سیر تحولی حقوق پزشکی در ایران

چکیده
در این نوشتار ابتدا به تعریف مسئولیت و بررسی انواع آن پرداخته شده است. سپس به بیان ماهیت و چیستی مسئولیت پزشکی و اقسام آن به عنوان مبحث اساسی و مهم در حقوق پزشکی می پردازیم.
در ادامه به ارتباط مابین اخلاق و حقوق پزشکی وهمچنین فقه وحقوق پزشکی اشاره شده و در بخش انتهایی در دو فصل مطالبی پیرامون گستره قوانین در حیطه پزشکی و مبنای آن ها در دو دوره زمانی باستان و معاصر در ایران بیان شده است.
واژگان کلیدی : مسئولیت- مسئولیت پزشکی- قوانین- مجازات- ایران باستان- مسئولیت مدنی- مسئولیت کیفری

مقدمه
    مهم ترین نیروهای سازنده حقوق را می توان بدین گونه خلاصه کرد: ۱) عوامل اقتصادی, ۲) اخلاق و مذهب، ۳) آرمان های سیاسی واجتماعی.
    در شکل گیری حقوق پزشکی دو عامل اخلاق و مذهب نقش چشم گیری ایفا می کنند.دو نیرویی که بیگمان باید در زمره نیروهای سازنده حقوق آورد؛ نیرویی که همیشه کارساز و پرتوان است و گاه بر همه عوامل دیگر غلبه می کند. در میان قواعد حقوقی موجود نیز بسیار است آنها که به اصول اخلاقی و مذهبی بیش از عوامل اقتصادی ارتباط دارد.
   مسئولیت پزشکی، عبارت است از مسئولیت قضایی، قانونی، حقوقی و کیفری پزشک یا خدمات دهنده درمانی دربرابر بیمار یا دریافت دارنده خدمات درمانی، در رابطه با هرگونه کوتاهی و خطا، اعم از عمدی و سهوی در درمان یا اقدامات درمانی و افشاء اسرار و اطلاعات پزشکی بیمار.
  در این نوشتار بنیادی تحلیلی سعی بر این است که به سوالهای نگارنده که شامل سوال اصلی:« سیر تحولی حقوق پزشکی در ایران چگونه بوده است؟» و سوالات فرعی: « حقوق پزشکی در ایران باستان شامل مباحثی بوده است؟» و همچنین « حقوق پزشکی در دوران معاصر شامل چه مباحثی می شود؟» پاسخ داده شود.
  برای تحریر این مقاله ازروش کتابخانه ای استفاده شده است و منابع آن شامل کتب، مقالات موجود در مجلات وسایت های حقوقی می باشد.
  به طور اجمالی ، مسائل مورد بحث شامل: تعریف مسئولیت پزشکی وانواع آن، عناوین مرتبط با حقوق پزشکی در دو بخش فقه پزشکی واخلاق پزشکی ،حقوق پزشکی در ایران باستان ، و حقوق پزشکی در دوران معاصر می باشد.
الف – طرح مباحث کلی پیرامون حقوق پزشکی
۱- حقوق پزشکی
۱-۱    – تعاریف مسئولیت
۱-۱-۱- تعریف لغوی   
   مسئولیت در لغت، به معنی پرسش، مورد سؤال واقع شدن و به مفهوم تفکیک وظیفه آمده است.
۲-۱-۱- تعریف اصطلاحی
  در اصطلاح؛ عبارت است از تعهد قانونی شخص به دفع ضرر دیگری که وی به وجود آورده است خواه ناشی از تقصیر خود وی باشد یا از فعالیت او ایجاد شده باشد.
۳-۱- ۱- درمعنای لاتین
  مسئولیت در معنای لاتین مترادف عبارت responsibility قرار میگیرد که از معنای پاسخگو بودن (response) مشتق میشود .در معنای حقوقی و مدنی مسئولیت عبارتست از تکلیف قانونی شخص در عدم وارد نمودن ضرر به دیگری بصورت مستقیم یا غیر مستقیم .
۴-۱-۱- در معنای فقهی
  در معنای فقهی و شرعی نیز مسوولیت مترادف با عبارت ضمان بکار گرفته شده است و کسی را که مسولیت بر ذمه و عهده او قرار میگیرد مسوول یا ضامن مینامند.
 2-1-  اقسام مسئولیت قانونی
۱-۲-۱- مسئولیت کیفری
   مسؤولیت کیفری مسؤولیت مرتکب جرمی از جرایم مصرح در قانون است. همچنین مسؤولیتی است که مرتکب عمل مجرمانه علاوه بر عدم اطلاع باید دارای اراده سوء نیت یا قصد مجرمانه بوده، رابطه علیت بین عمل ارتکابی و نتیجه حاصل از جرم باید وجود داشته باشد تا بتوان عمل انجام شده را به مرتکب منتسب نمود. شخص مسؤول به یکی از مجازات های مقرر در قانون خواهد رسید و بعلاوه باید از عهده خسارت مدعی خصوصی هم برآید.
۲-۲-۱- مسئولیت مدنی
   مسؤولیت مدنی عبارت است از تعهد و الزامی که شخص به جبران زیان وارد شده به دیگری دارد، اعم از این که زیان مذکور در اثر عمل شخص مسؤول یا عمل اشخاص وابسته به او و یا ناشی از اشیاء و اموال تحت مالکیت یا تصرف او باشد .در هر موردی که شخص موظف به جبران خسارت دیگری باشد، در برابر او مسؤولیت مدنی دارد یا ضامن است .
۳-۱- رابطه حقوقی بیمار و پزشک  ‌
   تا زمانی که مشکلی در امر درمان میان پزشک و بیمار حادث نشود، از این رابطه حقوقی و آثار و نتایج آن صحبتی به میان نمی‌آید و به شیوه متداول، بیمار به یک پزشک مراجعه می‌نماید و پزشک نیز طبق عرف و عادت اقدامات پزشکی خود را شروع می‌کند؛ در حالی که بر این انتخاب و مراجعه به پزشک معین و پذیرش درمان و معالجه بیمار از ناحیه پزشک آثار حقوقی و شرایطی حاکم است؛ چراکه در اثر این رفتار متقابل یک قرارداد خصوصی به نام قرارداد درمان منعقد می‌شود .
۱-۳-۱- قرارداد معالجه
  عقد یا قرارداد در معنای عمومی ‌و عرفی به معنای توافق دو یا چند نفر (توافق یک یا چند اراده) با هم است برای انجام یک یا چند عمل مشخص و متقابل؛ اعم از مالی و غیر مالی؛ مانند خرید و فروش (بیع) که فروشنده متعهد به دادن یک جنس معین با اوصاف مشخص شده و خریدار نیز پرداخت مبلغ (ثمن) و ارزش کالا را تعهد می‌کند. در هر قراردادی حداقل دو طرف وجود دارد و برای انعقاد قرارداد رضایت و توافق طرفین شرط لازم و ضروری است. شرایط دیگری هم برای صحیح بودن قرارداد لازم است؛ از جمله مشروعیت و قانونی بودن موضوع معامله و همچنین اهلیت داشتن طرفین برای انعقاد معامله .
   در قرارداد درمان یا معالجه دو طرف وجود دارد: پزشک و بیمار. مطابق این قرارداد بیمار با حق انتخاب پزشک معالج خود در شرایط عادی، به پزشک مراجعه می‌نماید و پزشک پس از اخذ رضایت بیمار برای معالجه و بعد از این ‌که نوع بیماری را در حوزه تخصص خود دانست، شروع به معالجه می‌‌کند. هر چند در عمل تمامی مراحل با یک مراجعه و معاینه و نوشتن نسخه به پایان می‌رسد؛ اما از بعد حقوقی هر عمل و عکس‌العملی آثار و نتایج حقوقی و قانونی خود را دارد و از نظر قانونی یک قرارداد با ضوابط خاص خود حاکم بر روابط پزشک و بیمار می‌شود و این قرارداد تا مرحله پایان درمان یا انصراف بیمار از ادامه معالجه، آثار و نتایج حقوقی خود را به دنبال داشته و پس از تجویز دارو توسط پزشک خاتمه خواهد یافت. 

فهرست منابع:
الف) کتاب ها
۱)    اسلامی تبار،شهریار، محمد رضا الهی منش ، مسائل اخلاقی وحقوقی قتل ترحم آمیز، تهران ،انتشارات مجد ، ،۱۳۸۶.
۲)    پاد، ابراهیم؛حقوق کیفری اختصاصی ،جلد اول،چاپ سوم: تهران،انتشارات دانشگاه تهران، ،۱۳۵۲.
۳)    جعفری لنگرودر،محمد جعفر؛ ترمینولوژی حقوق، چاپ اول: تهران، انتشارات گنج دانش ، ابن سینا ،۱۳۴۶.
۴)    عمید،حسن؛ فرهنگ عمید، چاپ یازدهم : تهران ،انتشارات جاویدان، ۱۳۷۵.
۵)    کاتوزیان،ناصر؛ مقدمه علم حقوق و مطالعه در نظام حقوقی ایران، چاپ شصت وششم: تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۷.
۶)    گودرزی،فرامرز،و مهرزاد کیانی، پزشکی قانونی برای دانشجویان رشته حقوق، چاپ هفتم: تهران ،انتشارات سمت، ،۱۳۸۹.

۷)    مظاهر تهرانی،مسعود؛ حق مرگ در حقوق کیفری، تهران، نشر هستی نما، ۱۳۸۶.

ب) مقاله ها
–   مجلات
۸) آسمانی، امید، و محمد امامی، حقوق پزشکی و ضمانت اجرایی اخلاق پزشکی، فصلنامه اخلاق در علوم وفناوری، شماره های ۱و۲ سال پنجم، ۱۳۸۹
۹) داوود الهامی،اخلاق وحقوق،مجله مکتب اسلام، شماره ۱۱ ،۱۳۷۶.

۱۰) شهریار اسلامی تبار،حقوق پزشکی (Medica Law) رضایت ‌نامه بیمار (Consent) قسمت سوم؛ فصلنامه طب و تزکیه؛ تابستان ۱۳۸۰،.

۱۱) کراچیان ثانی،فاطمه ،و عباسعلی سلطانی، نگاهی به جایگاه پزشکان در ایران باستان و قانون حمورابی ،مجله اخلاق وتاریخ پزشکی ،دوره چهارم؛ شماره۲ ،فروردین ۹۰.

– سایت ها
۱۲) خلیلی فر،حمید؛ مسئولیت حقوقی پزشک، ۱۴/۱۰/۱۳۸۹.
http://www.haghgostar.ir/ShowPost.aspx?ID=386
۱۳) ————-، جستاری در مسئولیت پزشکی،۱۱/۰۲/۸۹.
http://yahyaelyasi.blogfa.com/post-65.aspx
۱۴) دریاباری،محمد زمان؛ مبانی مسئولیت حرفه ای پزشک، ۱۴/۰۸/۸۷.
http://bpdanesh.ir/detailnews.asp?id=7156

۱۵) ——————–،ماهیت قرارداد معالجه، ۸/۱/۱۳۸۷.
http://daryabary.persianblog.ir
۱۶
) ——————–، مسئولیت کیفری و انتظامی پزشک در نظام حقوقی ایران،۹/۷/۱۳۸۷.
http://daryabary.persianblog.ir/post/21

۱۷) ——————–، مبانی وارکان مسؤولیت حرفه ای پزشک،۲۵آوریل ۲۰۱۱.
http://www.bih.ir

۱۸) دانش پرور،حمید رضا؛  خطاهای پزشکی ، قوانین موضوعه و مقررات انتظامی،۱۶/۱۱/۱۳۸۷.
http://www.dadkhahi.net/modules.php?name=Forums&file=search&search_author=Dr_H_Daneshparvar

۱۹) فرجی،سحر؛ اتانازی،۴-۱۰-۲۰۱۱.
http://www.blogylaw.com/forum/printthread.php?tid=1047

۲۰) کاتوزیان،ناصر؛ جایگاه حقوق اسلامی در نظم حقوقی ، 27/1/86. 
http://hoghough85.blogfa.com/post-808.aspx

۲۱) ویکی پدیا دانشنامه آزاد،مسئولیت پزشکی،‏?? اوت ????.
http://fa.wikipedia.org

د) منابع الکترونیکی

۲۲) احکام اسلام درباره مسئولیت پزشکی،به نقل از سایت:
http://www.sibtayn.com

۲۳) افشای اسرار بیماران، به نقل از سایت:
http://www.sbmu.ac.ir/SiteDirectory/ComportmentResearch/Pages/asrar.aspx

۲۴) بررسی احکام سقط جنین یا سقط حمل، به نقل ازسایت:
http://www.hoghooghdanan.com/index.php?option=com_content&view=article&id=1759: -12-41-37&catid=81:1388-10-28-10-35-13&Itemid=115

۲۵) پیوند و خرید و فروش اجزاى بدن، به نقل ازسایت:
http://www.hoghooghdanan.com/index.php?option=com_content&view=article&id=2301: -12-31-21&catid=81:1388-10-28-10-35-13&Itemid=115

۲۶) پروژه درسی- پایان نامه(مسئولیت)،به نقل از سایت:
http://poroje65.blogfa.com/page/masuliat1.aspx

۲۷) تعریف مسئولیت پزشکی، به نقل از سایت:
http://law-land.ir

۲۸) تبلیغات پزشکی در گذار یکصد سال قانونگذاری/سلامت، رسانه، قانون،به نقل از سایت:
http://editoryjc.blogfa.com/post-77.aspx

۲۹) جبران خسارات ناشی از صدمات جانی در حقوق مسئولیت مدنی ایران، به نقل از سایت:
http://www.vakil.net/index.php/maghalat/24-1389-06-07-00-00-32/270-1389-09-21-13-46-33

۳۰) حقوق اسلام(فقه( ،به نقل از سایت:
http://www.hoghooghdanan.com/index.php?option=com_content&view=category&id=48&Itemid=61

۳۱) خودداری از کمک به مصدومین،به نقل ازسایت:
http://haqbaran.blogfa.com/post-2.aspx

۳۲) خطای پزشکی چیست؟، به نقل از سایت:
http://www.aftabir.com

۳۳) ضمان پزشک در فقه و حقوق اسلامی(۱)، به نقل از سایت:
http://www.hoghooghdanan.com/index.php?option=com_content&view=article&id=1769:——-1-&catid=81:1388-10-28-10-35-13&Itemid=115

۳۴) قانون پیوند اعضای بیماران فوت شده یا بیمارانی که مرگ مغزی آنان مسلم است، به نقل ازسایت:
http://www.irshafa.ir/post-2715.aspx
۳۵) قوانین صدور گواهی های پزشکی، به نقل ازسایت:
http://khatony.blogfa.com/post-12.aspx

۳۶) مسئولیت پزشکی،به نقل از سایت:
http://andishehaiehoghughi.blogfa.com

۳۷) هموطنان از پزشکی ایران باستان چه می دانید ؟  ، به نقل از سایت:
http://bedonemarzha.mihanblog.com/post/148