بررسی جنگ های ناصرالدین شاه و ترکمن

ناصرالدین شاه وترکمن ( تنبیه سرخس ۱۲۶۷ ه.ق ۱۸۵۱ م)
    این لشکر کشی آن چنان که از اهداف آن بود برای ایران عایدی نداشت .وسرخس نیز فتح نشد و این عدم توفیق را به واسطه بروز بعضی مشکلات جوی وسیاسی منطقه دانسته اند . گر چه می توانستند با کمی جرات به خرج ذادند کل ترکستان را فتح کنند ویا روشی بکار برند تا کل ترکمن به طرف قاجار  برگردند چرا که خان خوارزم نیز ان جارا ترک کرده بود  وترکمن ها از او چندان دلخوشی نداشتند  وکوچک ترین محبتی ان ها را به طرف خود جلب می کرد  روابط بعدی مردم سرخس با خان خیوه این موارد را تایید میکند.
    انها از رفتن خان خوارزم نیز فهمیدن که خان برای انها نمی تو اند پشتیبان وتکیه گاه خوبی باشد  وانها را در مقابل حاکم خراسان تنها گذاشته رفته بود که این با عث شد که ترکمن ها در فکر دفاع از خود با  تکیه بردرایت خود باشند  ولی اکنون باید در مقابل حسام السلطنه  چاره ای می اندیشیدند  
    وقتی لشکر خوارزم از مرو بیرون شد  و به سوی خوارزم رفت اهل سرخس جهت امان یافتن از لشکریان قاجار اظهار بندگی کردند و صد نفر از ریش سفیدان وکدخدایان معتبر سرخس را روانه ی مشهد کردند ۱ تا بلکه از هجوم  لشکر قاجار  ممانعت بعمل اورند  انها از شاهزاده خواستند که حاکمی از طرف خود برای انها تعیین  کندحسام السلطنه نیز ضمن پذیرایی از آنها عباسقلی ، بیگلر بیگی مشهد را جهت حکومت سرخس مشخص کرده و با آنها روانه کرد ۲و به بزرگان سرخس خلعت و امیدواری دادند.۳
   اما او پس از چند ماه حکومت  در سر خس  از ان جا فرار کرد و بهانه ی اواین بود که مردم سرخس با امیر احمد خان جمشیدی آدم خان رابطه دارند .۴ در این واقعه جعفر آقای کلاتی با ترکمن ها یار شد  ولی عملکرد بعدی ترکمن ها عدم صحت ادعای اورا ثابت می کند  چون که بعداز فرار او از سرخس .
در سال ۱۲۶۸ ه ق ۱۸۵۲ م ارازخان با جمعی دیگر از ترکمانان سرخس وارد مشهد مقدس شده وتعهد خدمت کرد ند و چند تن از متعلقات خود را به نوا(( گروگان )گذاشت .    همچنین ترکمن های مرو نیز اظهار بندگی کردند ۵ که حسام السلطنه به آنها  نیزخلعت داد

ا .اعتمادالسطنه ،محمدحسن خان ؛ مرات البلدان ، ص ۱۰۵۳و۱۰۷۳
۲ خور موجی ، حقایق الاخبار ناصری ، ص۹۲
۳ وقایع اتفاقیه ، سال ۶۸  نمره ی۴۱ ، ۱۹ محرم ص۲ 
۴ لسان الملک ، همان منبع، ص ۱۱۲۴
۵ . وقایع اتفاقیه  ، ۱۴ محرم ۱۲۶۹ ،نمره ی۹۱
     درین دیدار اراز خان سرخسی با پنجاه نفر نزد حسام السطنه امدند و قرار شد که همیشه در مشهد بمانند و پنجاه نفر دیگر نیز مشغول خدمت باشند و صد نفر دیگر در قراولخانه ی انجا خدمت کنند ۱
.درین سال که کار خراسان داشت سامان می یافت کار استر اباد برمراد نمی رفت چون که بیگربیگی استر آباد وجعفر قلی خان قراجه داغی میر پنجه به ترکمن های گرگان تاخته بودند و گوسفندان وشتران بسیار غارت کرده بودند و ترکمن ها شورش کرده بودند در جنگ های استر آباد رئیس ترکمنان ذوالنون نامی بود که در حین جنگ کشته شد وبقیه آنها به ماورا گرگان رود کوچ کردند وقراخان رئیس وریش سفید آتابای در دست بیگربیگی در اسارت بود     گرچه قراخان از بندگان دربار بود.
      جعفر قلی خان ومحمد خان برروی گرگان بندی درست کردند و در سلطان آباد که به حکم شاه درست شده بود لشکر گاهی ساختند.ولی  ترکمانان آنجا را محاصره کردند   وآخر سر جعفر قلی مجبور به برگشت به آق قلعه شد۲ اما در امتداد گرگان قراول خانه ها ساختند ، به غیر از آن به دستور امیر کبیر آنها را تشویق به شهر نشینی و کشاورزی کردند۳. رضا قلی خان که از سفارت خوارزم از راه استر آباد می آمد خود از کرده ی حکام محلی استر آباد نسبت به ترکمن اظهار تأسف می کند و ضعیت صحرا را بسیار متشنج می خواند۴ به هر حال پس از کشته شدن ذوالنون که شخصی مذهبی بود و از طرف خان خوارزم جهت مقابله با لشکریان آمده بود.۵ ترکمن ها پراکنده شدند و گروهی به حضور بیگر بیگی استر آباد آمده و اظهار خدمت نمودند وجعفر قلی خان قراجه داغی میر پنجه  و سردار استر آباد محمد ولی خان آنها را که ۱۲ نفر بودند به دارالخلانه ( تهران ) آوردند کسانی چون آدینه نظر خان از جعفر بای وقلی خان از آتابای ، بایلی خان دوجی ، ولی  سردار دازی ، آدینه قلیچ سردار تاتار وقجق وبیک فولاد سلاق خدر نظرخان غراوی وبهلکه ، صاین قلی قانقرمه واباریش سفید بدراق وخضر ریش سفید یمرلی ونوبت بیگ بزرگ بایرام شالی که این افراد مورد الطاف شاهنشاهی شدند ۶.
بدین طریق  در گرگان آرامشی پدید آمد وچنین اطاعتی از ترکمن ها در طی سالیان دراز دیده نشده بود. ۷

۱ اعتماد السلطنه ،  محمد حسن خان  ،تاریخ منتظم ناصری ج۳ ص۱۷۴.
 2. لسان الملک، همان منبع، ص۱۱۳۱
۳ .ادمیت ، فریدون ؛ امیر کبیر وایران، (تهران ،خوارزمی ۱۳۵۵ )،ص ۱۲۲
۴ هدایت ، روضه الصفای ناصری ،ج۱۴ ،ص۸۵۶۴
۵ .همان منبع، همان جا
۶ لسان الملک ، همان منبع ، ص۱۱۷۸
۷ .ادمیت ، فریدون ، همان منبع ، ص ۶۰۱

منابع چاپی
ادمیت، فریدون ؛ امیر کبیر وایران ، تهران، خوارزمی، ۱۳۵۵
ال داوود، سید علی ؛ نامه های امیر کبیر تهران، نشرتاریخ ایران، ۱۳۷۱
آوری، پیتر، تاریخ معاصر ایران، ترجمه ی  محمد رفیعی مهر ابادی ،تهران، عطایی،۱۳۷۳
ابن عربشاه ؛ زندگی شگفت اور تیمور ، به کوشش محمد علی نجاتی ، تهران، انتشارات علمی وفرهنگی، ۱۳۷۰
اتینگهاوزن ریچارد والگ گرابر  ؛ هنر ومعماری اسلامی، ترجمه ی یعقوب آژند، تهران، سمت ،۱۳۷۸
ارفع، رضا ، ایر ان دیروز (خاطرات پرنس ارفع الدوله )، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ، ۱۳۴۵
استرابادی، میرزا مهدی خان ؛ جهان گشای نادری، به کوشش سید عبدالله انوار، تهران، انجمن اثار ملی، ۱۳۴۱
اسکندر بیک منشی ترکمان، عالم ارای عباسی،  به تصحیح  محمداسماعیل رضوانی ،تهران، دنیای کتاب ۱۳۷۷
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم بن محمدالفارسی ؛ مسالک وممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، توس، ۱۳۶۳
اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا ؛ اکسیر التواریخ ،به کوشش جمشید کیان فر، تهران ، ویسمن ، ۱۳۷۰
 اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان صنیع الدوله، تاریخ منتظم ناصری، به تصحیح محمد اسماعیل رضوانی تهران دنیای کتاب ۱۳۶۳
—–  ؛ ،مرات البلدان، به کوشش دکتر عبدالحسین نوایی ومیر هاشم محدث، تهران، دانشگاه، تهران، ۱۳۶۷
—–  ؛روزنامه ی خاطرات اعتمادالسلطنه ،به کوشش ایرج افشار، تهران، امیر کبیر ،۱۳۴۵
: بار تولد ، ولادیمیر ، خاورشناسی در روسیه واروپا، ترجمه ی حمزه سردادور ( تهران، ابن سینا، ۱۳۵۲ )
——-؛، تاریخ ترک های آسیای میانه ، غفار حسین ، تهران ، توس ،۱۳۷۶
بامداد ، مهدی ، رجال ایران ، تهران ؛ زوار ،۱۳۵۷
بسطامی ، محمد طاهر ، فتوحات فریدوینه ، به کوشش سعید میر محمد صادق ، تهران ، نشر قطره ۱۳۸۰
بنینکن واشیولر ، ( مجموعه آسیای میانه ) ترجمه کاوه بیات ، تهران، پژوهش های فرهنگی ،۱۳۷۶
بهادر خان ، ابوالقاضی ، شجره نامه ، ترجمه ی آنا دردی عنصری، گنبد، ایل آرمان، ۱۳۸۳
بیات ، نادر، مهاجران توران زمین ، تهران ، ایران شهر، ۱۳۷۰
بیهقی ، ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی ، تاریخ بیهقی ، تصحیح شاهرخ موسویان ، تهران ،دستان ۱۳۸۲
پاولویچ . م وتریادس ایرانیکی ، سه مقاله درباره ی مشروطیت ، ترجمه م هوشیار ، تهران، امیر کبیر ،۱۳۵۷
پیرنیا واقبال ، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجار . تهران، اساطیر، ۱۳۷۸
پور گشتال، هامر ، تاریخ امپراتوری عثمانی ، تهران، زرین، ۱۳۶۷
جهان بانی ، امان … مرزهای ایران و شوروی ، تهران، چاپخانه ی مجلس، ۱۳۳۶
جهان گیر ، ابوالقاسم ، جغرافیای تاریخی خراسان ، تهران، چاپخانه ی بانک ملی، ۱۳۴۸
جی شاو ، استانفورد ، تاریخ امپراتوری عثمانی وترکیه ی جدید ، ترجمه محمود رمضان زاده ، مشهد، آستان قدس، ۱۳۷۰
تکمیل همایون ، ناصر ، مرزهای ایران  در دوره ی معاصر، تهران ، دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۰
    ———–           آبسکون یا جزایر آشوراده ، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی ، ۱۳۷۹
: توحیدی کلیم ا…؛ حرکت تاریخی کرد ، مشهد ، مولف ،۷  135
حقی از ون چارشی لی ، اسماعیل ، تاریخ عثمانی ترجمه ی ایرج نوبخت ، تهران ، کیهان ۱۳۷۰
: حسن زاده ، اسماعیل حکومت ترکمنان قراقویونلو و آق قویون لو در ایران ، تهران، سمت ، ۱۳۷۹
: خواجه نظام الملک ، گزیده سیاستنامه به کوشش جعفر شعار، تهران ، قطره ،۱۳۷۲
خانیکوف ، ولاد یمیر ویچ ، سفرنامه ی خانیکوف ،ترجمه ی یغمایی وبیگناه ، مشهد، آستان قدس، ۱۳۷۵
: خور موجی ، محمد جعفر ، حقایق الاخبار ، به کوشش حسین خدیوجم  ، تهران، نشرنی ،۱۳۶۳
دو لاندلن ، شارل ، تاریخ جهانی ، ترجمه ی احمد بهمنش ، تهران ، دانشگاه، ۱۳۸۰،
دیه جی ، عبدالرحمان ، زندگی نامه و برگزیده ی اشعار مختومقلی فراغی ، تهران، انتشارات بین المللی الهدی، ۱۳۷۳
دوردیف ،مراد و قادیرف، شهرات ، ترکمن ها ی جهان ، ترجمه ی امان گلدی ضمیر، تهران ، درخت بلورین، ۱۳۷۹
    ذبیحی ، مسیح ، استر آباد نامه ، تهران، امیر کبیر ، ۱۳۴۸
     ذبیحی و منوچهر ستوده ،، از آستار تا استر آباد ۷و ۵و ج، تهران، وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، ۱۳۷۷
رستم الحکما، محمد هاشم ، رستم التواریخ به کوشش عزیز ا… علیزاده ، تهران، فردوس، ۱۳۸۳
ریاضی هروی ، محمد یوسف ، عین الوقایع، به کوشش محمد آصف فکرت ، تهران ، انتشارات آموزش و انقلاب، ۱۳۷۲
روشنی زعفرانلو ، قدرت ا… ، سه سفرنامه ، تهران ، توس ، ۲۵۳۶
رابینو، یانت لویی؛ سفرنامه ی مازندران و استر آباد ، ترجمه ی غلامعلی وحید مازندرانی، تهران انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۳
ژان گور ، خواجه تاج دار ،  ترجمه ی ذبیح الله منصوری ،تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۷
رهر برن ، نظام ایالات در دوره ی صفویه ، ترجمه ی کیکاوس جهانداری، تهران، بنگاه ترجمه و نشر ،۱۳۵۷
ساروی، محمدتقی؛  تاریخ محمدی ( احسن التواریخ) تهران، امیرکبیر،۱۳۵۷
 سومر، فاروق؛ اغوزها ، ترجمه آنادردی عنصری ، گنبد،حاجی طلایی ،۱۳۸۰
سایکس، سرپرسی ، ده هزار میل در ایران ، ترجمه ی حسین سعادت ، تهران،  ابن سینا ،۱۳۳۶
سارای ، محمت ، ترکمن هاد در عصر امپریالیسم ، قدیروردی رجایی ، تهران، مترجم، ۱۳۷۸
سارلی ، اراز محمد ، ترکستان در تاریخ ، تهران، امیر کبیر، ۱۳۷۱
       ——- تاریخ ترکمنستان ، تهران ، وزارت خارجه ،۱۳۷۳
سعیدی، محمدولی ، تاریخ رامیان و فندرمیک ، مشهد ، مؤلف ،۱۳۶۴
شاکری ، رمضان علی ، اترک نامه ، تهران ، امیر کبیر، ۱۳۸۱
شاهین، داریوش ، ایران درصد قرن اخیر   ،سازمان تربیت بدنی ،۱۳۷۹
شیرازی ( خاوری ) ، میرزا فضل ا … ، تاریخ ذوالقرنین ، تصحیح ناصر افشار، تهران، وزارت فرهنگ وارشاد ،۱۳۵۹
شیل ، لیدی ، خاطرات لیدی شیل ، ترجمه حسین ابو ترابیان ، تهران، نشر نو، ۱۳۶۸
شمیم علی اصغر ، ایران در دوره ی سلطنت  قاجار ، تهران، زریاب، ۱۳۸۳
شعبانی ، محمد ، فرازهایی از تاریخ ترک ها ، تهران ، دبیران قلم ،۱۳۸۱
طهرانی ، ابوبکر ، تاریخ دیار بکریه ، به کوشش ، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۵۶
 طباطبایی ، معاهدات وقراردادهای تاریخی در دوره ی قاجاریه ، تهران، انتشارات موقوفه محمود افشار، ۱۳۷۳
کاظم زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران ، ترجمه منوچهر امیری ، تهران ، انتشارات انقلاب اسلامی ،۱۳۷۱
کاشغری ، محمود ، لغات الترک ، سید محمود دبیر سیاقی ، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۷۵
کاکلی، مارگریتا مبلی ، هنر سلجوقی ، ترجمه ی یعقوب آژند ، تهران، ۱۳۷۸
کیانی ، محسن  ، تاریخ خانقاه در ایران ، تهران، طهوری ،۱۳۸۰
کشاورز فتح ا… نامه های حکومتی فیروز میرزا فرمانفرما ، تهران ، سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۷۹
کولایی ، الهه ، سیاست وحکومت در آسیای مرکزی ،تهران ،سمت، ۱۳۷۶
لسان الملک ، محمد تقی، ناسخ التواریخ ، به کوشش جمشید کیان فر ، تهران، اساطیر، ۱۳۵۷ 
لرد کرزن ، جورج نا تانیل ، ایران و قضیه ی ایران ،ترجمه ی غلامعلی وحید مازندرانی ، تهران، علمی و فرهنگی ۱۳۷۳
لرد کین راس ، قرون عثمانی ، ترجمه پروانه ستاری ،تهران، کهکشان ،۱۳۷۶
لمبتون ا.ک .س؛ ایران عهد قاجار، سیمین فصیحی، مشهد ،جاودان خرد ، ۱۳۷۵
گو بینو ،دو کنت،  جنگ ترکمن ، ترجمه سید محمد علی  جمال زاده ، تهران، جاویدان ،۱۳۵۷
گلی ،امین ا…  ؛ تاریخ سیاسی واجتماعی ترکمن ها ، تهران ،علم، ۱۳۶۶
مک گرگرسی. ام، شرح سفری به ایالات خراسان وسیستان ، ترجمه اسدا… توکلی ، مشهد ، آستان قدس ۱۳۶۸
ملکوئوف ، گری گوری ، کرانه های جنوبی  دریای خزر ، ترجمه امیر هوشنگ امینی ، تهران کتاب، ۱۳۶۱
مکنزی، چارلز ، سفرنامه شمال ، ترجمه منصوره ، اتحادیه ، تهران ،گستره، ۱۳۵۹
موزر ، هنری ، سفرنامه ی ترکستان و ایران ، ترجمه علی مترجم و محمد گلین ، تهران ، سحر، ۲۵۳۶
منشی ، محمد علی ، سفرنامه رکن الدوله به سرخس به کوشش محمد گلین ، تهران، سحر،۲۵۳۶
مقصود لو وکیل الدوله ، حسینقلی ، مخابرات استر آباد ، به کوشش ایرج افشار ، تهران ،نشر تاریخ ایران ،۱۳۶۳
مستوفی  ، عبد ا…  ؛ شرح زندگانی من، تهران، زوار ، ۱۳۶۰
محمود ، محمود ، روابط خارجی ایران وانگلیس، تهران ، انتشارات ، اقبال وشرکا ،۱۳۵۰
متولی حقیقی ، یوسف ، وزیرتاریخ نگار، مشهد، محقق،۱۳۸۱ایران وافغانستان ، مشهد بنیاد پژوهش های اسلامی ،۱۳۸۳
مشعوف ،حمید ، وزارت ووزیران اعظم ، تهران، توس، ۱۳۸۳،
میرنیا ، سید علی ، وقایع خاور ایران ، مشهد، سال ۱۳۶۷
میرجعفر، حسین ، تاریخ تیموریان و ترکمانان ، تهران،   سمت،۱۳۸۱
میر پنجه ، اسماعیل ، خاطرات اسارت ، صفاء الدین ترابیان ، تهران مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۰
– نورایی، فرشته ، تحقیق در افکار میرزا حاکم خان ناظم الدوله ، تهران، فرانکلین، ۱۳۵۲
-نجم آبادی ، افسانه ، حکایت دختران قوچان ، مشهد، روشنگران ،۱۳۷۴
نصیری، محمد ابراهیم ،دستور شهید یاران، به کوشش محمد نادر نصیری مقدم ،تهران ، نشر موقوفات افشار، ۱۳۷۳
نجمی ، ناصر ، عباس میرزا ، تهران ، علمی ،۱۳۷۴ ‌‌     فاتح هرات، تهران، گلشایی، ۱۳۶۸
ناطق، هما ، از ماست که بر ماست ، تهران ،ْ  اگاه، ۷ ۲۵۳
نفیسی ، سعید ، تاریخ اجتماعی وسیاسی ایران ج ۱ ، تهران ، بنیاد، ۱۳۶۸
واتسن ، رابرت گرانت  ،تاریخ قاجار ، ترجمه عباس قلی آزادی،  تهران، ۱۳۴۰
وامبری ، آرمینیوس ، سیاحت درویش دروغین ، ترجمه ی  فتحعلی خواجه نوریان ، تهران، بنگاه  ترجمه ونشر کتاب، ۱۳۴۷
وثوق، زمانی ، آشوراده و هرات ، تهران ، گویا، ۱۳۶۳
هدایت، رضا قلی خان ، سفارت نامه خوارزم به کوشش علی حصوری ، تهران، طهوری ، ۲۵۳۶
روضه الصفای ناصری، به کوشش جمشید کیان فر ، تهران، اساطیر، ۱۳۵۷
هروی ، جواد ، تاریخ سامانیان عصر طلایی ایران بعد از اسلام ، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۰
همدانی ، ابوبکر ، البلدان ، به کوشش محمد آیتی، تهران، بنگاه ترجمه ونشر کتاب ،۱۳۴۲
——   ؛حدود العالم الشرق ای المغرب، به کوشش منوچهر ستوده ، تهران ، انتشارات طهوری، ۱۳۶۲

       فهرست منابع و مآخذ ترکمنی
سیدی خوجه ، دیوان شعر ، به کوشش مراد دردی قاضی ونور محمد مرداوغلی، گنبد کاووس ،انتشارات عشق ودانش ،۱۳۸۴
فراغی ، مختومقلی، دیوان شعر ، به کوشش مراد دردی قاضی ، مشهد ، انتشارات گلنشر، ۱۳۷۹
قلیج ، مسکین ، دیوان شعر ، به کوشش مرادی دردی قاضی، گنبد، نشر قابوس ، ۱۳۵۹
قاضی ،عبدالستار ،  جنگ نامه،  ترجمه ی وکمک اقای قلی زاده  عشق اباد ،     1992

فهرست مطبوعات و مجلات
بیات ، کاوه ، جنگ گوگ تپه ، نگاه نو ( ۱۳۷۰ ، آبان ش ۲ )
تقوی زاده ، حسن ، زندگی و اقدامات یارمحمد خان (سهام الدوله بجنوردی )، فصل نامه روزگاران سازمان آموزش و پرورش خراسان ، ( ۱۳۸۱ شماره ی ۹ و ۱۰ پاییز و زمستان مشهد مقدس )
تکمیل همایون ، ناصر ، قاجارهای مرو و ترکمان ، مجله ی یغما، ( ۱۳۷۰ شماره ی ۳۲ ، تهران )
کشمیری ، احمد، نبرد آق قلعه ( سند مصطفی قلی خان قاجار )، مجله ی بررسی های تاریخی سال ششم سال ۱۳۵۰ ،
 کلهر ، میرزا ، درمورد طوایف سالو روز آباد ، اردوی همایون، سال اول ش ۹ شش ذیقعده ۱۳۰۰
نجمی ، ناصر ، جدا شدن هرات از ایران بی ارتباط از انتزاع شهرهای مرو و خیوه نیست، کیهان فرهنگی، ( سال دوم ، ۱۳۶۴ شماره ی ۱۱ ، تهران )
نوری ، سعادت ، حاج میرزا حسین خان سپه سالار و ترکمانان ، یغما، سال بیست وهشتم – شماره ی ۱۱ ۱۳۵۴ شماره ۱۱ تهران )
ناطق  ،هما، عباس میرزا وجنگ سرخس ، مجله نگین شماره ی ۳۱ شهریور ۱۳۵۳ تهران

   مطبوعات دوره ی قاجار تا قرار داد اخال
تذکره چی جبار ؛روز نامه ی وقایع اتفاقیه (۱۲۷۷ –  1267 ه.ق ) استان قدس تالار محققین مطبوعات
 صنیع الملک غفاری ابوالحسن ؛روز نامه ی دولت علیه ی ایران( ۱۲۸۷ –  1277 ه.ق )از شماره ی ۴۷۲-۶۵۰ استان قدس تالار محققین مطبوعات
رهنما   حمیدرضا ؛ روز نامه ی ایران (۱۳۲۰- ۱۲۸۸ه.ق ) از شماره ی۱۰۳۲- ۱ آستان قدس

فهرست منابع دست اول(غیرچاپی )
      اسکوبلف ؛ جنگ در ترکستان، ترجمه ی امان ا… ،میرزا کتابخانه ی ملی، شماره ی ۱۳۳
اعتمادالسلطنه قرا گوزلوعبدالله بن مصطفی قلیخان ؛سفرنامه ی پسر اعتمادالسلطنه، کتابخانه ی ملی ، شماره ی۵۴۷
پاشینو ؛ سفرنامه ی ترکستان ،ترجمه ی مادروس داود خانف، کتابخانه ی ملی، شماره ی ۱۷۶۱
کرودکف؛ جنگ در ترکما نیه ،ترجمه ی امان الله میرزا ،کتابخانه ی دانشگاه ، شماره ۲۷۴۹
کستنکو  ؛ شرح سفر اسیای مرکزی ،ترجمه ی مادروس داودخانف ،کتابخانه ی ملی، شماره ۱۱۳۹
لشکر نویس، سید محمد،  سفر نامه ی مرو،  کتابخانه ی ملی، شماره ی ۱۳۶۵
مک گاهان،  سفرنامه ی خیوق ، ج۲و۱،ترجمه ی عارف ارزومی،، کتابخانه ی ملی،شماره ی ۱۷۵۳
ملکم خان ناظم الدوله ؛ درباره ی اقوام ترکمن،  کتابخانه ی ملی، شماره ی ۱۴۹
— ،سفارت روسیه (تبریک فتح گوک تپه از طرف حاکم خراسان ) کتابخانه ی ملی ، شماره ی۷۳۳
نامه ی عبدالرحمان خان به بریتانیا ( سری مجموعه ی نسخ خطی )، کتابخانه ملی ، شماره ی ۳۶۵
وصیت نامه ی پطر کبیر، ( سری مجموعه ی نسخ خطی )، کتابخانه ی ملی  شماره ی ۳۶۵
آرشیو سازمان  اسناد ملی ایران   تهران ؛  اسناد دوره ی قاجاریه از سال ۱۲۵۰ ه.ق تا ۱۳۰۵ ه.ق