آشنایی با جامعه شناسی و بررسی آن

چکیده
نقد جامعه‌شناسی برخلاف آنچه در نگاه نخست به نظر می‌آید، تنها بررسی تأثیر مستقیم رخدادهای اجتماعی مشخصی بر ادبیات یک دوره نیست و برخلاف بسیاری مکاتب دیگر نمی‌توان یک مقطع معین تاریخی و یک محدوده‌ی مشخص جغرافیایی و فرهنگی برای آن درنظر گرفت. بلکه در طول سال‌ها افت و خیزهای فراوانی را پشت سرگذاشته و با جریان‌های بسیار در پیوسته است.
یکی از مهم‌ترین این جریان‌ها که پیوندی گسست‌ناپذیر با جامعه‌شناسی دارد، نقد فمنیستی است. بسیاری از منتقدان، فمنیسم را شاخه‌ای از نقد جامعه‌شناسی می‌دانند که در آن به جامعه از رهگذر امکانات و شرایطی می‌نگرد که همواره از زنان دریغ داشته شده است.
این رساله ابتدا به معرفی مشروح رویکرد جامعه‌شناسی می‌پردازد و ویژگی‌های اصلی آن را جست و جو می‌کند و مهم‌ترین گرایش‌های این گونه‌ی نقد ادبی را معرفی می‌کند. فصل دوم رمان سووشون را براساس شیوه‌های این رویکرد تحلیل می‌کند و مناسبات سووشون را با جامعه‌ای که در آن شکل گرفته و نیز جامعه‌ای که روایتش می‌کند مورد کنکاش قرار می‌دهد. در فصل سوم از رویکرد فمنیستی و نقد ادبی سخن می‌رود و در فصل پایانی سووشون از چشم‌انداز این رویکرد نوآیین و در حال شکل‌گیری بررسی می‌شود.

خلاصه‌ی سووشون
زری همراه یوسف به جشن عقدکنان دختر حاکم می‌رود. یوسف از دیدن نان سنگک بزرگی که هدیه‌ی صنف نانواهاست، عصبانی می‌شود و به یاد گرسنگی مردم می‌افتد. زری به او التماس می‌کند یک امشب را حرفی نزند که ته دلش را بلرزاند. عزت‌الدولـه فریب‌کارانه زری را وامی‌دارد تا گوشواره‌های زمردش را که رونمای شب عروسی‌اش است بدهد همین یک شب به گوش عروس کنند. مسترزینگر سعی می‌کند یوسف را راضی به فروش محصولاتش کند و زمانی که با مخالفت او مواجه می‌شود مک ماهون را واسطه می‌کند. مک‌ماهون به جای انجام مأموریت خود، شعری در وصف آزادی می‌سراید. خان‌کاکا نیز به سهم خود می‌کوشد یوسف را راضی به همکاری با انگلیسی‌ها کند. (فصل اول)
خان‌کاکا برای وکیل شدن تلاش می‌کند و از کلنل و قنسول و حاکم، قول همکاری می‌گیردو برای سید مطیع‌الدین قند و چای می‌برد و پشت سرش نماز می‌خواند تا سر منبر تعریفش کند. برای حفظ موقعیت خود به زری و یوسف اصرار می‌کند در جشن فرنگی‌ها شرکت کنند. (فصل دوم)
زری از عمه‌خانم می‌خواهد به جای او نذرش را به زندان و دیوانه‌خانه ببرد و خود به همراه خسرو و یوسف به جشن فرنگی‌ها می‌رود. یوسف در این مهمانی هم برخلاف سفارش خان‌کاکا از انتقادهای صریحش دست نمی‌کشد. جشن برای روحیه دادن به سربازان متفقین برپا شده و برنامه‌ی اصلی آن تمسخر و ریشخند هیتلر است. حاکم و دخترش نیز در این مهمانی دعوتند. زری با تشکر دختر حاکم بابت گوشواره‌ها می‌فهمد که آن‌ها را برای همیشه از دست داده است. (فصل سوم)
یوسف و خسرو به شکار می‌روند. در نبودشان ملک رستم و ملک سهراب چادربه‌سر به خانه‌ی زری می‌آیند و منتظر یوسف می‌مانند. قصد آن‌ها خرید محصولات یوسف و فروش آن‌ها به انگلیسی‌هاست تا با پولش اسلحه بخرند و با ارتش ایران بجنگند. یوسف که از قصد آن‌ها آگاه است از فروش محصولاتش خودداری می‌کند. او می‌خواهد سهم رعیتش را تمام و کمال بدهد و باقی آن را به شهر ببرد و به جای بی‌انصاف‌هایی که هم سهم رعیت را و هم خوراک مردم هم‌وطنشان را به قشون خارجی می‌فروشند، به مردم شهر بفروشد. (فصل چهارم)
یوسف به گرمسیر می‌رود. حاکم توسط خان‌کاکا پیغام می‌فرستد که اسب خسرو را برای گیلان‌تاج ـ دختر کوچکش ـ می‌خواهد. زری و عمه خانم با شنیدن این خبر دیگرگون می‌شوند. عمه خانم تصمیم می‌گیرد به کربلا برود و مجاور امام حسین شود. زری می‌خواهد مقابل خواست حاکم و خان‌کاکا بایستد اما خان‌کاکا دادن اسب را رشوه‌ای می‌داند که حاکم را نسبت به یوسف خوش‌بین می‌کند و سرانجام خسرو را به بهانه‌ی شکار همراه خود می‌برد تا هنگام بردن سحر نباشد. (فصل پنجم)
حرف‌های خان‌کاکا، عمه خانم را به یاد گذشته‌اش می‌اندازد. مرگ کودک شش ساله و خودکشی شوهر ناکامش را به یاد می‌آورد و از سرنوشت تلخ مادر و عشق سرپیری پدرش به سودابه‌ی هندی برای زری سخن می‌گوید و در لابه‌لای حرف‌هایش اشاره‌ای هم به دعوای مسعودخان دندان‌طلا و کلانتر و غارت محله‌های یهودی‌نشین می‌کند (فصل ششم)
ژاندارمری به همراه نامه‌ای با امضای خانم حاکم برای بردن سحر می‌آید. زری مردد است چه کند. عمه از او می‌خواهد فعلاً سحر را بدهند تا بعد فکری کنند. غلام راضی به این کار نمی‌شود و با ژاندارم گلاویز می‌شود اما سرانجام تسلیم می‌شود و سحر را به دست ژاندارم می‌دهد ودر ته باغ گوری دروغین برای سحر می‌سازد. عمه خانم عزت‌الدولـه را برای ناهار دعوت می‌کند. (فصل هفتم)
عزت‌الدولـه در مهمانی، قضیه‌ی گوشواره‌های زری را برای عمه خانم تعریف می‌کند و قول می‌دهد در عرض سه روز، سحر را با پای خودش به خانه‌ی آن‌ها باز گرداند (فصل هشتم) خسرو از شکار باز می‌گردد و مرگ سحر را باور می‌کند. زری برای سحر ختمی مردانه با حلوا و خرما ترتیب می‌دهد. (فصل نهم)
زری همراه غلام برای ادای نذرش به دیوانه‌خانه می‌رود. تیفوس به آن‌جا هم سرایت کرده است و حال بیماران هیچ تعریفی ندارد. (فصل دهم) زری به مطب قابله‌ی هم‌شهری‌اش هم که می‌رود، اوضاع بهتر نیست. گوشه و کنار مطلب پر است از مبتلایان به تیفوس. زری به خانه بازمی‌گردد. یوسف به همراه کلو پسر چوپانش از گرمسیر آمده تا جریان مرگ پدر کلو را برای زری تعریف کند. یوسف می‌خواهد کلو را به فرزندی بپذیرد. زری متوجه غیبت خسرو و هرمز می‌شود. ناچار جریان سحر را برای یوسف بازگو می‌کند. یوسف او را به خاطر ترس و انعفالش سرزنش می‌کند. با وساطت خان‌کاکا که حالا وکالتش هم مسجل شده است، بچه‌ها از ژاندارمری آزاد می‌شوند. با رفتن خان‌کاکا بار دیگر یوسف و زری به بحث می‌پردازند. زری جریان بارداری‌اش را به یوسف می‌گوید و او را کمی نرم می‌کند. (فصل یازدهم)
خسرو تصمیم می‌گیرد با نامه‌ای از حاکم بخواهد تا سحر را به او باز گرداند اما سحر که سوار خود را برداشته و به تپه‌زده است، با پای خود به خانه بازمی‌گردد. (فصل دوازدهم)
با رفتن یوسف به ییلاق کلو به شدت تب می‌کند. زری با کمک خان‌کاکا او را در مریض‌خانه مرسلین بستری می‌کند. (فصل سیزدهم) زری و عمه و دوقلوها به خانه‌ی عزت‌الدولـه دعوت می‌شوند. عزت‌الدولـه در پذیرایی از آن‌ها سنگ تمام می‌گذارد. زری دعا می‌کند که در عوض این همه حاتم بخشی و پذیرایی مفصل چیز زیادی از او نخواهد. (فصل چهاردهم)
ننه فردوس که به دستور عزت‌الدولـه، اسلحه قاچاق می‌کرده، دستگیر شده و به زندان افتاده است. عزت‌الدولـه از زری می‌خواهد روزی که برای بردن نذر به زندان می‌رود، با ننه فردوس صحبت کند و او را راضی کند کسی را لو ندهد و همه‌ی گناه‌ها را خود به گردن بگیرد. زری برخلاف انتظار، خواسته‌ی او را نمی‌پذیرد. در همین حین سروکله‌ی ملک‌سهراب پیدا میشود که این بار هم چادر به سر دارد و از جنگی خونین باز می‌گردد و پشیمان است که چرا مثل ملک رستم حرف یوسف راگوش نداده است. پس از بازگشت از خانه‌ی عزت‌الدولـه زری سراغ رادیو و روزنامه می‌رود اما هیچ کدام از این اتفاقات سخن نمی‌گویند. (فصل پانزدهم)
یوسف این‌بار با افسری زخمی به خانه باز می‌گردد و از شیوع تیفوس در روستاها سخن می‌گوید. عصر همان روز طبق قرار قبلی ملک رستم و سهراب، مجید و آقای فتوحی به خانه‌ی آن‌ها می‌آیند. زری از خلال حرف‌هایشان متوجه می‌شود که قصد دارند کار خطرناکی انجام دهند. وحشت از به خطر افتادن یوسف، زری را فرا می‌گیرد. (فصل شانزدهم)
با رفتن مهمان‌ها، افسر زخمی که حالش بهتر شده است، جزئیات واقعه‌ی سمیرم را که خود از نزدیک شاهد آن بوده است، تعریف می‌کند. از تعقیب‌ها و هوهو لی‌لی کشیدن‌های عشایر و ترس و دلهره‌ی سربازانی که هرکدام تنها یک فشنگ در اسلحه‌های خود داشتند و خیلی‌هایشان حتی تیراندازی هم بلد نبودند تعریف می‌کند و از غارت‌ها و کشتار بی‌رحمانه‌ی عشایر و ایستادگی و صبر بی‌نتیجه‌ی سرکار نایب ژاندارمری آبادی و این‌که چطور جان سالم به در برده و یوسف را دیده و از او خواسته به شهر بیاوردش. (فصل هفدهم)
زری بار دیگر برای ادای نذرش به دیوانه خانه می‌رود و باز هم از دیدن وضعیت اسفبار بیماران غمگین می‌شود. در آن‌جا به آقای فتوحی برمی‌خورد که در ظاهر برای عیادت خواهرش آمده است اما در حقیقت می‌خواهد از همکاری با یوسف و دوستانش عذر بخواهد. با کناره‌گیری فتوحی نگرانی زری بیشتر می‌شود و با سردرد به خانه باز می‌گردد. یوسف به معالجه‌ی سنتی او می‌پردازد و خیالش که راحت می‌شود، مک ماهون را کنار تخت او می‌آورد تا قصه‌ی چاپ شده‌اش را که در حقیقت ملهم از قصه‌ی مرجان و میناست، برایش بخواند. (فصل هجدهم)
مک‌ماهون قصه‌اش را با فرمان ارباب که از جانب خورشید برای گردونه‌دار پیر فرستاده شده است می‌آغازد. ارباب از گردونه‌دار خواسته همین امروز پستوی آسمان را خانه تکانی کند و خرت و پرت‌ها را بسوزاند و از همه مهم‌تر ستاره‌های آدم‌ها را که در حقیقت نمادی از سرنوشت و تقدیر است، از گنجه درآورد و برایشان به زمین بفرستد. با این فرمان نردبام‌های نوری آسمان را به زمین می‌رسانند. فرشته‌ها با کولـه‌باری از ستاره به زمین می‌آیند. ستاره‌ی هرکس را به خودش می‌سپارند و با کولـه‌باری سرشار از تجربه‌های زمینی به آسمان باز می‌گردند. فرشته‌ها با تعریف‌های زیبایشان از زندگی در زمین گردونه‌دار را ترغیب می‌کنند تا یکی از همین روزها سری به زمین بزند و آن را از نزدیک ببیند. مک ماهون در حقیقت با این قصه در تقدیر الهی و وابستگی سرنوشت آدمیان به ماوراءالطبیعه تردید می‌کند و می‌کوشد بر آزادی انسان‌ها تکیه بزند. (فصل نوزدهم)
کلو که در مریض‌خانه‌ی مرسلین با عقاید مسیحی آشنا شده و تحت تأثیر آن قرار گرفته است، پس از روزها انتظار همراه یوسف به روستایش باز می‌گردد. با رفتن آن‌ها زری زندگی پرهراسی را تجربه می‌کند و خواب‌هایش با کابوس‌هایی آشفته درباره‌ی یوسف درهم می‌ریزد. هرچه زمان می‌گذرد، ذهن زری آشفته‌تر و خواب‌هایش پریشان‌تر می‌شود. حتی تعبیرهای عمه هم نمی‌تواند آرامش کند. پس از ده روز از رفتن یوسف، خبر یاغی شدن سهراب در شهر می‌پیچد. غروب روز چهاردهم سید محمد، پیشکار یوسف سوار بر مادیان از راه می‌رسد و اسب قزل را یدک می‌کشد. یوسف به شکلی مبهم کشته شده است. قتل یوسف زری را کاملا دیگرگون می‌کند. او که همیشه دغدغه‌ی زندگی‌ای در آرامش را داشته و می‌خواسته بچه‌هایش را با محبت و در محیط آرام بزرگ کند، اینک تصمیم می‌گیرد به دست خسرو تفنگ بدهد. (فصل بیستم)
زری در حالتی میان خواب و بیداری، گذشته‌اش را به یاد می‌آورد و با خاطراتش حالی خوش دارد. یوسف در ذهنش سیاوشی دیگر می‌شود که به تیر ناحق کشته شده است؛ تنها در محاصره‌ی انبوه دشمنان. (فصل بیست و یکم)
 زری با پریشانی شب را سپری می‌کند و صبح با دیدار دکتر عبدالله خان آرامش و امیدی تازه می‌یابد و ترس و وحشت جای خود را به اطمینان خاطر می‌دهد و نه یک ستاره بلکه هزاران ستاره در ذهنش روشن می‌شود. (فصل بیست و دوم)

منابع و مآخذ
۱-    آبادی باویل، محمد، ظرائف و طرائف، انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی، تبریز، ۱۳۵۷
۲-    آریان‌پور، ا.ح، جامعه‌شناسی هنر، انجمن کتاب دانشجویان دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، چ۳، ۱۳۵۴
۳-    آل احمد، جلال، در خدمت و خیانت روشنفکران، خوارزمی، چ۱، ۱۳۵۷
۴-    ــــــــــــــــ، مثلاً شرح احوال (یک چاه و دوچاله)، رواق، بی‌تا
۵-    ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمه‌ی دکتر محمدعلی موحود، آگاه، چ۳، ۱۳۷۰
۶-    احمدی، بابک، حقیقت و زیبایی، مرکز، ۱۳۷۴
۷-    ـــــــــــــ، ساختار و تأویل متن، مرکز، ۱۳۷۰
۸-    ــــــــــــ، ساختار و هرمنوتیک، گام نو، ۱۳۸۰
۹-    اخوان ثالث، مهدی، از این اوستا، مروارید، چ۱، ۱۳۷۵
۱۰-    ازکایی، پرویز، باباطاهرنامه، توس، ۱۳۷۵
۱۱-    استلی برس، الیور و آلن بولک، فرهنگ اندیشه‌ی نو، ترجمه‌ی گروه مترجمان، مازیار، چ۲، ۱۳۷۸
۱۲-    اسدیان، خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، وزارت فرهنگ و آموزش عالی، ۱۳۵۸
۱۳-    اسکات، ولبور و تی‌اس‌الیوت، دیدگاه‌های نقد ادبی، ترجمه‌ی فریبرز سعادت، امیرکبیر، چ۲، ۱۳۷۸
۱۴-    اطمینانی، عباس، «بررسی و تحلیل رمان سووشون، برساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۱۵-    السن، تیلی، «یکی از دوازده‌تا» ترجمه‌ی نستر موسوی، زن و ادبیات، چشمه، ۱۳۸۲
۱۶-    انجوی شیرازی، سیدابوالقاسم (گردآوری و تألیف)، فردوسی‌نامه، علمی، ۱۳۶۹
۱۷-    انصاری، منصور، دموکراسی گفت و گویی، مرکز، ۱۳۷۶
۱۸-    ایگلتون، تری، پیش درآمدی بر نظریه‌ی ادبی، ترجمه‌ی عباس مخبر، مرکز، ۱۳۶۸
۱۹-    ــــــــــــــ،‌ماکسیسم و نقد ادبی، ترجمه‌ی اکبر معصوم بیگی، ۱۳۸۳
۲۰-    ایوتادیه، ژان، نقد ادبی در قرن بیستم، ترجمه‌ی مهشید نونهالی، نیلوفر، ۱۳۷۸
۲۱-    باجلال فرخی، محمد حسین: «تحلیلی بر چل سرودهای لری»، سخنرانی‌های محققان ایرانی، (دانشگاه ملی ایران)، وزارت فرهنگ و مرکز مردم‌شناسی ایران ـ هنر، ۱۳۵۵
۲۲-    باختین، میخائیل، زیبایی‌شناسی و نظریه‌ی رمان، ترجمه‌ی آذین حسین‌زاه، مطالعات و تحقیقات هنری، وزارت ارشاد، ۱۳۸۴
۲۳-    باستید، روژه، هنر و جامعه، ترجمه‌ی غفار حسینی، توس، ۱۳۷۴
۲۴-    برتنز، یوهانس ویلم، نظریه‌ی ادبی (مقدمات)، ترجمه‌ی فروزان سلجوقی، آهنگ دیگر، ۱۳۸۳
۲۵-    برلین، آیزا، متفکران روس، ترجمه‌ی نجف دریابندری، خوارزمی، ۱۳۶۱
۲۶-    بلزی، کاترین، عمل نقد، ترجمه‌ی عباس مخبر، قصه، ۱۳۷۹
۲۷-    بلوکباشی، علی، نخل گردانی، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۰
۲۸-    بولن، شینودا، نمادهای اسطوره‌ای و روان‌شناسی زنان، ترجمه‌ی آذریوسفی، روشنگران، چ۲، ۱۳۸۰
۲۹-    بهار، مهرداد، جستاری چند در فرهنگ ایران، فکر روز، ۱۳۷۳
۳۰-    بیهقی، خواجه ابوالفضل، تاریخ، تصحیح دکتر علی اکبرفیاض، انتشارات دانشگاه فردوسی، چ۲، مشهد، ۱۳۵۶
۳۱-    پارکنسیون، جی: «لوکاچ و جامعه‌شناسی ادبیات»، ترجمه‌ی هاله لاجوردی، ارغنون، ش۹و۱۰
۳۲-    پاینده، حسین، گفتمان نقد (مقالاتی در نقد ادبی)، روزنگار، ۱۳۸۲
۳۳-    ــــــــــــــ، «سیمین دانشور، شهرزادی پسامدرن»، برساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۳۴-    پراپ، ولادیمیر، ریشه‌های تاریخی قصه‌های پریان، ترجمه‌ی فریدون بدره‌ای، توس، ۱۳۷۱
۳۵-    پناهی سمنانی، محمد احمد، ترانه‌های دختران حوا، ترفند، ۱۳۸۰
۳۶-    پورنامداریان، تقی، سفردرمه (تأملی در شعر احمد شاملو)، نگاه، ۱۳۸۱
۳۷-    تقی‌زاده، صفدر، «نماد و نمادگرایی»، مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴
۳۸-    تودوروف، تزوتان، منطق گفت و گویی میخائیل باختین، ترجمه‌ی داریوش کریمی، مرکز، ۱۳۷۷
۳۹-    تودوروف، کریستوا و دیگران، سودای مکالمه، خنده، آزادی: باختین، گزیده و ترجمه‌ی محمد پوینده، آرست، ۱۳۷۳
۴۰-    جعفری، مسعود، سیر رمانتیسم در اروپا، مرکز، ۱۳۷۸
۴۱-    چدویک، چارلز، سمبولیسم، ترجمه‌ی مهدی سحابی، مرکز، ۱۳۷۵
۴۲-    حصوری، علی، سیاوشان، چشمه، ۱۳۷۸
۴۳-    خاقانی شروانی، افضل‌الدین، دیوان، به تصحیح دکتر ضیاء‌الدین سجادی، زوار، چ۲، ۱۳۵۷
۴۴-    داد، سیما، فرهنگ اصطلاحات ادبی، مروارید، ۱۳۷۱
۴۵-    دانشور، سیمین، به کسی سلام کنم، خوارزمی، چ۲، ۱۳۵۹
۴۶-    ــــــــــــــــ،‌ جزیره‌ی سرگردانی، خوارزمی، ۱۳۷۲
۴۷-    ــــــــــــــــ، ساربان سرگردان، خوارزمی، ۱۳۸۰
۴۸-    ــــــــــــــ، شناخت و تحسین هنر، سیامک، ۱۳۷۶
۴۹-    ــــــــــــــ، غروب جلال، رواق، ۱۳۶۰
۵۰-    ــــــــــــــ، نامه‌ها به جلال، تدوین مسعود جعفری، نیلوفر، ۱۳۸۳
۵۱-    داویدف، یوری، هنر و انقلاب، ترجمه‌ی ع. نوریان، شباهنگ، ۱۳۵۸
۵۲-    دستغیب، عبدالعلی: «سیمین دانشور و قصیه‌هایش»، بررسی و نقد کتاب، ش۱۱، بهار ۱۳۸۴
۵۳-    ــــــــــــــ: «نگاه به رمان فارسی»، مجموعه‌ی سخنرانی‌ها و مقالات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۴
۵۴-    دوبوار، سیمون، جنس دوم، ترجمه‌ی قاسم صنعوی، توس، چ۵، ۱۳۸۲
۵۵-    دیچز، دیوید، شیوه‌های نقد ادبی، ترجمه‌ی دکتر غلام‌حسین یوسفی و محمد تقی صدقیانی، علمی، چ۳، ۱۳۷۰
۵۶-    دیهیمی، خشایار (به سرپرستی)، نویسندگان روس، نشرنی، ۱۳۷۹
۵۷-    رافائل، مارکس، سه پژوهش جامعه‌شناسی هنر (پرودون، مارکس، پیکاسو)، ترجمه‌ی اکبر معصوم بیگی، آگه، چ۲، ۱۳۸۳
۵۸-    ــــــــــــــ، نگاهی به تاریخ ادبیات جهان (تاریخ رئالیسم)، ترجمه‌ی محمد تقی فرامرزی، شباهنگ، ۱۳۵۷
۵۹-    ریان، مایکل: «نقد سیاسی»، ترجمه‌ی حسین علی نوذر، ارغنون، س۱، ش۴، زمستان ۷۳
۶۰-    رب گریه، آلن: «ادبیات تحت تعقیب سیاست»، وظیفه‌ی ادبیات، ترجمه و تدوین ابوالحسن نجفی، زمان، چ۲، ۱۳۶۴
۶۱-    روحانی، فضل‌الله: «از جلال تا یوسف»، بر ساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۶۲-    ریچاردز، آی.ا، اصول نقد ادبی، ترجمه‌ی سعید حمیدیان، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵
۶۳-    رید، اپولین، فمنیسم و مردم‌شناسی، ترجمه‌ی افشنگ مقصودی، گل آذین، ۱۳۸۴
۶۴-    رید، هربرت، هنر و اجتماع، ترجمه‌ی سروش حبیبی، امیرکبیر، ۱۳۵۲
۶۵-    ریکور، پل، زمان و حکایت، ترجمه‌ی مهشید نونهالی، گام نو، ۱۳۸۴
۶۶-    زرین‌کوب، عبدالحسین، از کوچه‌ی رندان، امیرکبیر، چ۶، ۱۳۶۹
۶۷-    ــــــــــــــ، نقد ادبی، امیرکبیر، چ۴، ۱۳۷۹
۶۸-    زیباکلام، صادق، ما چگونه ما شدیم، روزنه، چ۲، ۱۳۷۵
۶۹-    سارتر، ژان پل، ادبیات چیست؟ ترجمه‌ی ابوالحسن نجفی و مصطفی رحیمی، زمان، چ۵، ۱۳۵۶
۷۰-    سامی، علی، شیراز شهر جاویدان، لوکس (نوید)، چ۵، ۱۳
۷۱-    سایه، هـ . ا، یادگار خون سرو، توس، ۱۳۶۰
۷۲-    سپانلو، محمدعلی، «درباره‌ی سووشون»، برساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۷۳-    سعید، ادوارد، جهان، متن و منتقد، ترجمه‌ی اکبر افسری، توس، ۱۳۷۷
۷۴-    ــــــــــــ، فرهنگ و امپریالیسم، ترجمه‌ی اکبر افسری، توس، ۱۳۸۲
۷۵-    سلدن، رامان و پیتر ویدوسون، راهنمای نظریه‌ی ادبی معاصر، ترجمه‌ی عباس مخبر، طرح نو، چ۲، ۱۳۷۷
۷۶-    سمپرون، ژرژ: «ادبیات و نیروهای حاکم بر جامعه»، وظیفه‌ی ادبیات، ترجمه و تدوین ابوالحسن نجفی، زمان، چ۲، ۱۳۶۴
۷۷-    سمیونویچ کیمیاروف، دانیال: «سیمین دانشور و سووشون او»، ترجمه‌ی نرگس محمدی بدوی، برساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۷۸-    سوسور، فردینان دو، دوره‌ی زبان‌شناسی عمومی، ترجمه‌ی کوروش صفوی، هرمس، ۱۳۷۸
۷۹-    سه‌یر، رابرت و میشل لووتی: «رمانتیسم و تفکر اجتماعی»، ترجمه‌ی یوسف اباذری، ارغنون، س۱، ش۲، تابستان ۱۳۷۳
۸۰-    سیاح، فاطمه، نقد و سیاحت، به کوشش محمد گلبن، توس، ۱۳۵۴
۸۱-    سیدحسینی، رضا، مکتب‌های ادبی، نگاه، چ۱۰، ۱۳۷۱
۸۲-    سیمون، کلود: «نویسنده و سیاست» و وظیفه‌ی ادبیات، ترجمه و تدوین ابوالحسن نجفی، زمان، چ۲، ۱۳۶۴
۸۳-    شریعتی، علی، ویژگی‌های قرون جدید (مجموعه آثار ۳۱)، شرکت انتشارات چاپخش، چ۱، ۱۳۷۰
۸۴-    شفیعی کدکنی، محمدرضا، آیینه‌ای برای صداها، سخن، ۱۳۷۶
۸۵-    ـــــــــــــــــــ، هزاره‌ی دوم آهوی کوهی، علمی، ۱۳۷۶
۸۶-    ـــــــــــــــــــ، ادوار شعر فارسی، سخن، ۱۳۸۰
۸۷-    ـــــــــــــــــ، مفلس کیمیا فروش (نقد و تحلیل شعر انوری)، سخن، ۱۳۷۲
۸۸-    شکلوفسکی، ویکتور: «هنر به مثابه‌ی فن»، ترجمه‌ی فرهاد ساسانی، ساخت‌گرایی، پساساختگرایی و مطالعات ادبی (مجموعه ترجمه)، حوزه‌ی هنری، ۱۳۸۰
۸۹-    شوکینگ، لوین.ل، جامعه‌شناسی ذوق ادبی، ترجمه‌ی فریدون بدره‌ای، توس، ۱۳۷۳
۹۰-    طبری، محمد جریر، ترجمه و تفسیر، تصحیح و اهتمام حبیب یغمایی، توس، ج۳
۹۱-    علوی، بزرگ: «حماسه‌ی ایستادگی»، برساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۹۲-    عناصری، جابر، درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، جهاد دانشگاهی، ۱۳۷۵
۹۳-    فانی، کامران، جنگ‌های جهانی اول و دوم، علمی و فرهنگی، چ۲، ۱۳۷۷
۹۴-    فرانکلو، جین، فرهنگ نو در آمریکای لاتین، ترجمه‌ی مهین دانشور، امیرکبیر، ۱۳۶۲
۹۵-    فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه، از روی چاپ مسکو، به کوشش سعید حمیدیان، قطره، ۱۳۷۶
۹۶-    فریدمن، جین، فمنیسم، ترجمه‌ی فیروزه مهاجر، آشیان، ۱۳۸۱
۹۷-    فورست، لیلیان، پیتراسکرین، ناتورالیسم، ترجمه‌ی حسن افشار، مرکز، چ۳، ۱۳۷۵
۹۸-    فوکو، میشل، نظم گفتار، ترجمه‌ی باقر پرهام، آگه، چ۲، ۱۳۸۰
۹۹-    فیشر، ارنست، ضرورت هنر در روند تکامل اجتماعی، ترجمه‌ی فیروز شیرانلو، بی‌نا، چ۲، ۱۳۴۸
۱۰۰-    کالر، جاناتان، نظریه‌ی ادبی (معرفی بسیار مختصر)، ترجمه‌ی فرزانه طاهری، مرکزی، ۱۳۸۳
۱۰۱-    کتاب مقدس، ترجمه‌ی فاضل خان همدانی، اساطیر، ۱۳۸۱
۱۰۲-    کمیساروف، د: «سیمین دانشور و سووشون»، ترجمه‌ی پرویز نصیری، بر ساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۱۰۳-    کی‌یرکه‌گور، سورن، ترس و لرز، ترجمه‌ی عبدالکریم رشیدیان، نشرنی، چ۲، ۱۳۸۰
۱۰۴-    گرامشی، آنتونیو، دولت و جامعه‌ی مدنی، ترجمه‌ی عباس میلانی، اختران، ۱۳۸۴
۱۰۵-    گرین، کیت و جیل لبیهان، درسنامه‌ی نظریه و نقد ادبی، سرپرست ویراستاران دکتر حسین پاینده، روزنگار، ۱۳۸۳
۱۰۶-    گرین، ویلفرد، لی‌مورگان و دیگران، مبانی نقد ادبی، ترجمه‌ی فرزانه طاهری، نیلوفر، چ۳، ۱۳۸۳
۱۰۷-    گلشیری، هوشنگ، جدال نقش با نقاش، نیلوفر، ۱۳۷۶
۱۰۸-    گلدمن، لوسین، جامعه‌شناسی ادبیات، ترجمه‌ی محمدجعفر پوینده، چشمه، ۱۳۸۱
۱۰۹-    ــــــــــــــ، نقد تکوینی، ترجمه‌ی محمد تقی غیاثی، بزرگ مهر، ۱۳۶۹
۱۱۰-    ـــــــــــ و دیگران، جامعه، فرهنگ، ادبیات (مجموعه مقاله از گلدمن و درباره‌ی گلدمن)، گزیده و ترجمه‌ی محمدجعفر پوینده، چشمه، ۱۳۷۶
۱۱۱-    گویتسولو، خوان: «قطره‌ی ملی شما اقیانوس جهانی نیست»، وظیفه‌ی ادبیات، ترجمه و تدوین ابوالحسن نجفی، زمان، چ۲، ۱۳۶۴
۱۱۲-    لبافی، میترا: «قطار خالی سیاست»، بر ساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۱۱۳-    لمعه، منوچهر، فرهنگ عامیانه‌ی عشایر بویراحمدی و کهگلویه، سازمان انتشارات اشرفی، چ۲، ۱۳۵۳
۱۱۴-    لوکاچ، گئورک، پژوهشی در رئالیسم اروپایی، ترجمه‌ی اکبر افسری، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۳
۱۱۵-    ــــــــــــ، نظریه‌ی رمان، ترجمه‌ی حسن مرتضوی، قصه، ۱۳۸۰
۱۱۶-    لوناچارسکی، آناتولی، چند صدایی داستایفسکی، ترجمه‌ی اسماعیل خویی، جهان نو، ۱۳۴۶، س۲۲،
ش۱۰-۸
۱۱۷-    لیچ، ادموند، لوی استروس، ترجمه‌ی دکتر حمید عنایت، خوارزمی، چ۲، ۱۳۸۵
۱۱۸-    مارکوزه، هربرت، بعد زیباشناسی، ترجمه‌ی داریوش مهرجویی، اسپرک، ۱۳۶۸
۱۱۹-    ــــــــــــــ: «هنر در جامعه‌ی یک بعدی»، نظاره‌ی هنر، ترجمه‌ی بابک قهرمان، ارشاد، ۱۳۸۲
۱۲۰-    مافی، مریم: «صورت‌خانه‌ی دانشور»، بر ساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۱۲۱-    مایلز، رزالیند، زنان و رمان، ترجمه‌ی علی آذرنگ، روشنگران، ۱۳۸۰
۱۲۲-    مسکوب، شاهرخ، سوگ سیاوش، خوارزمی، چ۶، ۱۳۷۰
۱۲۳-    مشیرزاده، حمیرا، از جنبش تا نظریه‌ی اجتماعی، تاریخ دو قرن فمنیسم، شیراز، چ۲، ۱۳۸۳
۱۲۴-    مقدادی، بهرام، فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی، فکر روز، ۱۳۷۸
۱۲۵-    مکاریک، ایرناریما، دانش‌نامه‌ی نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمه‌ی مهران مهاجر و محمد نبوی، آگه، ۱۳۸۴
۱۲۶-    مگی، برایان، فلاسفه‌ی بزرگ، ترجمه‌ی عزت‌الله فولادوند، خوارزمی، چ۲، ۱۳۷۷
۱۲۷-    موحد، محمدعلی، شمس تبریزی، طرح نو، ج۳، ۱۳۷۹
۱۲۸-    موسوی، سیامک، سوگ‌سرایی و سوگ‌خوانی در لرستان، افلاک، ۱۳۸۰
۱۲۹-    مؤذن، ناصر (به کوشش)، ده شب (شب‌های شاعران و نویسندگان، امیرکبیر، ۱۳۵۷
۱۳۰-    مهاجر، مهران و محمد نبوی، واژگان ادبیات و گفتمان ادبی، آگه، ۱۳۸۱
۱۳۱-    مهرور، ذکریا: «دانشور و جزیره‌ی سرگردانی»، برساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۱۳۲-    میرصادقی، جمال: «سیمین دانشور و قصه‌نویسی»، بر ساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۱۳۳-    میرصادقی (ذوالقدر)، میمنت: «شرح و تفسیر رمان سووشون»، بر ساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۱۳۴-    میرعابدینی، حسن؛ «تاریخ نویس دل آدمی» برساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۱۳۵-    ــــــــــــــ، صد سال داستان‌نویسی، چشمه، چ۳، ۱۳۸۳
۱۳۶-    میرعلایی، احمد: «از بورخس تا کیمیایی»، مجموعه مقالات و نقد و معرفی آثار مسعود کیمیایی، آگاه، ۱۳۶۴
۱۳۷-    میشل، آندره، فمنیسم (جنبش اجتماعی زنان)، ترجمه‌ی دکتر هما زنجانی زاده، مشهد، نیکا، ۱۳۷۲
۱۳۸-    نرشخی، ابوبکر محمدبن جعفر، تاریخ بخارا، ترجمه‌ی ابونصر محمدبن نصر القبادی، تلخیص محمدبن زهیر بن عمر، تصحیح و تحشیه مدرس رضوی، توس، چ۲، ۱۳۶۳
۱۳۹-    ورد، گلن، پست مدرنیسم، ترجمه‌ی قادر فخر رنجبری و ابوذر کرمی، ماهی، ۱۳۸۴
۱۴۰-    واتکینز، سوزان، آلیس ماریزا وئدا و مارتارود ریگز، فمنیسم، ترجمه‌ی زیبا جلالی نائینی، شیرازه، ۱۳۸۰
۱۴۱-    وبستر، راجر، پیش درآمدی بر مطالعه‌ی نظریه‌ی ادبی، ترجمه‌ی الهی دهنوی، ویراستار دکتر حسین پاینده، روزنگار، ۱۳۸۲
۱۴۲-    ولک، رنه و آوستن وارن، نظریه‌ی ادبیات، ترجمه‌ی ضیاء موحود و پرویز مهاجر، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۳
۱۴۳-    وولف، ویرجینیا، اتاقی از آن خود، ترجمه‌ی صفورا نوربخش، نیلوفر، ۱۳۸۳
۱۴۴-    هابراس، یوگن: «علم و تکنولوژی در مقام ایدئولوژی»، ترجمه‌ی علی مرتضویان، ارغنون، س۱، ش۱، بهار، ۱۳۷۳
۱۴۵-    هارلند، ریچارد، درآمدی تاریخی بر نظریه‌ی ادبی از افلاتون تابارت، ترجمه‌ی گروه ترجمه‌ی شیراز: علی معصومی و شاپور جورکش، چشمه، ۱۳۸۲
۱۴۶-    هام، مگی، فرهنگ نظریه‌های فمنیستی، ترجمه‌ی فیروز مهاجر و دیگران، توسعه، ۱۳۸۲
۱۴۷-    هاوزر، آرنولد، تاریخ اجتماعی هنر، ترجمه‌ی ابراهیم یونسی، خوارزمی، ۱۳۷۰
۱۴۸-    هدایت، صادق، سه قطره خون، پرستو، چ۸، ۱۳۴۴
۱۴۹-    ــــــــــــــ، فرهنگ عامیانه‌ی مردم ایران، چشمه، چ۲، ۱۳۷۸
۱۵۰-    همایونی، صادق، گوشه‌هایی از آداب و رسوم مردم شیراز، اداره‌ی کل فرهنگ و هنر فارس، ۱۳۵۳
۱۵۱-    هوف، گراهام، گفتاری درباره‌ی نقد، ترجمه‌ی نسرین پروینی، امیرکبیر، ۱۳۶۵
۱۵۲-    هینیک، ناتالی، جامعه‌شناسی هنر، ترجمه‌ی عبدالحسین نیک گهر، آگه، ۱۳۸۴
۱۵۳-    یاکوبسن، رومن، روندهای بنیادین در دانش زبان، ترجمه‌ی کوروس صفوی، هرمس، ۱۳۷۶
۱۵۴-    یزدانی، کهتر: «زنی که در سووشون به سوگ نشسته است»، بر ساحل جزیره‌ی سرگردانی، به کوشش علی دهباشی، سخن، ۱۳۸۳
۱۵۵-    دایره‌المعارف روتلیج، فمنیسم و دانش‌های فمنیستی، ترجمه‌ی عباس یزدانی و دیگران، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، ۱۳۸۲
۱۵۶-    Bakhtin, Mikhail: “The dialogic imagination”, in the narrative reader, edited by Martin Mcauillan, london and New york, Routledge, 2000
۱۵۷-    ________________: The problem of speech Genres, in the Discourse reader, edited by Adam Jaworski and Nikolas coupland, london and Newyork, Routledge, 2001
۱۵۸-    Cobley, Paul, Narrative, london and New york, Routledge, 2001
۱۵۹-    Gaillard, Francoise: “For a Political Roland Barthes” in French Theory inamerica, New york and london, Routledge, 2001
۱۶۰-    Laclau, Ernesto and chantal mouffe: “from hegemony and socialist strategy” in critical theory, New york, Harvyester, 1995
۱۶۱-    Tyson, lois, Critical Theory today, New york and london, Garland, 1999