم
مروری است بر پیدایش و آغاز نگارگری در ادوار مختلف و بررسی آثار و عوامل محیطی و اجتماعی بر این هنر و نفوذ و تاثیر پذیری از ملل دیگر.
فصل سوم
از تجلی مذهب وعرفان در ذات انسان وپیدایش هنر مقدس و نیز سیر تصوف در هنر و هم زیستی عرفان و تصوف در نگارگری و سخنوری فرازهایی دارد.

فهرست منابع و مآخذ :
 
۱.    آرام، احمد، علم در اسلام، تهران : انتشارات سروش، ( ۱۳۶۶ ) .
۲.    اتینگهاوزن، ریچارد و احسان یارشاطر، اوجهای درخشان هنر ایران، ترجمه: روئین پاکباز و هرمز عبدالهی، تهران : انتشارات آگاه، ( ۱۳۷۹ ).
۳.    بورکهات، تیتوس، هنر  اسلامی‌( زبان و بیان )، تهران:  انتشارات سروش، (۱۳۶۵ )‌.
۴.    تاجبخش، احمد، تاریخ تمدن و فرهنگ ایران از اسلام تا صفویه، شیراز: نوید شیراز، ( ۱۳۸۱ )‌.
۵.    پوپ، آرتواپهام، آشنایی با مینیاتور های ایران ( بررسی و تحقیق در مورد ریشه های هنر مینیاتور و مکتبهای مختلف آن )، ترجمه:‌ حسینی نیر، تهران : انتشارات بهاره ( ۱۳۶۹ ).
۶.    تالبوت رایس، دیوید، هنر اسلامی‌، تهران: انتشارات علمی‌و فرهنگی، (۱۳۷۵).
۷.    تجویدی، اکبر، نگاهی به هنر نقاشی ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، تهران :‌ انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌، ( ۱۳۷۵ ).
۸.    حاتم، غلامعلی، نگارگری ایرانی (شاهنامه نگاری ـ مجموعه سخنرانیها)، تهران: انتشارات انجمن هنرهای تجسمی‌، ( ۱۲۶۷ ).
۹.    حلیمی‌، محمد حسین، اصول و مبانی هنرهای تجسمی‌، تهران: انتشارات احیاء کتاب، (‌1381 ) .
۱۰.     رهنورد، زهرا، حکمت هنر اسلامی‌، تهران :‌ انتشارات سمت، ( ۱۳۷۸ ).
۱۱.    سپهری، سهراب، اتاق آبی به همراه سه مقاله دیگر، تهران: انتشارات سروش، (۱۳۶۹ ).
۱۲.    شریعتی، علی، هنر (مجموعه آثار ۳۲ )، تهران : انتشارات چاپ پخش، (۱۳۷۹).
۱۳.    شوان، فرید هوف، مطالعاتی در هنر دینی، تهران: چاپخانه مکه، جلد۱، (۱۳۴۹).
۱۴.    ضیاپور، جلیل، آشنایی با رنگ آمیزی در آثار هنری ایرانیان از کهن ترین زمان تا دوره صفویه، تهران: انتشارات وزات فرهنگ و هنر، ( ۱۳۵۳).
۱۵.    عکاشه، ثروت، نگارگری اسلامی‌، ترجمه : غلامرضا تهامی‌، تهران :‌ سازمان تبلیغات اسلامی‌( حوزه هنری )، ( ۱۳۸۰).
۱۶.    کروچه، بندتو، کلیات زیبا شناسی، تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب، (۱۳۴۴)‌.
۱۷.    کن بای، شیلار، نقاشی ایران، ترجمه مهدی حسینی، تهران: دانشگاه هنر، (۱۳۷۸ ).
۱۸.    کونل، ارنست، هنر اسلامی‌، ترجمه : هوشنگ طاهری، تهران : انتشارات توس، ( ۱۳۶۸ )‌.
۱۹.    گری بازیل، نگاهی به نگارگری در ایران، ترجمه : فیروز شیروان لو، تهران : انتشارات توس، (۲۵۳۵) .
۲۰.    محمدحسن، زکی، تاریخ نقاشی در ایران، ترجمه : ابوالقاسم سحاب، تهران : انتشارات سحاب کتاب، ( ۱۳۷۲ ).
۲۱.    محمدحسین، زکی، هنر ایران، تهران: انتشارات صدای معاصر، ( ۱۳۷۷ ).
۲۲.    مددپور، محمد و تجدد دین زدایی در فرهنگ و هنر منور الفکری، تهران : سالکان، ( ۱۳۷۲ ).
۲۳.    مددپور، محمد، حکمت معنوی و ساخت هنر، تهران :‌ انتشارات حوزه هنری، (۱۳۷۱ ).
۲۴.    ویلسن. ج . کریستی، تاریخ صنایع ایران، ترجمه عبدالله فریار، تهران : انتشارات فرهنگسرا، ( ۱۳۱۷ ).
۲۵.    نصر، سید حسین، نظر متفکران اسلامی‌درباره طبیعت ( خلاصه ای از آراء اخوان الصفار بیرونی و ابن سینا راجع به جهان ) تهران:‌‌ انتشارات دهخدا، (۱۳۴۵).
۲۶.    نفیسی، شهین دخت، نگارگری ایرانی ( شاهنامه نگاری – مجموعه سخنرانیها )، تهران : انتشارات انجمن هنرهای تجسمی، ( ۱۳۶۷ ).
 
فهرست مجلات و جراید :

۱.    ادیب برومند،  عبدالهی ،  اثر شاهنامه در زبان و ادبیات فارسی و روح و فکر ایرانی، ماهنامه مردم و هنر، شماره ۱۵۳– 154 ، تیر و مرداد، ۱۳۵۴ .
۲.    بینیون لورنس، کیفیت زیبایی در نقاشیهای ایران، ترجمه : نوشین دخت نفیسی، ماهنامه و مردم شماره ۳۵، شهریور ، ۱۳۴۴ .
۳.    تیمایی فریدون، انعکاس یک انگیزه یا احساس ناخودآگاهانه در  صفحه مینیاتور، هفت تیر، شماره ۴، ۱۳۴۸ .
۴.    ده بزرگی، غلامحسین، اشاره ای به اسطوره های مذهبی در دیوان صائب تبریزی، ماهنامه هنر و مردم سال شانزدهم، شماره ۱۸۲، آذر ، ۲۵۳۶ .
۵.    زرین کوب، عبدالحسین، تصوف و ایران باستانی و ماهنامه هنر و مردم، سالن شانزدهم، شماره ۱۸۶، فروردین ، ۲۵۳۷ .
۶.    سجادی سید جعفر، تجلی عرفان و تصوف در ادب پارسی، ماهنامه هنر و مردم ، شماره ۱۳۱، شهریور ۱۳۵۲.
۷.    سجادی، سید جعفر، تصوف و عرفان  در ادبیات ایران، ماهنامه هنر و مردم، شماره ۱۳۲، مهر ، ۱۳۵۲ . ‌
۸.    فرشچیان، محمود، نقاشی ایران (مینیاتور)، هفت هنر، شماره ۱،‌ 1348 .
۹.    محجوب ، محمد جعفر، فرهنگ عامه و زندگی، ماهنامه هنر و مردم، سال شانزدهم، شماره ۸۴ – 85 ،‌ بهمن و اسفند ، ۲۵۳۶ .
۱۰.    نصر، سید حسین، عالم خیال و مفهوم فضا در مینیاتور، ایران، مجله باستان شناسی و هنر ایران، دوره ۱، زمستان ،‌ 1347 .
۱۱.    ورجاوند، پرویز، سیری در هنر ایران و دیگر سرزمینهای اسلامی‌، هنر و مردم دوره ۱۰، شماره ۱۱۷، تیر، ۱۳۵۱ .