بررسی چگونگی شکل گیری جنبش تنباکو و عقد قرارداد تالبوت

مقدمه

نهضت مردم ایران به رهبری روحانیت در واقعه تنباکو از درخشانترین صفحات تاریخ سیاسی معاصر ایران به شمار می‌رود و بیشتر مشروطه نویسان به دو جهت آن را مبداء و پیش درآمد انقلاب مشروطیت شمرده‌اند:
اولی اینکه مردم تا آن زمان مرعوب دولت بودند و خود را در مقابل اقتدارات دولت استبدادی و شاه زبون و ناتوان تصور می کردند ولی به واسطه کامیابی در انقلاب انحصار تنباکو جرأت و جسارت پیدا کرده و فهمیدند در مقابل اراده شاه و دولت می توان پایداری کرد و با یک قیام عمومی ممکن است منافع خود را حفظ کنند و شاه را که صاحب اختیار کل و حاکم بر تقدیرات ملت است، مجبور به تسلیم نمایند و این فکر و اندیشه، تخمی از کامیابی در دل‌ها کاشت و در مقابل تسلیم و رضا در پیشگاه زور و قلدوری ، روح مقاومت و پایداری به وجود آورد. و دوم اینکه چون این نهضت عمومی بنا بر احکام علمای روحانی در سر تا سر ایران بر پا شد و با کامیابی آنها خاتمه یافت اقتدار زیادی نصیب آنان گردید و شاه و درباریان که شکست خورده از این مبارزه بیرون آمدند بیش از پیش مرعوب نفوذ و قدرت روحانیت شدند و طبعاً نهضت مشروطیت هم که به دستیاری عده‌ای از علما بزرگ و مرجع تقلید بر پا گشت قدرتیکه در نتیجه‌ انقلاب انحصار دخانیات نصیب روحانیون شده بود و اقتداریکه پس از آن واقعه بدست آورده بودند کمک شایانی در پیشرفت نهضت مشروطه و برقراری حکومت ملی نمود.
در واقع جنبش تنباکو مهمترین حرکت اجتماعی مردم پیش از نهضت مشروطیت بود، هر چند به ظاهر به اعتراض اجتماعی بر یک امتیاز اقتصادی می‌ماند اما در واقع تجربه‌ای سیاسی برای نزدیک شدن و هماهنگی بین اقشار مختلف جامعه از جمله تجار و بخشی از روحانیون در مقابله با نفوذ اقتصادی و سیاسی قدرت های بیگانه در کشور بود از سوی دیگر آن را واکنشی در مقابل ضعف حاکمیت سیاسی و به گونه‌ای تحمیل نظر عمومی به دولت نیز می‌توان محسوب داشت. این نوع مخالفت علنی و جدی با نظام استبدادی قاجاری تا بدین وسعت و گستردگی تا وقوع تحریم تنباکو سابقه نداشت.
این نهضت سرآغاز مبارزه جدی و تقابل دو نهاد روحانیت و سلطنت به شمار می رود و با قیام روحانیت در مقابل امتیاز تالبوت ضربه سختی بر مشروعیت سلطنت وارد آمد و مقام شاهی که تا آن زمان نوعی حقانیت معنوی نزد مردم داشت و از شاه به عنوان ظل الله یاد می‌شد در مقابل با نهاد روحانیت به آسانی وجاهیت خود را از دست داد و این جنبش که در پی واگذاری امتیاز انحصار خرید و فروش توتون و تنباکو در داخل و خارج از ایران به وجود آمد نتایج مطلوبی به بار آورد که در این مقاله به طور مختصر به آن می پردازیم.
واگذاری امتیاز:
امتیاز تنباکو، یکی از امتیازاتی بود که در اواخر قرن نوزدهم میلادی (اوایل قرن چهاردهم هجری) به یک کشور بیگانه (انگلیس) اعطا شد. مقدمات واگذاری این امتیاز در اثنای سومین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سال ۱۸۸۹ م/ ۱۳۰۶ هـ. در لندن انجام شد، نمایندگان کمپانی انگلیسی به ایران آمد.
دولت انگلیس از همان آغاز ورود  شاه به لندن، ماژورتالبوت صاحبت اصلی امتیاز را مأمور پذیرایی از هیأت ایرانی کرد، همو در جریان این پذیرایی اطلاعات خود را درباره محصول تنباکوی ایران تکمیل نموده و به بحث و گفتگو در روند کارها پرداخت. 
تالبوت که از منسوبان و نزدیکان لرد سالیسبوری صدر اعظم انگلیس بود از همان آغاز، خصوصاً به توسط سردر اموند ولف- سفیر انگلیس در ایران- و نیز میرزا ملکم خان در جریان بسیاری از مسائل ایرن قرار داشت و در پی اخذ امتیاز از شاه ایران بود، حمایت در اموند ولف و رشوه دادن تالبوت به امین السلطان صدر اعظم ناصرالدین شاه که در این سفر به همراهی اعتماد السلطنه و عده ای دیگر در التزام شاه بودند، کارها را بر وفق مراد ساخت و مقدمات واگذاری امتیاز فراهم شده.
قرار و مدارها گذاشته شد و تالبوت تدارک شرکتی ر ا دید که به کمک آن به عملیات وسیعی در ایران دست زند و بدین قرار شرکت رژی پا گرفت، در تأسیس این شرکت سرمایه‌داران انگلیسی و خود دولت انگلس دست داشت و تا تشکیل کامل شرکت رژی و تأمین سرمایه‌(000/000/650) لیره و سفر تالبوت به ایران چند ماهی گذشت.
زمانی که تالبوت از پاریس عازم ایران بود نامه‌ای به امین السطلان صدر اعظم ایران نوشت و در آن میزان رشوه پرداختنی را تعیین و تقبل کرد، ترجمه این نامه از این قرار است:
«اینجانب ماژور تالبوت تعهد می‌کنم که برای حضرت اشرف امین السلطان و اعلیحضرت شاه ایران به حضرت اشرف مبلغ چهل هزار لیره استرلینگ بپرداریم. ده هزار لیره از این مبلغ را روز تفویض امتیاز رژی، ده هزار لیره دیگر از این مبلغ را از اولین روزی که امتیاز رژی به موقع اجرا گذارده شد و بیست هزار لیره بقیه را دو ماه پس از اجرای امتیاز نامه رژی ، پاریس ۱۸۸۹» 
از همین رو زمانی که تالبوت وارد تهران شد به طور مخفیانه در سفارت انگلیس اقامت کرده و قرار امتیاز تنباکو را در ۲۸ رجب ۱۳۰۷ هـ.ق ( ۲۰ مارسی ۱۸۹۰ م) به امضاء شاه رسید.

فهرست مطالب                                  

۱- مقدمه
۲- واگذاری امتیاز
۳- مفاد امتیاز
۴- مخالفین با قرارداد تالبوت
۵- کارگزاران کمپانی در شهرهای مختلف:
فارس
تبریز
اصفهان
مشهد
تهران
۶- آیت الله میرزای شیرازی و حکم تحریم
۷- واکنش دولت در برابر حکم تحریم
۸- آثار و نتایج نهضت تنباکو:
–    افزایش قدرت علما
–    بالا رفتن اعتماد به نفس مردم (بیداری ایرانیان و زمینه‌ای برای
انقلاب مشروطه)
–    عقب نشینی استعمار
–    پیامد سوء اقتصادی
–    بی اعتباری امین السلطان و مرگ ناصرالدین شاه
۹- جمع بندی

منابع و مأخذ

۱- اصفهانی کربلائی، شیخ حسن، رساله دخانیه یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو ، به کوشش رسول جعفریان، قم، انتشارات دفتر نشر الهادی، چاپ اول، بهار ۱۳۷۷.
    اصفهانی، کربلائی، قرارداد رژی ۱۸۹۰( با تاریخ انحصار دخانیات در سال ۱۳۰۹ )، تهران: مبارزان چاپ دوم، ۱۳۱۱.
۲- اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، روزنامه‌خاطرات ، ج/۹/۱۰ ،‌ به کوشش ایرج افشار تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم، ۱۳۷۷.
۳- آدمیت ، فریدون،‌ شورش بر امتیاز نامه رژی، تهران: انتشارات پیام ، ۱۳۶۰.
۴- آدمیت، فریدون، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت ایران، تهران: پیام، ۱۳۵۴.
۵- آژند ، یعقوب،‌ قیام تنباکو، تهران: انتشارات کتابهای شکوفه،‌ 1367.
۶- امیری،‌ سهراب، زندگی سیاسی اتابک اعظم
۷- آبادیان، حسین،‌ اندیشه دینی و جنبش ضد رژی در ایران، تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۶.
۸- الگار، حامد، دین و دولت در ایران ،‌(علما در دور‌ه قاجار)،‌ ابوالقاسم سری، چاپ دوم، تهران: انتشارات توس، ۱۳۶۹.
۹- آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب. ترجمه‌احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی و لیلایی تهران، نشر نی،‌ 1380.
۱۰- بروان، ادوارد، انقلاب ایران، ترجمه: مهری قزوینی، تهران: معرفت، ۱۳۳۸.
۱۱- تیموری،‌ ابراهیم، تحریم تنباکو اولین مقاومت منفی در ایران،‌ تهران کتاب‌های جیبی،‌ 1358.
۱۲- زنجانی، محمد رضا، تحریم تنباکو، تهران: نمایشگاه کتاب، ۱۳۶۵.
۱۳- شمیم،‌ علی اصغر، ایران در دوره سلطنت، قاجار،‌ چاپ هشتم، تهران: مدبر ، ۱۳۸۱.
۱۴- طباطبائی، محیط،‌ نقش سید جمال الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین، تهران.
۱۵- فوریه، سه سال دربار ایران، ترجمه‌ عباس اقبال، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۶۲.
۱۶- کرمانی، ناظم الاسلام،‌ مقدمه تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی، ج/۱، تهران: نشر آگاه ۱۳۶۸.
۱۷- کسروی،‌ احمد، تاریخ مشروطیت ایران، تهران؛ انتشارات مجید، ۱۳۷۹.
۱۸- لمبتون، آن. ک. س، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمه یعقوب آژند،‌ تهران: انتشارات امیرکبیر،‌  1370.
۱۹- ملک زاده، مهدی، تاری انقلاب مشروطه ایران، ج/۱، تهران، کتابفروشی ابن سینا، ۱۳۳۱.
۲۰-ملک آرا، عباس میرزا، شرح حال عباس میرزا ملک آرا، به اهتمام عبدالحسین نوایی،‌ تهران: انتشارات بابک، ۱۳۶۱.
۲۱- مهدوی، هوشنگ، روابط خارجی ایران (از ابتدای دوران صفویه تاپایان جنگ دوم جهانی)، تهران:‌ امیرکبیر ۱۳۷۷.
۲۲- نجفی، موسی ، تاریخ تحولات سیاسی ایران،‌ چاپ اول تهران؛ انتشارات موسه فرهنگی پژوهش ،‌ 1381.
۲۳- ناطق ،‌ هما،
۲۴- نهاوندیان، محمد،‌ پیکار پیروز تنباکو، تهران: انتشارات مخبر، چاپ دوم،
۲۵- نیکی،‌ ر. کدی ، تحریم تنباکو در ایران، ترجمه شاهرخ قائم مقامی،‌ تهران: کتابهای جیبی، ۱۳۵۸.
۲۶- ولایتی، علی اکبر،‌ نهضت فکری مشروطه، تهران: دفتر نشر فرهگ اسلامی، ۱۳۶۵.
۲۷- محمود، م، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس، ۵ جلد، تهران: خودکار، ۱۳۳۲.
۲۸- روزنامه اختر، سال ۹۰۱۷ جمادی آلاخر ۱۳۸۰ ، ش ۲۳.
۲۹- هیجی، حکیم ملامحمد علی، رساله دخانیه، به اهتمام علی اکبر ولایتی.