طراحی، ارزیابی و اجرای دور? آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر

فهرست مطالب
چکیده     1
مقدمه    2

فصل اول: طرح کلی تحقیق
بیان مسئله    5
ضرورت     11
اهداف تحقیق     12
سؤالات و فرضیات     12
تعاریف نظری اصطلاحات    13
تعاریف عملیاتی اصطلاحات    18

فصل دوم: مبانی نظری و پیشین? پژوهش ها
پیشگیری از مصرف مواد مخدر     20
رویکرد ها و نظریه های پیشگیری     24
نگرش مثبت به مواد مخدر     36
نظریات سوء مصرف مواد مخدر     50
رویکرد مهارت های زندگی     53
رویکرد عوامل خطر و عوامل حفاظت کننده     66
برنامه های آموزش پیشگری در مدارس جهان     79
انگلستان     80
آمریکا     85
کویت     93
ایران     95
دور? پیشنهادی آموزش فرد- مدار پیشگری از سوء مصرف مواد مخدر     125
فصل سوم: روش شناسی
روش تحقیق    134
جامع? آماری     135
شیو? انجام طرح    135
ابزار اندازه گیری     136
شیو? تجزیه و تحلیل اطلاعات     138

فصل چهارم: نتایج
نتایج بدست آمده از تجزیه و تحلیل اطلاعات     141

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
بحث و نتیجه گیری     146
محدودیت ها     159
پیشنهاد ها     160
منابع      167

فهرست جداول
فصل اول
جدول ۱- ۱: ملاک های DSM- IV برای مسمومیت با مواد    15
جدول ۱- ۲: ملاک های DSM- IV برای ترک مواد    16
جدول ۱- ۳: ملاک های تشخیص DSM- IV برای وابستگی به مواد    16
جدول ۱- ۴: ملاک های تشخیص DSM- IV برای سوء مصرف مواد    17
فصل دوم
جدول ۲- ۱: خلاصه ای از برنامه های آموزشی مدارس     35
جدول ۲- ۲: دسته بندی نظریات با توجه به خود، دیگران، جامعه و طبیعت     46
جدول ۲- ۳: نقط? تمرکز رشته ای نظریه ها    47
جدول ۲- ۴:حدود نظریات با توجه به خلاص? عنوان، متغیرهای کلیدی، ماد? موردتأکید و    ویژگی های جمعیت شناختی    48
جدول ۲- ۵: عوامل خطر در سوء مصرف مواد    69
جدول ۲- ۶: عوامل محافظت کننده و عوامل خطر برای شروع مصرف داروهای غیر مجاز در بین نوجوانان    70
جدول ۲- ۷: رئوس محتوای برنام? پیشگیری از اعتیاد در کتاب تغذیه و بهداشت    85
جدول ۲- ۸: نمونه درسی در زمین? آموزش پیشگیری از اعتیاد    88
جدول ۲- ۹: معرفی دارو و هشدارهای آن     89
جدول ۲- ۱۰: روش های تدریس درزمین? آموزش پیشگیری ازاعتیاددرکشورهای موردمطالعه.    124
جدول ۲- ۱۱: تقسیم بندی عوامل غیر قابل کنترل (فردی و اجتماعی)    126
جدول ۲- ۱۲: تقسیم بندی عوامل قابل کنترل (فردی و اجتماعی)    126
جدول ۲- ۱۳: عوامل غیر قابل کنترل (فردی و اجتماعی) در نظریه عوامل خطر    127
جدول ۲- ۱۴: عوامل قابل کنترل (فردی و اجتماعی) در نظریه عوامل خطر    128
جدول ۲- ۱۵: عوامل قابل کنترل (فردی و اجتماعی) در مجموع نظریات پیشین    129
جدول۲- ۱۶: تقسیم بندی ابعاد وسطوح مداخلات در پیشگیری از سوءمصرف مواد مخدر    129
جدول۲- ۱۷: دور? آموزشی فرد- مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر (با تأکید بر عوامل قابل کنترل فردی)    130
جدول۲- ۱۸: دور? آموزشی فرد- مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر (با تأکید بر عوامل قابل کنترل اجتماعی)    131
جدول۲- ۱۹: امتیاز دور? آموزش فرد- مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر (مبتنی بر عوامل قابل کنترل فردی و اجتماعی)     132
فصل سوم
جدول ۳- ۱: دیاگرام طرح پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل غیرتصافی    134
جدول ۳- ۲: نمونه سؤالات آزمون     136
جدول ۳- ۳: خلاص? محاسب? t تک متغیری برای بررسی روایی ابزار    137
فصل چهارم 
جداول ۴- ۱: خلاص? اطلاعات توصیفی بدست آمده از تحلیل داده ها      141
جدول ۴- ۲: آماره های پیش آزمون و پس آزمون گروه های گواه و آزمایش    142
جدول ۴- ۳: آزمون برابری واریانس ها     142
جدول ۴- ۴: آزمون برابری میانگین ها    142
جدول ۴- ۵: آزمون t  مستقل برای مقایس? اختلاف میانگین های پیش آزمون و پس آزمون     گروه های گواه آزمایشس    143
جدول ۴- ۶: خلاص? نتایج تحلیل کوواریانس     144
فهرست شکل ها
شکل ۲- ۱: الگوی کلی شروع مصرف     71
شکل ۲- ۲: رابط? عوامل مؤثر در سوء مصرف مواد مخدر     81
شکل ۲- ۳: مثالی از رسم نقش? پنداره ها برای الکل     113
شکل ۲- ۴: مثالی از رسم نقش? مفهوم ها برای سیگارگشیدن     114

فهرست پیوست ها
پیوست الف. نگرش سنج سوء مصرف مواد مخدر     161
پیوست ب. دور? آموزشی فرد – مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر به تفکیک جلسات آموزشی    163 
چکیده
طرح حاضر با هدف طراحی، ارزیابی و اجرای دور? آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر برای  دانش آموزان مقطع متوسطه انجام یافته است. جهت طراحی دوره، نظریات  سوء مصرف، پیشگیری و منابع مرتبط مورد بررسی قرار گرفت و با توجه به موارد مشترک و متفاوت  نظریات و دوره های پیشین و اعمال نظر متخصصین، دور? مذکور طراحی و تدوین شد و مورد تأیید ۵ نفر از روان شناسان قرار گرفت. نگرش سنج دانش آموزان به مواد مخدر، پس از بررسی مبانی نظری مرتبط و ابزارهای پیشین به صورت مقدماتی طراحی گردید. روایی محتوایی آزمون با استفاده ازضریب توافق داوران (۲۸ نفر از اساتید روان شناسی و مشاوره و عموماً با تجرب? کار بالینی با معتادان) مورد تأیید قرار گرفت. پایایی آزمون مذکور، با اجرای مقدماتی (Pilot) بر روی ۳۰ نفر از دانش آموزان مقطع متوسطه در سال سوم دبیرستان، با استفاده ازآلفای کرنباخ محاسبه شده و ضریب بدست آمده ۷۳۳/۰ می باشد. جهت اجرای دوره، ۲ گروه از دانش آموزان مقطع دبیرستان در پای? سوم انتخاب شدند. با استفاده از طرح نیمه آزمایشی پیش آزمون، پس آزمون با گروه گواه پس از اجرای پیش آزمون بر روی  گروه ها (نگرش سنج محقق ساخته)، دور? آموزشی طی ۴ جلسه برای گروه آزمایشی برگزار گردید. در نهایت، داده ها با استفاده از نرم افزار آماری Spss . 12 و با استفاده از آزمون های t مستقل وتحلیل کوواریانس مورد بررسی قرار گرفت. تفاوت معنی دار در نگرش به سوء مصرف مواد مخدر در گروه آزمایشی گواه از اثر بخشی دوره در ایجاد نگرش منفی به سوء مصرف مواد مخدر داشته است و از این رو دور? مذکور می تواند در سطح وسیع تر برای پیشگیری اولیه کاربرد داشته باشد.

مقدمه
سوء مصرف مواد مخدر، امروزه پا را از مرز اختلالات  فردی و روان  شناختی فراتر نهاده و به یک معضل اجتماعی تبدیل شده است. شیوع روز افزون، درگیری اقشار مختلف اجتماعی در مصرف، تنوع گسترده و کاهش سن ابتلا، دانشمندان و برنامه ریزان را بر آن داشته تا نسبت به حل آن چاره جویی نمایند.
کاهش عرضه و کاهش تقاضا، همواره و از دیر باز دو سیاست عمده در حل مسأله مواد مخدر بوده است. به رغم تلاش های قابل ستایش در کاهش عرضه، تقاضای مصرف روز به روز افزایش یافته و قربانیان بیشتری را به کام خود فرو می برد. از این رو روانشناسان، جامعه شناسان، متخصصان تعلیم و تربیت و … اهتمام خود را صرف کاهش و کنترل تقاضا  نموده اند. 
طرح نظریات متعدد در تعلیل گرایش ها و پیشگیری شاهدی براین مدعا ست. و باز نیز برغم تمامی تلاش های ارزشمند صاحبان اندیشه، این مسأله به قوت خود باقی است.
سود سرشار نامشروع تجارت مواد مخدر، جذابیت های آنی فیزیولوژیکی و روانی مصرف مواد، هزینه های سرسام آور درمان و توانبخشی معتادان، دانشمندان روان شناس را برآن داشته که این بار، مشکل را پیش از پدیدآیی حل نمایند.
دو ده? اخیر انقلابی  در پیشگیری از مصرف مواد بوده است. طراحی نظریات و برنامه های متعدد برای پیشگیری اولیه در کشورهای مختلف و برای اقشار گوناگون جامعه، دستاورد این کوشش ها بوده است.
رویکردهای القای ترس، هنجاری، آموزش مهارت های زندگی، آموزش مقاومت اجتماعی …  و برنامه های آموزشی منتج از آنها، همه و همه در پژوهش های بسیاری چه در کوتاه مدت و چه در دراز مدت مورد ارزیابی قرار گرفته است. مطالعات نشان داده اند  که به رغم سودمندی قابل توجه برخی از برنامه ها، راه درازی تا دستیابی به نظریه یا نظریات منسجم و برنامه های قابل اعتماد آموزشی باقی است.
بررسی آسیب شناسان? برنامه های آموزشی در حوزه پیشگیری، فعالیت بسیارمهمی در بهبود برنامه های آموزشی است. شاید بتوان تنگ نظری در لحاظ نمودن عوامل متعدد دخیل در برخی از رویکردهای نظری و به تبع آن در برنامه های آموزشی را اساس این ضعف ها دانست.
هدف پژوهش حاضر، طراحی و تدوین دور? آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر برای دانش آموزان مقطع متوسط به عنوان یکی از آسیب پذیرترین اقشار در ابتلا بوده است.
جهت انجام طرح  حاضر، ابتدا تمامی نظریات سوء مصرف و پیشگیری-  یا دست کم مهم ترین آنها-  مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. نقط? عطف هر نظریه و اصول اساسی در هرکدام استخراج شده. موارد مذکور همراه با تجرب? پژوهشگر، به صورت منسجم برای اجرا تدوین گردید. بدین ترتیب مجموع? به دست آمده مجموعه ای است از تلفیق تئوری های  متعدد که از موارد مشترک و متفاوت نظریات مختلف و تجرب? پژوهشگر غنی شده و مورد تأیید ۵ تن از روانشناسان قرار گرفته است. جهت اجرا با استفاده از طرح نیمه آزمایشی پیش آزمون، پس آزمون با گروه گواه، ۲ گروه از دانش آموزان مقطع متوسطه (درهر گروه ۳۰ نفر و در مجموع ۶۰ نفر) انتخاب شدند. ابزار سنجش نگرش به سوء مصرف، محقق ساخته بوده و پس از بررسی ادبیات تحقیق و سنجه های مختلف در موضوع نسبت به تهیه و تدوین آن اقدام شده است. جهت بررسی روایی آزمون ازضریب توافق ۲۸ تن از داوران (اساتید محترم دانشگاه در رشته های روان شناسی و مشاوره) و جهت بررسی پایایی آن از ضریب آلفای کرنباخ استفاده شده است. نتایج نشان دار که ابزار مذکور دارایی روایی و پایایی قابل قبول        می باشد. دور? آموزشی طی ۴ جلسه برای گروه آزمایشی، برگزار شده و طبق طرح، پیش آزمون و پس آزمون برروی گروههای آزمایشی و گواه اجرا  گردید. در نهایت نتایج با استفاده از آزمون های آماری t مستقل و تحلیل کو واریانس مورد تحلیل قرارگرفت. نتایج نشانگر اثر بخشی دوره در تغییر نگرش و دانش آموزان مقطع متوسطه به سوء مصرف مواد مخدر بوده و با بسیاری از پژوهش های مشابه همسو می باشد. از دور? مذکور می توان به طور وسیع تر برای تغییر نگرش دانش آموزان مقطع متوسط? سراسر کشور به سوء مصرف مواد، سود جست.

منابع:
– آذری نواز، خیراله و آزاد حسین، (بهار ۱۳۸۳).  بررسی آموزش نقش فیلم مستند و کاریکاتور با محتوای ضد اعتیاد در نگرش دانش آموزان دختر و پسر دبیرستانی منطق? ۷ تهران، نسبت به اعتیاد و مقایس? آنها، محل نشر: تهران ، فصلنام? اعتیاد پژوهی (علمی – پژوهشی)، سال دوم، شمار? ۶.
– اباد نیسکی هوارد، ترجم? محمد علی زکریایی و همکاران، (۱۳۸۴). مواد مخدر، نگاهی اجمالی (فصل دهم، پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر)، محل نشر: تهران، انتشارات جامعه و فرهنگ ریاست جمهوری ستاد مبارزه با مواد مخدر، صفحات ۲۹۱ الی ۳۰۸ .
–  باقری منصور و بهرامی احسان هادی، (تابستان ۱۳۸۲).  نقش آموزش مهارت های زندگی، بر دانش و نگرش نسبت به مواد مخدر و عزت نفس دانش آموزان، محل نشر: تهران، فصلنام? اعتیاد پژوهی (علمی – پژوهشی)، سال اول،   شمار? ۲.
– جمالی اختر و قربانی مجید، (پاییز ۱۳۸۳). بررسی زمینه های آموزش پیشگیری از اعتیاد ودر مدارس کل کشور، محل نشر: تهران، فصلنام? اعتیاد پژوهی (علمی – پژوهشی)، سال دوم، شمار? ۸ .
– دلاور علی، (۱۳۸۳).  مبانی نظری و عملی پژوهش در علوم انسانی و اجتماعی، محل نشر: تهران، (چاپ سوم از ویرایش جدید) انتشارات رشد. 
– دلاور علی، علیزاده ابراهیم و رضایی علی محمد، (۱۳۸۴).  ساخت و استاندارد سازی آموزش نگرش سنج به مواد مخدر و تعیین رابط? میان مؤلفه های فردی و خانوادگی با آن برای دانش آموزان مقطع متوسط? شهر تهران، محل نشر: تهران، فصلنام? تعلیم و تربیت، شمار? ۷۹.
–  دفتر پیشگیری، (۱۳۸۴).  مدرس? مروج سلامت (راهنمای دبیران رابط)، محل نشر: تهران، معاونت تربیت بدنی و تندرستی وزارت آموزش و پرورش.
–  دفتر پیشگیری، (۱۳۸۴).  مدرس? مروج سلامت (راهنمای دبیر)، محل نشر: تهران، معاونت تربیت بدنی و تندرستی وزارت آموزش و پرورش.
– دفتر پیشگیری، (۱۳۸۴). مدرس? مروج سلامت (خود آموز پیشگیری ویژ? دانش آموزان سال دوم متوسطه)، محل نشر: تهران، معاونت تربیت بدنی و تندرستی وزارت آموزش و پرورش.
– سازمان جهانی بهداشت،(۱۳۷۹).  برنام? آموزش مهارت های زندگی واحد بهداشت و روان و پیشگیری از سوء مصرف مواد (ربابه نوری قاسم آبادی و پروانه محمد خانی،مترجمین، محل نشر: تهران، معاونت امور فرهنگی و پیشگیری سازمان بهزیستی کشور (تاریخ انتشار اثر به زبان اصلی، ۱۹۷۹).
– شریفی حسن پاشا و  شریفی نسترن، (۱۳۸۰). روش های تحقیق در علوم رفتاری، (چاپ دوم)، محل نشر: تهران، انتشارات سخن.
– کلانتز و هارتل، (۲۰۰۲). پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر در نوجوانان، یافته های جاری و جهت گیری های آتی، (مسعود محمدی و همکاران، مترجم)، فصل ۱۲، بوتوین گیلبرت جی. (مجید قربانی، مترجم)، چاپ نشده.
– لیتری ون. جی، سیرز مولیه، پیرسون هلن و انشتاین، (۱۹۸۴).  نظریه های سوء مصرف مواد، (چاپ اول)، محل نشر: تهران، انتشارات جامعه و فرهنگ ستاد مبارزه با مواد مخدر ریاست جمهوری، (تاریخ نشر اثر به زبان اصلی، ۱۹۸۰).
– مکری آذرخش،(۱۳۸۰). پیشگیری از مصرف مواد مخدر، به نقل از جزو? آموزشی «پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر» محل نشر: تهران،  ستاد مبارزه با مواد مخدر، گروه آموزش های تخصصی، مرکز مطالعات، پژوهش و آموزش.
– ملکی حسن، (۱۳۷۹). گزارش جامع مطالع? تطبیقی پیرامون آموزش و پیشگیری از اعتیاد در چند کشور جهان و سنجش دانش و نگرش دانش آموزان، معلمان، مدیران و عوامل اجرایی مدارس کشور نسبت به مواد مخدر، محل نشر: تهران، دفتر پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر وزارت آموزش و پرورش.
– وزیریان محسن و مستشاری گلاره، (اسفند ۱۳۸۲). راهنمای کاربردی درمان سوء مصرف کنندگان مواد، (چاپ چهارم، ویرایش دوم، همراه با بازنگری)، معاونت سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با همکاری دبیر خان? ستاد مبارزه با مواد مخدر،محل نشر: تهران، مؤسس? انتشاراتی پرشکوه.
– ون دلن، دئو بالدبی، ترجم? دکتر جعفر نجفی زند، (۱۳۷۳).  مبانی پژوهش در علوم تربیتی (و سایر زمینه های وابسته)، (چاپ اول)، محل نشر: تهران،  نشر قومس.
– هاوکینز، کاتالانو و میلر، (۱۳۸۰).  عوامل خطر و عوامل حفاظت کننده در پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر در جوانان و نوجوانان، (چاپ اول)، (ماهیار ماه جویی، مترجم)، تهران: چاپخان? مدرسه (تاریخ انتشار اثر به زبان اصلی، ۲۰۰۲).
– هندرن رابرت، الی جان و بیرل روانا، (۱۳۷۹).  برنامه های بهداشت روانی مدارس (واحد بهداشت روان – سازمان جهانی بهداشت)، (ربابه نوری قاسم آبادی، کارینه طهماسبیان و پروانه محمد خانی، مترجمین)، محل نشر: تهران، معاونت امور فرهنگی و پیشگیری، سازمان بهزیستی کشور.

– Botvin, G. J., Baker, E., Botvin, E.M., Filazzola, A. D. and Millman, R.B (1984). Alcohol abuse prevention through the development of personal and social competence: a pilot study. Journal of Studies on Alcohol, 45, 550-552.
– Botvin, G.J., and Eng, A. (1982). The efficacy of a multicmponent approach to the prevention of cigarette smoking.  Preventive Medicine, 11, 199-211.
– Botvin, G.J., Eng, A. and Williams, C. L., (1980). Preventing the onset of cigarette smoking through life skills training preventive medicine, 9,135-143.
– Caplan; M., Weissberg, R. P., Grober, J. S., and Jacoby, C. (1992). Social competence promotion with inner city and suburban young adolescents: effects on social adjustment and alcohol use. Journal of consulting and clinical psychology, Go (1), 56-63.
– Glynn, T. J. (1989). Essential elements of school based smoking prevention programs. Journal of school Health, 59(5), 181-189.
–  Gonzalez, R.(1990). Ministering intelligenc: a Venezuelan experience in the promotion of cognitive abilities. International Journal of mental Heath 18(3), 5-19.
–  Kumfer, K. L. and turner,C. W. (1990-1991). The social ecological model of adolescent substance abuse: Implications for prevention.  International Journal of the Addictions, 25(4), 435-463.
–  Mac Donald L., Bradish,D.C., Billingham,S., Dibble, N., and Rice, C, (1991). Families and Schools together: An innovative substance abuse prevention program. Social work in Education, (13) 2, 118-128.
– Olweus, D. (1990). A National Campaing in Norway to Reduce the Prevalence of Bullying Behaviour. Paper Presented to the Society for Research on Adolescence Biennial Meeting, Atlanta, December 10-12.
– Pentz, M.A. (1983). Prevention of Adolescent substance abuse through Social development. In Glynn, T. J. etal. (Eds). Preventing Adolescent Drug Abuse: Intervention Strategies,  NIDA Research monograph No 47 Washington DC: NIDA, 195-235.
– TAC ADE (1990). Skills for the primary school child: Promoting the protection of children. Salford, Uk

Planing, assessing and enforcing the preventive training course of Drug Abuse