بررسی معماری و بنای مسجد جامع کبیر یزد

بنا های اوّلیه مسجد جامع کبیر یزد
” بررسی تاریخچه مسجد جامع کبیر یزد”

پیشگفتار
وجود ویژگی های متنوّع در دوره های تاریخ تکوین معماری مسجد جامع کبیر یزد از یکسو و تضادّ در نوشته ها واقوال از دیگر سو،تاریخچه ای پیچیده و مبهم از این بنای مهم را در پیشرو قرار داده است.این امر موجب آنن شد تا با هدف رفع ابهامات تاریخی مسجد و معرفی ان در دوره های تاریخی پژوهش حاضر شود.
بنای مسجد جامع کبیر یزد طی قرون متمادی بر بقایاو یا در کناربناهای متنوعی بنا گردیده که در متون تاریخی تحت عناوین مسجد جمعه شهرستان ،مسجد جامعع عقیق،مسجد جمعه قدیم در درده،مسجد جامع نو وبناهای الحاقی آن با اسامی گوناگون از آنها یاد شده است .
در بررسی حاضر از بناهایی که در قرون اولیه اسلامی تا نیمه قرن ششم ه.ق.در این مکان احداث شده تحت عنوان »بناهای اولیه مسجد جامع کبیر یزد« یادد شده است که آثار بسیار اندکی از آن باقی است.نکته جایز اهمیت در رفع ابهامات تاریخچه مسجد آن است که هر ساخت و ساز و اقدام تازه ای در بنا،با تعمیرات و نوسازی آثار قبلیو به عبارتی با ابقاء و احیای آثار گذ شته توام است و این امر نه تنهادر بنا به طور خاص اتفاق می افتد،بلکه همواره با تغییر و تحولات محیطی مسجد نیز همراه است تاسازمان ،فضایی شهرراکه خود نیز به آن وابسته است ،تبلور و انتظام بخشد.
این مهم در بررسی تاریخی مسجد رهنمودی است تا نهوه برخورد پیشینیان با آثار گذ شته  راروشن سازد،نگرش آن ها در قالب بنای منفرد نبوده،بلکه به عنوان یک فضای شهری، با هدف پرهیزاز تخریب و انهدام محیط عمل می کرده اند تا این اقدام به بی هویتی بنا و تزلزل در نظم اندامواره بافت های قدیمی شهرها منجر نگردد.
روش پژوهش
بررسی های اولیه بیانگر این حقیقت بودند که نه تنها تعدد و تنوع بنا ها یاولیه مسجد زیر سئوال است بلکه بانیان بناها و تاریخ بنیان آنها نیز درپرده ای از ابهام قرار دارد.
مهمترین و پیچیده ترین بخش یافتن شجره نامه ای آل کاکویه یزد (قرون ۵
و۶ ه.ق )بود که در منابع تاریخی از بانیان بناهای اولیه بشمار می رود. دقت در تمامی آثار و مقایسه منابع موجود و همچنین یافتن نسبتهای فامیلی حکام کاکویی با سلاطین وقت ایران، چون کلافی سر در گم زمانی طولانی این پژوهش را متوقف ساخت که در نهابت با پژوهش های مکرر این امر میسر گردید.

منابع مورد استفاده
در میان مورخین، مورخین قرن نهم ه.ق جعفر بن محمد حعفری مولف تاریخ یزد به سال ۸۴۴ ه. ق و احمد بن حسین بن علی کاتب مولف تاریخ جدید یزد پس سال ۸۶۲ ه. ق اطلاعات ارزنده ای از مسجد را ارائه داده اند. همچنین آثار دیگر مورخینی چون محمد مستوفی بافقی، وطرب نائینی را در زمره مورخین متأخر می توان بر شمارد. مقالات و آثار ارزنده معاثری که مشخصاتی از مسجد را عرضه کرده اند واز مهمترین این آثار، یادگارهای یزد، تألیف دکتر ایرج افشار است.
مهمترین و رهگشاترین آثار، وقف نامه جامع الخیرات است که شرح موقوفات سید رکن الدین محمد بانی مسجد جامع نو و پشر ارشدش سید شمس الدین داماد رشید الدین فضل الله است. این وقف نامه در جلد دوم یادگارهای یزد به چاپ رسیده است.
علاوه بر جامع الخیرات وقف نامه هایی در کرباس ورودی اصلی مسجد فعلی به صورت کتیبه های تاریخ داری نصب است که ازمنابع مهم به شمار می روند.
معرفی بناهای اولیه مسجد جامع کبیر یزد
بخش عمده بناهای اولیه به هنگام گسترش صحن مسجد جامع نو و نوساریهای عهد قاجاریه به سال۱۲۴۰ ه. ق تخریب شد. بقایای تاریخی این مجموعه در سمت شرقی صحن، تا قبل از تعمیرات اساسی سال ۱۳۲۴ ه .ش باقی بود و در این سال این اثر ارزنده تاریخی منهدم وشبستان جدیدی د رمکان آن احداث گردید. تنها اثر به جا مانده  از بناهای اولیه، بخشی از جداره شمال شرقی مسجد است که احتمالاَ پئسته اصلی یا لاولیه هم نیست ولی د رتعمیرات مسجد دست نخورده باقی مانده است و شامل دو ورودی قدیمی و متروک، یکی د رسمت شمال و دیگری در سمت شرق است ( تصویر شماره یک ).
شبستان موجود در سمت غربی صحن مسجد، احتمال دارد شبستانی از مجموعه قدیمی باشد که در تغییر و تحولات ۱۲۴۰ ه .ق عهد قاجار، مورد تعمیر ونوسازی قرار گرفته و با تغییرات عمده ای که به ویژه در پوشش سقف به خود دیده، آن را به دوره قاجار نسبت داده اند. اما به احتمال قریب به یقین، شبستان درجایگاه طرح قدیمی است به ویژه آن که قبله آن نسبت به قبله اصلی انحراف دارد( تصویر شماره دو).
در میان افرادی که بقایای تاریخی بناهای اولیه را د رسمت شرقی صحن رویت کرده اند، ماکسیم سیرو،  نقسه دقیقی ا زمسجد را در سال۱۳۱۷ ه .ش مطابق با ۱۹۳۸ م ترسیم کرده است که به خوبی آثار بناهای اولیه را نشان میدهد ( تصویر شماره سه). او همچین در این نقشه دوره تاریخی تمامی جرزهای بنا را مشخص کرده است که بسیار لرزنده است. وی البته تنها بخش شرقی صحن را از بناهای اولیه دانسته و این بخش را به طور جداگانه نیز ترسیم کرده است، اما شبستان شازده را، قاجاری معرفی کرده است که این احتمال وجود دارد که کل شبستان تخریب و بر اساس طرح قدیمی با همان انحراف قبله دوباره سازی شده باشد.
ماکسیم سیرو تصاویری از بقایای تاریخی را در انتهای گزارش خود علاوه
بر تصویر پانورامایی ارائه کرده است که به خوبی مجموعه را معرفی می کند (تصویر شماره ۴).
ابهام‌های تاریخی
آثار مورخین قرن نهم، اطلاعات مهمی را از تاریخچه بناهای اولیه ارائه می‌دهند، اما دقت د رآثار این مورخین ما را با تناقض های زیادی در تاریخچه بناهای اولیه مسجد مواجه می سازد. مورخینی که پس از جعفری و کائب مبادرت به نگارش تاریخ یزد نموده اند به دلیل استفاده متناوب از هر دو مأخذ، مخاطب را به سردرگمی عجیبی سوق می دهند.
مشکل اساسی درآثار مورخین، اعم از متقدم، متأخر و حتی معاصر ان است که تعدد بناهای اولیه مسجد در آثار آنها متفاوت ذکر شده است واین مشکل در گفته های جعفری و کائب که منشأ نگارش های بعدی هستند نیز دهده می شود. مورخین متأخر و حتی معاصری که بقایای تاریخی مسجد را رؤیت کرده اند، تنها به وجود یک مسجد قدیمی در کنار مسجد نو اکتفا کرده اند.
در این میان منبع موثقّی چون جامع الخیرات به وجود سه مسجد در جوار یکدیگر پس از احداث مسجد جامع نو تأکید دارد. همچنین کاوش های باستان شناسی و تحقیقات ماکسیم سیرو، موجودیّت یک مسجد قدیمی را در جوار بقایای تاریخی بناهای اولیه نشان داده است.
به این ترتیب در مأخذ و مدارک موجود، گاه بناهای اولیّه مسجد مشتمل بر دو مسجد است و گاه با یک مسجد اولیه روبرو هستیم. از تبعات این تناقض گویی ها، ذکر نام بانی یا بانیان بناهای اولیه مسجد است که با اسامی متنوعی روبرو می شویم. در پاره ای متون تاریخی، از سه نسل سخن به میان می آید که در ساخت و سازها دست داشته اند و در جایی دیگر شجره نامه بانیان گاه به چهار یا پنج نسل می رسد.
مسلم است که ارایه اسامی متنوع بانیان بناهای اولیه مسجد، نه تنها تاریخ بنیان بنا را مخدوش می سازد. بلکه تردیدهای مکّرر از تعّدد بناهای اولیه،کل مجموعه را مورد سؤال قرار داده و تاریخچه مبهم بنا را عرضه می نماید.
از طرفی متون تاریخی نشان می دهند که شهر یزد، قبل از اینکه دارالعباده آل کاکوبه گردد، پایگاه مهمی برای زردتشتیان بوده است که هنوز هم نقش خود را حفظ کرده است. حتی متون تاریخی از احداث مسجد جامعی در قرون اولیه اسلامی در شهر یزد خبر نداده اند و شروع ساخت و ساز مسجد جامع را در این شهر در بدو ورود امرای کاکویی ذکر کرده اند که شهر دارای حصار و
دروازه می گردد.
همچنین صاحبنظرانی که بقایای تاریخی مسجد را قبل از تخریب دیده اند، در مورد جایگاه و موقعیت آن اظهار نظرهایی کرده اند که دال بر وجود آتشکده در مکان آن است و در متون تاریخی اشاره ای بر وجود آتشکده در این مکان نیست.
علاوه بر آن، اظهار نظرهای مستشرقین و نتایج تحقیقات ماکسیم سیرو، بنیان بقایای تاریخی مسجد را به قرون اولیه اسلامی، قبل از سلاجقه یا پیش از روی کار آمدن کاکوئیان در یزد دانسته اند که این نظریه در تقابل با متون تاریخی قرار می گیرد و موضوع را بغرنج تر می سازد. همچنین بانی و تاریخ بنیان دومین مسجد در گزارش تحقیقی ماکسیم سیرو، با آثار مورخین تطابق ندارد.
بررسی و مقایسه مدارک و شواهد تاریخی
تعدد بناهای اولیه
جهت رفع ابهامات تاریخی، تمامی مدارک و شواهد تاریخی مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته که به اختصار اهم آن ها ارایه می گردد:
آثار مورخیّن متّقدم
جعفری و کاتب در تألیفات خود در دو مبحث جداگانه که شرح حال امیران و حکام یزد و دیگری معرفی مساجد جامع یزد است، به ساخت و سازهایی در مکان مسجد جامع کبیر یزد در زمان امرای کاکویی یزد اشاره دارند.
این دو مورخ در مبحث اول، بر موجودیت دو مسجد در مکان بناهای اولیه اذعان دارند که مسجد اولی را، مسجد جمعه شهرستان و دومین مسجد را مسجد جمعه درده یا مسجد قدیم درده ذکر کرده اند. جعفری در مبحث دوم از دو مسجد متصل قدیمی سخن می گوید ولی کاتب علیرغم تعیین میزان کارآیی مساجد در مبحث اول، بناهای قدیمی مجموعه را یک مسجد دانسته و متذکر می شود که مسجد قدیم همان عتیق است.
آثار دیگر مورخین
مورخینی که قبل از گسترش صحن مسجد(۱۲۴۰ ه.ق) تألیفات خود را ارایه داده اند، همچون محمد مستوفی بافقی عیناً مطالب جعفری و کاتب را به تناوب نقل قول کرده اند و از هر دو مسجد قدیمی سخن گفته اند. اما مورخین معاصری که پس از این تاریخ مبادرت به نگارش کرده اند، تنها به معرفی یک مسجد قدیمی پرداخته اند. آینی در آتشکده یزدان و دکتر افشار در یادگارهای یزد، ضمن شرح مبسوطی از مسجد جامع، تنها به یک مسجد قدیمی اشاره دارند.
آراء صاحبنظران
آراء صاحبنظرانی که بقایای تاریخی بناهای اولیه را رؤیت کرده اند، نشانگر آن است که کهن ترین بخش قدیمی مسجد یا مسجد اولیه را دیده اند. این افراد در مورد موقعیت و ویژگی های اظهار نظرهایی کرده اند که در یک جمع بندی کلی، آن را از آثار قرون اولیه اسلامی و مکان مسجد را در کنار یا بر جایگاه آتشکده زرتشتیان دانسته اند.
دکتر ایرج افشار، جزیی از پی آتشگاه ساسانی را در محل بقایای تاریخی بناهای اولیه مسجد تشخیص داده است و دکتر محمد کریم پیرنیا، وجود محلی به نام « تل خاکستر» را در مجاورت آتشکده ای در این مکان دانسته است. همچنین دکتر پیرنیا و کهنسالان یزدی که شاهد تخریب بقایای بناهای اولیه بوده اند، همگی اذعان دارند که هنگام حفر زمین برای پی ریزی شبستان جدید، خاکستر زیادی از این محل بیرون برده شده است و نکته قابل توجه دیگر، توجه زردتشتیان به این مکان و روشن کردن شمع در محل کرباس مسجد فعلی است.
پروفسور پوپ نیز مسجد را در محل یکی از آتشکده های ساسانی دانسته که در روزگار صفاریان دایر بوده است. همچنین دونالد ویلبر، بقایای تاریخی بناهای اولیه را متعلق به قبل از سلاجقه می داند.
رساله ماکسیم سیرو از مسجد جمعه یزد
ماکسیم سیرو در ابتدای گزارش ارزنده تحقیقی خود، مکان بناهای اولیه را در جایگاه آتشکده اصلی زردتشتیان قلمداد کرده ولی در ادامه احتمال استقرار مسجد را در جوار آتشگاه دانسته است. وی ضمن ترسیم دقیقی از بقایای بناهای اولیه، با توضیحاتی که می دهد، بر این اعتقاد است که از مسجد قدیمی سه چهارم حیاط باقی مانده است که این بنا کاملاً متقارن و به دور یک حیاط مربع شکل واقع بوده است و سپس اقدام به بازنمایی مسجد کرده است( تصویر شماره پنج)
وی این مسجد را قابل قیاس با مساجد قرون اولیه و بسیار شبیه به آن ها وصف می کند. نکته دیگری که برای اثبات تعلق این بنا به قرون اولیه اسلامی دارد، عدم وجود تزیینات در مسجد عتیق است. طرح مسجد عتیق، طبق نقشه بازسازی شده( تصویر شماره پنج). به صورت شبستانی است که قبله آن بیش از سه درجه به سمت شرق انحراف دارد. اگر طرح مسجد به این نحو که او ترسیم کرده است باشد، باید گفت که مسجد عتیق با نمونه های موجود مساجد اولیه در ایران متفاوت است. زیرا تمام ناوها در مساجد اولیه موجود عمود بر حیاط هستند و در این طرح ناوهای مسجد عتیق یزد، موازی صحن و در جهت قبله استقرار یافته اند.
وی موجودیت مسجد دیگری را در جوار مسجد عتیق و در سمت غربی آن تأیید می کند و در محل پایاب قنات زارچ را در همین مسجد، یعنی سمت غربی مسجد عتیق نشان می دهد. این پایاب هم اکنون  در صحن مسجد فعلی واقع است. همچنین ماکسیم سیرو، مکان مستحدنات الحاقی دختران فرامرز را در سمت جنوبی مسجد عتیق تأیید کرده است( تصویر شماره شش)
به این ترتیب ماکسیم سیرو بر این عقیده است که مسجد اولیه به هنگام ورود کاکوئیان در یزد برپا بوده است و اولین حاکم کاکویی، ظهیرالدین ابو منصور فرامرز، پس از ورود به یزد، مسجد دیگری را در جوار آن بنیان نهاده است. اما مشخصات این مسجد، همان مسجد جمعه قدیم درده است که مورخین
متقدم بانی آن را گرشاسب ثانی ذکر کرده اند
وقف نامه جامع الخیرات
مأخذ موثق و مهم دیگری چون جامع الخیرات، مجموعه قدیمی را مشخص کرده است. صفحات اولیه این وقف نامه اسامی بناهایی است که واقف آن ها را بنیان نهاده و یا موقوفاتی جهت آن تعیین کرده است. جامع الخیرات ضمن برشمردن مساجد پنجگانه، از سه مسجد در داخل شهر یزد نام می برد که دو مسجد را به صراحت جامع قلمداد می کند و یکی را در عرصه مسجد جامع قدیم مستقر دانسته است. از آن جا که مسجد جامع در هر شهر بیش از یکی نیست، مسلم می گردد که سه مسجد نامبرده، متعلق به مسجد جامع کبیر و در کنار یکدیگر واقعند. یکی مسجد جامع نو است که خود واقف یعنی سید رکن الدین آن را بنیان نهاده و دو مسجد دیگر، مساجد قدیمی هستند. آن چه در توضیح سه مسجد از مساجد پنجگانه آمده به این شرح است:
« و اما مساجد پنجگانه:
۱ـ از این مساجد، مسجد جامعی که در داخل شهر یزد بنا شده و به جامع عتیق اضافه شده است. جامع عتیق در وسط بازار بزرگ و روبروی
کاروانسرای معروف به ایازی است.
۲ـ و از این مساجد، مسجد جامعی است که در داخل شهر یزد بنا شده و در جوار بنیادهای خیریه است که به واقف منسوب است.
تصویر ۶ـ طرح کلی دوران اولیه
مأخذ: رساله ماکسیم سیرو از مسجد جمعه یزد ص۱۷۳
الف ـ مسجد اولیه یا جامع عتیق
ب ـ مسجد ثانویه یا جامع قدیم
ج ـ مستحدنات الحاقی دختران فرامرز
۳ـ و از این مساجد، مسجد فوقانی است که در عرصه جامع قدیم و در داخل شهر یزد واقع است.»
توضیحات جامع الخیرات در مورد سه مسجد، راهنمایی است، جهت مکان یابی آن ها در کروکی ماکسیم سیرو از سه مسجد در زمانی که مسجد جامع نو در پشت قبله مسجد قدیم ساخته شد( تصویر شماره هفت)
شایان ذکر است که شرح موقوفات سید شمس الدین در جامع الخیرات بر این سه مسجد تأیید دیگری است بر مکان یابی این سه مسجد در جوار یکدیگر، که علاوه بر آن وضعیت و کارآیی سه مسجد را در آن زمان مشخص ساخته
است.
به این ترتیب که « موقوفات شمس الدین بر مسجد» که همان جامع عتیق است، نشان می دهد که نماز جمعه در آن برگزار نمی شده است، اما نمازهای جماعت یومیه و مستحبی برقرار بوده و امام جماعت و متولی داشته است. مسلم است که عدم برگزاری نماز جمعه در این مسجد به واسطه احداث مسجد جامع دوم یا جامع قدیم بوده که اقامه نماز جمعه به آن منتقل شده بود و « موقوفات شمس الدین بر جامع قدیم» نشانگر برپایی نماز جمعه در این مسجد، حتی پس از احداث مسجد نو است. موقوفاتی که شمس الدین بر این مسجد تعیین می کند، مفصل است و وقف نامه به صراحت برگزاری نماز جمعه را در این مسجد بیان کرده است.
اما « موقوفات شمس الدین بر غرفه مسجد جامع» که آن را مسجد فوقانی در عرصه جامع قدیم می خواند، نشان می دهد که نماز جمعه ای در آن مسجد برگزار نمی شده و سید شمس الدین وسیله ای برای اقامه نماز جمع در غرفه‌هایی که خود در مسجد احداث می کند مهیا می سازد. وی در این وقف نامه، از غرفه ای که برای رضای خدا در این مسجد ایجاد کرده است تا نماز جمعه در آن برگزار شود، اشاره دارد. ماکسیم سیرو نیز ضمن معرفی این
غرفه ها، مقطعی از پایه های قطور ایوان عظیم یا صفه بلند متصل به مأخذ: رساله ماکسیم سیرو از مسجد جمعه یزد، ص ۱۳۸
۱ـ مسجد جامع شهرستان یا مسجد جامع عتیق( مسجد جامع در جوار بنیادهای خیریه واقف)
۲ـ مسجد جامع قدیم درده یا مسجد جامع قدیم( مسجد جامع در جنب جامع عتیق که جامع عتیق در وسط بازار بزرگ و روبروی کاروانسرای ایازی واقع است)
۳ـ مسجد جامع نو( مسجد فوقانی در عرصه قدیم)
مقصوره را ترسیم کرده و غرفه ها را گالری نامیده است.
آن چه اهمیت دارد آن است که وقف نامه ای که شرح موقوفات شمس الدین بر جامع قدیم است، منظور همان مسجد گرشاسبی است و جای هیچ شبهه ای در تأیید این مدعا نیست، حال آنکه پاره ای منابع موثق معاصر، اولین مسجد از مساجد پنجگانه را که در جامع الخیرات آمده است به غلط مسجد جامع نو دانسته اند و این علاوه بر آن است که مسجد جامع عتیق یا اولیه را مسجد گرشاسبی می دانند و از مسجد دومی که همان مسجد جامع قدیم یا گرشاسبی است بی خبر مانده اند!
بررسی شجره نامه آل کاکویه یزد
جهت دستیابی به این شجره نامه که برای یافتن تاریخ بنیان بناهای اولیه رهگشایی به شمار می رفت، از آثار مورخین و بررسی های تاریخی معاصر استفاده شده است. مقایسه تطبیقی کلیه مدارک بدست آمده این امکان را مسیر ساخت.
آثار مورخین
جعفری و کاتب در مباحث اولیه تألیفات خود ضمن برشمردن حکام و امیرانی که در شهر یزد به قدرت رسیدند و نیز همزمانی فرمانروایان یزد با سلاطین وقت ایران و نسبت های خویشاوندی آن ها با یکدیگر سخن گفته اند. گرچه در حاصل گفتار آنان تناقضات زیادی دیده می شود، اما همین مطالب سر منشاء پژوهش های بعدی جهت روشن نمودن شجره نامه آل کاکویه قرار گرفت.
شایان ذکر است که بانی مسجد قدیم در گفتار جعفری و کاتب گرشاسب است، اما کنیه ای که کاتب در مقالات هشتم برای گرشاسب ذکر می کند و دکتر افشار نیز همین فرد را به عنوان بانی مسجد قدیم معرفی می کند، با کتیبه تاریخ دار که از این شخص در قدمگاه علی بن موسی الرضا(ع) در آبادی فراشاه به عنوان بانی عمارت مذکور در سنه ۵۱۲ ه.ق به دست آمده است تطابق دارد. این سند معتبر، کلیدی بود برای یافتن شجره نامه آل کاکویه یزد و همچنین نشانگر عدم صحت شجره خاندان کاکویی که از آثار مورخین متقدم به دست آمده بود.
بررسی های تاریخی معاصر در شجره کاکوئیان
این شجره نامه در دو منبع موثق مورد بررسی قرار گرفته است:
ـ آقای دکتر ایرج افشار در بخش ضمیمه کتاب تاریخ یزد جعفری، تحت عنوان تعلیقات و توضیحات باغور و بررسی در متون تاریخی شجره نامه ای از آل کاکویه یزد را ارایه داده است. ص۴ـ۱۸۰
ـ دایره المعارف اسلامی، جلد دوم در صفحات ۱۰۷ الی ۱۱۵، شجره نامه ای از این خاندان را همراه با توضیحات مستند بیان کرده است.
شجره نامه خاندان کاکویی که از این دو مأخذ بدست آمده، کاملاً یکسان است و تنها در آخرین نسل حکام کاکویی یزد تناقضی دیده می شود. موارد دیگر اختلاف، محدوده تاریخی امارت پاره ای از امرای کاکویی، خویشاوندی خاندان کاکویی با دیالمه آل بویه و نیز وصلت هایی است که با سلاجقه داشته‌اند.
مقایسه تمامی مدارک شجره نامه آل کاکویه یزد را روشن ساخت که توضیحات مفصل این بررسی و مقایسه آن ها در این مختصر نمی گنجد و تنها شجره نامه مزبور ارایه می گردد که محدوده های تاریخی امارت امیران کاکویی را نیز در یزد نشان می دهد و رهگشایی برای یافتن بنیان بناهای اولیه مسجد جمعه یزد محسوب می گردد.
توضیح آن که برای یافتن شجره خاندان کاکویی یزد، به واسطه تناقضات زیادی که در آثار مورخین دیده شد، ناچاراً شجره نامه از جّد اعلای این خاندان پیگیری شد تا بتوان تاریخ آغاز حکومت این فرمانروایان را در یزد بدست آورد.
کاکو در گویش دیلمی به معنای دایی یا خال است. از آن جا که در تاریخ ثبت است، آل کاکویه با دیالمه آل بویه از طریق مادری خویشاوندی داشتند. به این نحو که جدّ کاکوئیان، دایی مجدالدوله دیلمی بود و به همین جهت به آل کاکویه شهرت یافته اند.
سیدّه، همسر فخرالدوله دیلمی و مادر مجدالدوله دیلمی است که در تاریخ از
او به عنوان زنی فاضل و قدرتمند یاد شده است. وی خواهر رستم دشمنزیار و فرزند مرزبان بن رستم جدّ اعلای آل کاکویه است.
مطلب را این جنین می توان پی گرفت که پس از درگذشت فخرالدوله دیلمی، فرزندش مجدالدوله که هنوز خردسال بود به درایت مادرش سیّده خاتون، خواهر دستم دشمنزیار، همچنان بر مسند حکومت در زمان سلطان محمود غزنوی باقی ماند که کاتب شرح مبسوطی از این ماجرا دارد.
دایی مجدالدوله، رستم بن مرزبان یا رستم دشمنزیار هم فرمانروای شهریار کوه بود و وفاداریش به آل کاکویه سبب گردید تا فرزند او ابو جعفر محمد بن دشمنزیار از طرف عمه اش سیّده خاتون در سال ۳۹۸ ه.ق. به حکومت جبال برسد که مقر او در اصفهان بود.
اواخر عمر علاءالدوله ابوجعفر محمد بن دشمنزیار(۴۳۳ـ۳۹۸ ه.ق.) ، پسر خال مجدالدوله دیلمی که به پسر کاکویه معروف بود. با تسلط سلاجقه در ایران(۵۵۲ـ۴۲۹ ه.ق.) قرین است.
پس از علاءالدوله از میان فرزندان ذکور او، ظهیرالدین ابو منصور فرامرز به سال ۴۳۷ ه.ق پس از کشمکش های زیاد به حکومت اصفهان رسید و به واسطه پیمان شکنی های مکرر با شاه سلجوق، نهایتاً طغرل سلجوقی در سال ۴۴۳ ه.ق. او را به حکومت یزد و ابرقو گماشت و به این ترتیب دوران حکومت کاکوئیان یزد آغاز شد که هر یک نقشی در ساخت و سازهای بناهای اولیه مسجد جامع یزد داشتند که در این جا برای روشن شدن مطلب به تفکیک هر یک از امرا مورد بحث و بررسی قرار می گیرند:
آل کاکویه یزد(۵۳۶ـ۴۴۳ه.ق):
ـ شمس الملوک ظهیرالدین ابو منصور فرامرز( پس از ۴۵۵ـ۴۴۳ه.ق):
وی اولین امیر کاکویه یزد و آخرین خبری که به نام او در تاریخ ثبت است، با هیئتی به سرپرستی عمیدالملک کندری به خواستگاری از دختر خلیفه قائم برای طغرل سلجوقی در سال ۴۵۴ ه.ق به بغداد رفت. در این سفر ارسلان خاتون زوجه خلیفه قائم که دختر جعفری بک یا برادرزاده طغرل سلجوقی بود، آنان را همراهی می کرد. ارسلان خاتون، پس از فوت خلیفه قائم به همسری امیر علی بن فرامرز، دومین امیر کاکویه یزد در آمد.
ـ علاءالدوله امیر علی بن فرامرز(۴۸۸ـ پس از ۴۵۵ ه.ق):
وی همزمان با ملکشاه سلجوقی(۴۸۵ـ۴۶۵ ه.ق) است و ارسلان خاتون زوجه سابق خلیفه عباسی با عمه ملکشاه سلجوقی را به همسری برگزید. در صحت این مدّعا، اشعار معزّی در مدح علی بن فرامرز، شبهه ای از این ماجرا باقی نمی گذارد، زیرا در آثار مورخین از این که ارسلان خاتون همسر کدامیک از امرای کاکویی است تناقض بسیاری دیده می شود که تاریخچه مسجد را به واسطه اقداماتش در مسجد با ابهام روبرو می سازد.
کف دست موسی پیغمبر است                                               و یا آتش اژدها پیکر است
امیر اجل فخر عالم علی                                            که دل پرور شاه دین پرورست
علی بن بوطالب اندر بهشت                                            علی بن شمس الملوک ایدرست
یکی آن که داماد جغری بک است                                              دگر آن که داماد پیغمبر است
ـ علاءالدوله گرشاسب علی بن فرامرز علاءالدوله(پس از ۵۱۳ـ۴۸۸ ه.ق):
این حاکم به واسطه همنام بودن با عم خود به گرشاسب ثانی مشهور است. وی داماد ملکشاه سلجوقی بود و به واسطه کشمکش هایی که پس از ملکشاه بین سلاجقه پدید آمده بود، از طرف سلطان محمود سلجوقی در سال ۵۱۳ ه.ق از فرمانروایی یزد برکنار شد و به این ترتیب به طرفداران سلطان سنجر پیوست. پایان زندگی گرشاسب مبهم است. اما تاریخ نشان می دهد که پس از سال ۵۲۰ ه.ق نیز در قید حیات بوده است. « زامباور در شجره نسب این خاندان، پس از گرشاسب دوم از فرزند او به اشاره “ فلان” نام می برد.» این اظهار نظر نشان می دهد که گرشاسب اولاد ذکور نداشته و به همین علت معرفی امرای کاکویی در متون تاریخی، پس از گرشاسب بسیار مبهم و آشفته است. اما منابع بسیاری در دایره المعارف اسلامی حاکی از آن است که پس از گرشاسب، برادرش فرامرز بن علی به فرمانروایی یزد منصوب شد.
ـ فرامرز بن امیر علی بن فرامرز(۵۳۶ـ۶ـ۵۱۳ ه.ق):
وی که همزمان با سلطان سنجر سلجوقی است، یکی از دختر عموهای سلطان سنجر را به همسری خود برگزید و مادرش نیز همانند  گرشاسب بن علی بن فرامرز، ارسلان خاتون است. فرامرز بن علی در سال ۵۳۶ ه.ق در ملازمت سنجر در نبرد با قراختائیان به قتل رسید.
ـ دختران فرامرز بن امیر علی بن فرامرز(۵۳۶ ه.ق به بعد و شروع حکومت اتابکان در یزد):
پس از فرامرز بن علی، سلطان سنجر، حکومت یزد را به دو دختر او واگذار کرد و یکی از امرای لشکر خود را به نام سام بن لنگر، اتابک دختران نمود. پس از دختران فرامرز، حکومت آل کاکویه در یزد منقرض شد و اتابکان یزد به قدرت رسیدند.
بانیان و تاریخ بنیان دو مسجد قدیمی
بررسی مدارک و شواهد تاریخی، اساسی ترین نکات مبهم بناهای اولیه مسجد را روشن نمود. مقایسه نتایج حاصله از این پژوهش و انطباق آن با شجره نامه آل کاکویه یزد، بانیان و تاریخ بنیان این دو مسجد قدیمی را مشخص می‌سازد.
مسجد اولیه: مسجد جمعه شهرستان؛ یا مسجد جامع عتیق
طرح شبستانی مسجد به ویژه به سبک عربی( تصویر شماره پنج)؛ قابل قیاس با مساجدی است که در قرون اولیه اسلامی ساخته شده اند. نظیر مسجد تاریخانه دامغان(۱۶۰ ه.ق) مسجد جامع اولیه اصفهان(۱۵۶ ه.ق) که بومسلمی هستند و یا جامع عتیق شیراز(۲۸۱ ه.ق) که در زمان عمرولیث صفاری ساخته شد. بنابراین، مسجد جامع عتیق از وجه طراحی به قرون اولیه اسلامی تعلق دارد.
نکته دیگری که تعلق این مسجد را به قرون اولیه اسلامی نزدیک می سازد، انحراف قبله آن است. این اتفاق در مساجد اولیه ای که ساخته شده است، بسیار دیده می شود و دلیل آن هم روشن است. مثل مسجد اولیه اصفهان که به دلیل انحراف قبله در تاریخ ۲۲۶ ه.ق تخریب و مسجد شبستانی دیگری در مکان آن ساخته شد.
اما علیرغم انحراف جهت قبله، مسجد جامع اولیه یزد حفظ گردید و در قرون بعدی در جوار آن مسجد دیگری برپا شد که ر آن نماز جمعه برگزار می گردید.
از طرفی بنیان این مسجد بنا به قول مورخین نمی تواند در زمان اولین امیر کاکویی یزد اتفاق افتاده باشد. زیرا این گفته به آن معنی است که تا نیمه قرن پنجم در یزد مسجد جمعه ای برپا نشده و اگر هم ساخته شده باشد در آستانه ظهور گنبد خانه و ایوان در مساجد، ما با احداث مسجد شبستانی مواجهیم، که بعید است. همچنین در فاصله زمانی نیم قرن، احداث دو مسجد در مجموعه بناهای اولیه، یکی با طرح شبستانی و دیگری با طرح گنبدخانه ای ایوان دار، در قرن پنجم غیر ممکن است.
بنابراین بنیان مسجد اولیه به طور قطع در زمان کاکوئیان اتفاق نیافتاده است
و مربوط به قرون اولیه اسلامی است. اما در مورد این که این مسجد متعلق به چه زمانی از قرون اولیه اسلامی است، دو دوره تاریخی مورد بحث است:
امکان بحث این مسجد در دوران ابومسلم در این مکان ضعیف است. زیرا مورخین به بنیان مسجد فرط در مکان دیگری از شهر ( در کنار دروازه مهریجرد) توسط احمد زمجی اشاره دارند که جامع هم نبوده، زیرا اقدامات ساختمانی مسجد جامع در زمان کاکوئیان در جوار آن اتفاق نیافتاده است. همچنین احتمال دایر بودن آتشکده ای در این مکان تا قرن سوم ه.ق نیز طبق آن چه که آمد وجود دارد.
اما امکان احداث مسجد اولیه در دروان عمرولیث صفاری قطعیت بیشتری دارد. وی که از طرف خلیفه عباسی به حکومت خراسان، عراق و فارس رسید، مورخین در مورد او چنین نگاشته اند:« او مال بسیار جهت خلیفه بفرستاد و مال یزد او تصرف می کرد و والی او در یزد بود» بنابراین همان گونه که در زمان او مسجد جامع عتیق شیراز احداث گردید، در یزد هم مسجد جامع عتیق برپا شد، شایان ذکر است که ماکسیم سیرو نیز احتمال احداث این مسجد را در عهد عمرولیث صفاری (۲۸۹ـ۲۶۵ ه.ق۹ با قاطعیت بیشتری از دوران ابومسلم ذکر کرده است.
مسجد ثانویه: مسجد جمعه در ده، مسجد جامع قدیم، مسجد گرشاسبی
بررسی ویژگی های مسجد و مقایسه با گفتار مورخین، تاریخ بنیان و بانی مسجد جامع قدیم را مشخص می نماید. هیچگونه سند و مدرک عینی از چگونگی طرح این مسجد در دست نیست. اما از متون تاریخی می توان چنین استنباط کرد که این مسجد دارای گنبد خانه و ایوان بوده است. زیرا در آثار مورخین بارها از گنبد مقصوره قدیم و صفه مقصوره آن یاد شده است. بنابراین تاریخ بنیان این مسجد با تاریخ متحول شدن مساجد از طرح شبستانی به چهار ایوانی گنبد دار سازگار است. نظیر مسجد جمعه اصفهان که در نیمه دوم قرن پنجم ه.ق و بین سالهای ۴۶۵ الی ۴۸۵ ه.ق دارای گنبد خانه شد و ایوان های آن در ابتدای قرن ششم احداث شدند. یا مسجد زواره که در ۵۳۰ ه.ق با طرح جدید یعنی چهار ایوانی گنبد دار ساخته شد.
مکان یابی مسجد جامع قدیم با اتکا به صحنی که ماکسیم سیرو برای این مسجد ترسیم کرده، امکان وجود یک گنبد خانه و ایوان را در سمت قبله مسجد به دست می دهد. اما از طرفی با وسعت زمینی که مسجد در آن واقع بوده، بعید به نظر می رسد که صحن مسجد تا این حد نزدیک به مسجد جامع عتیق طرح شده باشد. حال آنکه مسجد می توانسته در میانه زمین مستقر گردد. در این صورت امکان طرح مسجد، علاوه بر تک ایوانی گنبد دار، چهار ایوانی گنبد دار نیز میسر بوده است.
قبله این مسجد نیز بر اساس صحنی که ماکسیم سیرو برای آن ترسیم کرده، در جهت قبله شبستان شازده است که نسبت به قبله اصلی به سمت غرب انحراف داشته است.
مورخین متقدم همگی بر موجودیت این مسجد متفق القولند و بانی آن را گرشاسب دانسته اند، منتها در ذکر کنیه گرشاسب و این که چندمین امیر کاکویه یزد است اختلاف نظر دارند.
اما شجره نامه آل کاکویه یزد، نشان داد که این امیر، سومین فرمانروای کاکوئیان یزد است و یا همان علاءالدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاءالدوله ابن جعفر کالنجار است که بین سال های ۴۸۸ الی ۵۱۳ ه.ق در یزد حکومت می کرد و مسجد جامع قدیم در جوار مسجد عتیق در زمان وی بنیان نهاده شد.
جمع بندی
مکان یابی تاریخی بنا
احتمال دارد که بنای مسجد جامع کبیر یزد در مکان و یا در جوار آتشکده زردتشتیان واقع شده باشد. این احتمال به گواهی صاحبنظرانی است که بقایای تاریخی مسجد را رؤیت نموده اند، وگرنه در آثار مورخین هیچ نشانه‌ای از وجود آتشکده در این مکان ابراز نشده است.
ماکسیم سیرو، دکتر افشار، دکتر پیرنیا و پروفسور پوپ همگی احتمال وجود آتشکده را در این مکان بنابر شواهدی بیان نموده اند.
اما بررسی ها نشان می دهد که مکان مسجد جامع کبیر یزد درست در مقابل دروازه شهرستان یا شهر دوران پیش از اسلام است…

منابع:
افشار.۱۳۵۴ ، ج۲ ، صص۱۲۶-۱۰۹ ؛ پوپ.۱۳۷۰ ، ص۱۸۵ ؛ پیرنیا.
۱۳۶۶ ، صص۷-۵ ؛ » پیرنیا. ۱۳۶۹ ، صص۲۲۰و۲۲۵ ؛ جندقی