عوامل رفع مسئولیت کیفری در فقه و حقوق جزاء

فهرست مطالب

۱- پیشگفتار                                         1
۲- مقدمه                                         2             
۳- فصل اول- مفاهیم مسئولیت                                       4
مفاهیم مسئولیت)    الف- مفهوم لغوی مسئولیت                                     5
    ب-  مفهوم کلی مسئولیت                              6
    ج- مسئولیت در قرآن کریم                                     7
    د- مسئولیت اخلاقی                                             9
    هـ- مسئولیت اجتماعی                                 10
جنبه های فردی و اجتماعی مسئولیت در فقه                                         10
    الف- جنبه فردی مسئولیت                               10
    ب- جنبه های اجتماعی مسئولیت در فقه                         12
۴- فصل دوم- مفاهیم مسئولیت کیفری                                 15
    مفاهیم مسئولیت کیفری                                  16
    مسئولیت واقعی و انتزاعی                                  17
    مقایسه مسئولیت با تکلیف                                 19
    تفاوت میان مسئولیت و مجرمیت                              20
۵- فصل سوم- سابقه تاریخی مسئولیت                                 21   
سابقه تاریخی مسئولیت                                          22
    الف- سابقه مسئولیت در قدیم الایام                                    24
بند اول- مختصات مسئولیت در قدیم الایام                     25
۱- ویژگی جمعی بودن مسئولیت                                25
۲- تسری مسئولیت به اجساد و حیوانات                     27
۳- موضوعی بودن مسئولیت                         31
    – در ایران باستان                                    31
    – در روم باستان                                    33
    – در یونان باستان                                    33
    ب- مسئولیت کیفری در دوران معاصر                                    33
۶- فصل چهارم) مسئولیت کیفری در اسلام                                       36
مسئولیت کیفری در اسلام                                          37
    الف- تعریف و خصوصیات مسئولیت کیفری در اسلام                           38
    ب- اصول حاکم بر مسئولیت کیفری در اسلام                        40
بنداول- شخصی بودن مسئولیت کیفری                               40
بند دوم- برقراری شرایط عمومی مسئولیت                           42
بند سوم- اصل تساوی در مجازاتها                               43
بند چهارم- اصل قانونی بودن مجازاتها                               44
۷- فصل پنجم) مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران                               47
مسئولیت کیفری در مقررات جزایی ایران                                46
    الف- در قانون مجازات عمومی مصوب ۱۳۰۴                               46
    ب- در قانون اقدامات تامینی مصوب ۱۳۳۹                               47
    ج- در قانون مجازات عمومی اسلامی ۱۳۵۲                               48
    د- مجازات اسلامی مصوب ۱۳۰۷                                   48
۸- فصل ششم) حدود و قلمرو مسئولیت کیفری                                  50
حدود و قلمرو مسئولیت کیفری                                           51
بخش اول- اهلیت و انواع آن در حقوق جزا                               51
    الف- اهلیت جنایی                                              51
    ب- اهلیت مادی یا واقعی                                        52
    ج- اهلیت جزائی                                    53
    مقایسه اهلیت جزایی با اهلیت جنایی                                   54  
    اهلیت جزایی و مسئولیت کیفری                                   54
بخش دوم- تقصیر و مسئولیت کیفری                                 55
    قلمرو تقصیر در حقوق جزا                                   57
الف- تقصیر در قلمرو وسیع                             57
بند اول- ادراک و اختیار، توأماً شرط اعتبار اراده                 60
بند دوم- اختیار، شرط منحصر اعتبار اراده                     60
ب- تقصیر در قلمرو محدود                                     61
ج- نقد و بررسی، ارزیابی نظریات                         62
بخش سوم- اسناد و مسئولیت کیفری                                   63
    انواع اسناد    در حقوق جزا                                 63
الف- اسناد یا انتساب مادی                             63
ب- اسناد یا انتساب معنوی                             64
    اسناد مادی و مسئولیت کیفری                                    65   
    اسناد معنوی و مسئولیت کیفری                              66
۹- فصل هفتم) ارکان اهلیت جزائی                                 67
ارکان و اهلیت جزایی                                         68
رکن اول- ادراک                                         68
    الف- مفهوم ادراک و تمییز                             70
    ب- نقش ادراک در مسئولیت کیفری                         72
    ج- عقل در مفهوم ادراک                             73
    د- عقل در مقررات جزائی ایران                             75
    هـ – عقل در حقوق جزائی اسلام                             76
رکن دوم- اختیار                                          78
    مفاهیم و کاربردهای اختیار                             78
    الف- اختیار در لغت                                 78
    ب- اختیار در مفهوم فلسفی                            79
بند اول- عنصر قدرت                            80
بند دوم- عنصر اراده                            80
    ج- اختیار در مفهوم حقوقی                                   81
بند اول- مفهوم نقش اراده                                   81
۱- نقش اراده در رکن مادی جرم                                82
۲- نقش اراده در رکن روانی جرم                       83
بند دوم- مفاهیم گوناگون اختیار در حقوق                    83
۱- اختیارات در لغت                            84
۲- اختیار در تکالیف و جزائیات                        84
رکن سوم- علم به قانون                                    85
    الف- مفهوم قانون                                  85
بند اول- نص جزایی                             86
بند دوم- عدم مشروعیت جزایی                        86
    ب- نقش علم به قانون                                87
بند اول- علم به قانون، عنصر سازنده سوء نیت جزایی                88
بند دوم- علم به قانون جزا، شرط شمول قانون                    88
بند سوم- علم به قانون، شرط ثبوت مسئولیت کیفری                88
بند چهارم- علم به قانون، شرط تحمل مجازات                    89
۱۰- فصل هشتم) صغر(کودکی) در مسئولیت کیفری                                                        90
عوامل رافع مسئولیت کیفری                                    91
علل عدم مسئولیت کیفری                                        92
الف- علل توجیه کننده جرم یا علل مشروعیت                            92
ب- عوامل رافع مسئولیت کیفری                                92
ج- علل معافیت از مجازات یا معاذیر قانونی                            93
طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت جزایی و وجوه افتراق آن با سایر علل                    93
الف- طبقه بندی عوامل رافع مسئولیت کیفری                            93
بند اول- عوامل تام رافع مسئولیت جزایی                        93
بند دوم- عوامل نسبی رافع مسئولیت جزایی                    93
ب- وجوه افتراق با سایر علل عدم مسئولیت                            94
بند اول- فرق عوامل رافع مسئولیت جزائی از علل مشروعیت            94
بند دوم- تفاوت میان علل عدم انتساب با معاذیر معاف کننده یا تخفیف دهنده مجازات  94
بند سوم- فرق بین عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری و معافیت از مجازات              96
تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت نسبت به سایر شرکت کنندگان                          97
تأثیر عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری و مسئله مسئولیت مدنی                         97
خصوصیات ضمنی قانون و عوامل عینی رافع مسئولیت کیفری                    99
مقررات قانون ایران و خصوصیات ضمنی عوامل رافع مسئولیت کیفری               100
مجرم در برخورد با علل رافع مسئولیت                           101
۱۱- فصل نهم) جنون                                         102
کودکی و مسئولیت کیفری                                       103
تاریخچه ی مسئولیت کیفری اطفال                                   103
طفل کیست؟                                               104
مفهوم بلوغ                                               108
الف- مفهوم علمی بلوغ                                   108
ب- معیار بلوغ در قفسه                                    110
    بند اول- معیار بلوغ در کتاب                               110
    بند دوم- معیار بلوغ در سنت                               111
    بند سوم- سخنان فقها در مورد علایم و سن بلوغ                   111
اهمیت جرایم اطفال                                       113
مسئولیت جزایی اطفال                                       114
مسئولیت جزایی اطفال در مراحل مختلف طفولیت و امتیازات هر دوره                   115
الف- مسئولیت جزایی اطفال غیرممیز                               116
ب- مسئولیت جزایی اطفال ممیز                                 117
ج- مسئولیت جزائی اطفال در مرحله بلوغ                          120
مسئولیت جزایی اطفال در قوانین ایران                              121
الف- قانون مجازات عمومی ایران مصوبات ۱۳۰۴                      121
ب- قانون مجازات عمومی مصوب ۱۳۵۲                          122
ج- قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۶۱                          123
مسئولیت اجزایی اطفال در اسلام                                 125
الف- بلوغ                                     125
ب- ادراک یا تمیز                                     126
    بند اول- حقوقی                                 127
    بند دوم- جزائیات                                 128
سن تمییز در حقوق جزای اسلام                                129
الف- سن عدم مسئولیت جزایی                            130
ب- سن مسئولیت جزایی نسبی                            130
ج- سن مسئولیت جزایی کامل                               131
۱۲- فصل دهم) جنون                                     133
جنـون                                             133
سابقه تاریخی عدم مسئولیت جزایی مجائین                             133
جنون از مسایل موضوعی است                                 135
تعریف جنون                                             136
انواع جنون                                             137
اول- اختلالات سیستم عصبی                            138
دوم- جنون اخلاق                                    140
سوم- دیوانگی ناشی از مصرف بی رویه مشروبات الکلی و مواد مخدر            140
ارزیابی یا نحوه احراز جنون                                146
الف- کارشناس روانی                                146
ب- همکاری کارشناس و قاضی                            147
جنون در قوانین سابق جزایی ایران                                148
جنون در قانون مجازات اسلامی                                149
ضوابط قانونی حاکم بر مفاهیم جنون                                150
آثار جنون                                            152
لزوم احراز جنون در حال ارتکاب جرم                            155
الف- تقارن جنون یا جرم                                155
ب- تلازم جنون یا جرم                                157
ج- جنون کامل                                    157
تأدیب مجنون                                            158
تشریفات اداری نگاهداری مجنون                                158
مسئولیت مدنی مجنون                                    159
۱۳- فصل یازدهم) جبر و اشتباه                                160
بخش اول- مفاهیم اجبار                                161
    الف- تعریف اجبار                                161
    ب- اجبار و اختیار                                161
    ج- اجبار و اکراه                                164
    د- خلاصه تفاوت های اجبار با اکراه و جنون واضطرار                167
بند اول- تفاوت اجبار و اکراه                        167
بند دوم- تفاوت اجبار و جنون                        167
بند سوم- تفاوت اجبار و اضطرار                        167
بخش دوم- انواع مختلف اجبار                            168
    الف- اجبار مادی                                168
بند اول- علل اجبار مادی                        168
بند دوم- شرائط اجبار مادی                        168
اجبار مادی با منشأ درونی                        173
    ب- اجبار معنوی                                174
بند اول- اجبار معنوی خارجی                        174
شرایط اجبار معنوی خارجی                        174
بند دوم- اجبار معنوی داخلی                        177
    نقش انگیزه شرافتمندانه در مسئولیت کیفری                    177
    نقش تحریک در مسئولیت کیفری                        178
    تحقیق اجبار در جرائم قابل تعزیر                        179
بخش سوم- بررسی اجبار در قوانین جزایی ایران                    179
    الف- قانون مجازات عمومی                            179   
    ب- اجبار در قانون مجازات اسلامی                        179
ضوابط قانونی حاکم بر اجبار                            181
    الف- اکراه در قتل                                181
    ب- جرم باید از مجازات های تعزیری باشد                    182
    ج- اجبار در غیر مورد تعزیرات                        182
شرایط اجبار رافع مسئولیت جزایی                        182   
مسئولیت مدنی در زمینه اجبار                            182
۱۴- فصل دوازدهم- جهل و اشتباه                                183
بخش اول- مفاهیم جهل                                184
تعریف اشتباه                                    184
مقایسه مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن                        185   
    الف- جهل                                185
    ب- اشتباه                                    186
    ج- غلط                                    187
    د- خطا                                    188
    هـ – سهو                                    188
    و- غفلت                                    189
    ز- نسیان                                    189
تفاوت میان جهل و نسیان                                190
جایگاه اشتباه در حقوق جزا                                192
    الف- اشتباه در قانون                            192
    ب- اشتباه در عمل                                194
بخش دوم- انواع جهل در اعمال حقوق عرفی                        195
    الف- جهل مرکب                                195
    ب- جهل بسیط (شبهه)                            197
بخش سوم- انواع جهل و جایگاه آن در فقه شیعه                    203
    الف- جهل و شبهه حکمیه                            204
    ب- جهل و شبهه موضوعیه                            204
    ج- جهل تقصیری                                206
    د- جهل قصوری                                206
بخش چهارم- جایگاه جهل در حقوق اسلامی                        207
    الف- جایگاه در جرائم مستوجب حد                        207
    ب- جایگاه جهل و شبه در جرایم مستوجب قصاص و دیات            210
    ج- جایگاه جهل، شبهه در جرائم مستلزم تعزیرات                214
بخش پنجم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در حقوق جزای عرفی            217
    الف- تأثیر جهل حکمی بر مسئولیت کیفری                    217
    ب- تأثیر جهل موضوعی بر مسئولیت کیفری                    218
بخش ششم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در حقوق اسلامی            218
    الف- ادله و مستندات تأثیر جاهل بر مسئولیت کیفری                218
بند اول- ادله برائت                            219
بند دوم- قاعده درأ                            220
بند سوم- روایات وارده در مورد معذور بودن جاهل                221
    ب- ادله و مستندات عدم تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری                225
بند اول- قاعده اشتراک احکام میان عامل و جاهل                226
بند دوم- قاعده وجوب تعلم احکام                    227
بند سوم- فرض عالم بودن افراد به احکام اسلامی                227
    ج- اَلجَمعْ مَهما اَمکَن اُولی مِنَ الطَّرح(جمع عرفی میان ادله بهتر از رد کردن آنهاست)۲۲۸
بخش هفتم- قلمرو تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در قوانین و مقررات جزایی ایران        232
    الف- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب حد            232
۱- جرم زنان                                233
۲- حد مسکر                                234
۳- جرم سرقت                            235
    ب- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب قصاص            236
بند اول- اشتباه در هدف (اشتباه در شخص طرف)                238
بند دوم- اشتباه در هویت مجنی علیه (اشتباه در شخصیت)            240
    ج- تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در جرائم مستوجب دیه            241
بند اول- جهل حکمی                            243
بند دوم- جهل موضوعی                        244
خلاصه بحث                                            247
فهرست منابع و مآخذ

پیشگفتـار 
مسئولیت کیفری از شرایط اوصافی بحث می کند که امکان منطقی تحمیل مجازات را بر مرتکب جرم فراهم می آورد گر چه بی تردید تنها در فرض وقوع جرم سخن از تحمیل مجازات صحیح و منطقی است اما دیری است که صاحب نظران جزایی بر این باورند که مسئولیت کیفری در برابر جرم در

فهرست منابع و ماخذ
امام علی(ع) نهج البلاغه (فیض الاسلام) ، ص ۹۷۸
امام خمینی(ره) ، توضیح المسائل ، (مبحث امر به معروف و نهی از منکر) ، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ، ص ۳۶۳ ، سال ۱۳۶۲ و مساله ۲۱۴۲ الی ۲۱۸۵.
    امام خمینی(ره) ، تحریر الوسیله ، ج ۲ ، شرایط وجوب حد سرقت ، ص ۶۱۲.
آشوری محمد ، عدالت کیفری از دیدگاه حمورابی  نشریه موسسه حقوق تطبیقی اسلامی ، ص ۲۱ ، شماره ۷ سال ۱۳۶۱.
آیت ا… مرعشی، سید محمدحسن، نشریه حقوق دانشکده علوم قضایی، دوره اول، شماره اول، ۱۳۷۰، صص۱۰-۱۱.
آیت ا… موسوی بجنوردی، فصلنامه حق، شماره ۸، دو قاعده فقهی و قواعد فقه.
اردلانی ، علی ، مسئولیت جزایی در جوامع باستانی ، مجله کانون وکلا ، شماره ۹۳ ، ص ۸۸-۸۹
اورتولان ، عناصر حقوق جزا ، جلد اول ، شماره ۴۱۶.
آیموف ، ایراک ، تن آدمی ، مترجم ، محمود بهزاد ، تهران ، شرکت علمی و فرهنگی ، ج ۲ ، ص ۴۵۸ ، سال ۱۳۷۸ هـ .ق
الفاصل ف محمد ، المبادی العامه فی التشریع الجزایی ، ص ۳۲۴
حجه الاسلام الهیان ، نگرشی فقهی و حقوقی پیرامون حدود و قصاص ، نشر مجتمع آموزش عالی قم ، سال ۱۳۷۲ ، ص۴۹.
استفانی ولواسور ، حقوق جزای عمومی ، چاپ نهم ، ص ۱۷۱.
امام خمینی(ره) ، کتاب البیع ، ج ۲ ، صص ۶۲-۶۳.
انصاری ، شیخ مرتضی ، مکاسب ، ص ۱۲۱.
امامی ، سیدحسن ، حقوق مدنی ، ج ۴ ، ص ۸۴.
اردبیلی ، محمدعلی ، حقوق جزای عمومی ، ج ۲ ، چاپ اول ، نشر میزان ، ۱۳۷۷.
استفانی گالتون ، ژرژ لواسور ، برنار بوکوک(حقوق دانان فرانسوی) ، حقوق جزای عمومی ، جلد اول (جرم و مجرم) ، مترجم حسن ودادیان ، انتشارات دانشگاه علامه طباطبائی.
افراسیابی ، محمد اسماعیل ، حقوق جزای عمومی ، انتشارات فردوسی  جلد دوم ، چاپ اول ۱۳۲۷.
بلاغی ، سیدصدرالدین ، عدالت و قضا در اسلام ، ص ۲۷۰.
بجنوردی ، میرزا حسن ، القواعد الفقهیه ، ج ۴ ، قاعده مشروعیه عبادات الصبی.
بجنوردی ، میزان حسن ، منتهی الاحول ، ج ۲ ، ص ۳۵۵.
باهری ، محمد (میرزاعلی اکبر خان داور) ، مقارنه و تطبیق ، رضا شکری ، نگرشی بر حقوق جزای عمومی ، ج ۱ ، مجمع علمی فرهنگی مجد ۱۳۸۰.
باهری ، محمد (میرزا علی اکبر خان داور) ، حقوق جزای عمومی ، تقریرات استاد ، نشر رهام ، ج ۱ ، ۱۳۸۱.
پرفسور آرتور کریستین سن ، ترجمه رشید یاسمی ، ص ۳۲۹ ، سال ۱۳۴۵.
حلی، علامه شیخ جمال الدین ابی منصور: قواعد الحکامفی مسائل الحلال والحرام، کتاب حدود، المقصد الخامس، چاپ مصر، افست قم.
جعفری ، جعفر ، ترمینولوژی حقوق ، انتشارات لنگرودی ، تهران ، ص ۹۵۰ ، ۱۳۶۲
جبران ، مسعود ، الرائد معجم لغوی عصری ، ج ۲ ، چاپ سوم ، بیروت ، دارالعلم للملابین ، ۱۹۷۸ م.
جابری عربلو ، محسن ، فرهنگ اصطلاحات فقه اسلامی ، امیر کبیر ، سال ۶۲ ، ص ۶۲.
جندی ، عبدالملک بک ، الموسوعه الجنائیه ، داراالکتب الحصریه ، ج ۱ ، قاهره ۱۹۳۱ ، ص ۲۷۲.
جرل و رمیتو ، رساله حقوق جنایی ، چاپ اول ، ص ۲۹۹.
جنبلی ، ابن قدامه ، المغنی ، ج ۴ ، ص ۱۴۵.
خسروپور ، یوسف ، روانشناسی بلوغ و نوجوانی ، صص ۲-۳.
آیت ا… خویی ، تکمله المنهاج ، ج ۲ ، ص ۱۳ ، نشریه موسسه حقوق تطبیقی ، شماره ششم ، سال ۱۳۵۸ ، ص ۱۲۵.
دون دیو دو وابر ، رساله حقوق جنایی  ص ۴۳۷.
دهخدا ، علی اکبر ، لغتنامه ، ج ۳ ، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۳۷۳ ، ص ۴۳۲۶.
دانش ، تاج الزمان ، مجرم کیست؟ جرم شناسی چیست؟ موسسه کیهان ، چاپ ۲ ، سال ۱۳۶۸ ، ص ۱۳۰.
راغب اصفهانی  مفردات راغب ، (کتاب المفردات یافی غریب القرآن ، چاپ مکتبه بوذر جمهری ، ص ۵۹ ، ۱۳۷۲.
ژان جان دامن ، ترجمه علی اردلانی ، (مسئولیت جزایی در زمان قدیم ، جزوه کانون وکلا ف شماره ۹۸.
سبزواری ، محمد سامی ، شرح الاحکام العامه القانون العقوبات ، چاپ سوم ، بنغازی ، جامعه فاریونس ، ص ۲۱۷ ، سال ۱۹۹۵.
الشاوی ، دکتر علی حسین ، سلطان عبدالقادر ، المبادی العامه ، انتشارات وزارت التعلیم ، ص ۳۲۸ و ۳۳۸ ، ۱۹۸۲.
شیخ کلیفی ، اصول کافی ، ترجمه سیدهاشم رسولی  علمیه اسلامیه ، ج ۴ ، ص ۲۰۴.
شیخ الاسلام ، سیدمحمد ، راهنمای مذهب شافعی ، ص ۱۹۵.
شهید ثانی ، مسالک ، چاپ سنگی ، ج ۱ ، ص ۲۴۸.
شیخ حرعاملی ، وسایل الشیعه ، کتاب الطهاره ، ابواب مقدمه العبادات ، باب ۴ ، حدیث ۲ ، دارالحیاه التراث العربی ، بیروت ، ۱۹۸۳ ، ص ۳ ، ج ۱.
شیخ طوسی، ابوجعفر محمدبن حسن المبسوط، ج۸، چاپ سوم، المکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.
شیخ مفید، ابی عبدالله محمدبن النعمان الحارثی: المقنعه فی الاصول والفروغ باب الحدود و الابواب.
صانعی ، دکتر پرویز  طرح مقدماتی حقوق جزای عمومی ، انتشارات دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران ، ص۷۵ ، سال ۱۳۴۸.
صانعی ، پرویز ، حقوق جزای عمومی ، انتشارات دانشگاه ملی سابق ، ج ۱ ، ص ۴۶.
صالح ولیدی محمد ، مسئولیت کیفری ، ص ۵۷ ، ص ۹۰ .
صلاحی ، جاوید ، بزهکاری اطفال و نوجوانان ، صفحه ۱۸۰.
صفایی ، حسین ، نشریه دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران ، در مقصد و رضا ، سال ۱۳۴۹ ، شماره های ۳ ،۴.
الصیفی ، عبدالفاتح ، القاعده الجنائیه ، الشرکه الشرقیه للنشر و التوزیع ، ص ۴۰۹ ، ۱۹۶۷ م.
عمیده ، حسن ، فرهنگ فارسی عمید  انتشارات امیرکبیر ، تهران ، سال انتشار ، ۱۳۶۲.
عاملی ، محمدحسن ، وسایل الشیعه ، ج ۱۱ ، انتشارات دارالکتب ، ص ۳۹۸ ، سال ۱۳۵۸.
العوجی ، مصطفی ، المسئولیه الجنائیه ، موسسه نوفل بیروت ، ص ۱۲ ، سال ۱۹۸۵ م.
عاملی ، زین الدین بن علی (شهید ثانی) ، تمهید القواعد الاصولیه و العربیه ، مکتبته بصیرتی ، قم ص ۱ و ۲.
علی آبادی ، عبدالحسین ، حقوق جنایی ، چاپخانه بانک ملی ایران ، ج ۱ ، ص ۲۱۸ ، سال ۱۳۵۳.
عبده ، اصول قضایی دیوان عالی کشور ، صفحه ۲۱۶.
عوده ، عبدالقادر ، التشریح الجنایی الاسلامی ، ج ۱ ، ص ۶۰۱.
غفوری غروی ، سیدحسن ، انگیزه شناسی جنایی اطفال ، دانشگاه شهید بهشتی.
فیض الاسلام ، نهج البلاغه ، ص ۹۷۸.
فیض علیرضا ، حقوق جزای عمومی در اسلام ۲ (جزوه درسی) ، ص ۳ ، دانشگاه تربیت مدرس.
فرید ، مرتضی ، الحدیث ، روایات تربیتی از کتب اهل بیت (ع) ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ، ۱۳۶۵ ، ج ۲ ، صص: ۳۴۷-۳۴۶.
قرآن کریم ، سوره های دهر ، آیه ۳ و تکاثر آیه ۸ ، اسراء ، آیه ۷ و ۳۶ ، مدثر آیه ۳۸ و ۷۴ ، انعام آیه ۶-۱۶۴ ، فاطر آیه ۱۸ و ۲۵ ، النجم آیه ۲۸-۳۹-۴۰ ، زلزال آیات ۶ و ۷ ، آل عمران ۴-۱۰ ، فصلت آیه ۴۱ ، مائده آیه ۹۵ ، نساء آیه ۲۲-۲۳ و … .
کرمانی ، ابراهیم جعفر ، نوجوانی ، بحثی درباره مسائل روانی و اجتماعی نوجوانان ، ص ۷.
کلینی ، شیخ محمدبن یعقوب ، فروع کافی ، داراالکتب الاسلامیه ، تهران ۱۳۶۲ ، ج ۶ ، ص ۴۷.
گلدوزیان ، ایرج ، حقوق جزای عمومی ، ج ۲ ، صفحه ۲۰۳ ، انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۳۸۴.
گارو ، رنه ، مطالعات عملی و نظری در حقوق جزا ، ج ۱ ، ترجمه سیدضیاء الدین نقابت ، انتشارات ابن سینا ، تهران ، ص ۴۵۱.
گانبور ، علل مشروع در اعمال موجهه ، تز برای اخذ دکترا زبان فرانسه ، سال ۱۹۴۱.
گرجی ، ابوالقاسم ، مقالات حقوقی  ج ۱ ، ص ۳۲۷.
گلدوزیان ، ایرج ، بایسته های حقوق جزای عمومی ف ج ۱-۲-۳ ، ج ۹ ، نشر میزان ، پائیز ۸۳.
لهجن بیگی ، محمد ، عرف و عادت و عشایر فارس ، ص ۲۲ ، سال ۱۳۲۴.
یدوک آندره ، حقوق جزای عمومی ، صفحه ۲۹۸.
سینفور دریس ، مختصر روانپزشکی ، ترجمه گروهی از مترجمان ، ص ۱۱۴.
معتمد ، محمدعلی ، حقوق جزای عمومی ، ج ۱ ، انتشارات دانشگاه تهران ، ص ۲۷۳ ، سال ۱۳۵۱.
معین ، محمد ، فرهنگ فارسی معین ، ج ۳ ، انتشارات امیرکبیر ، ص ۴۰-۷۷ ، سال ۱۳۷۲.
مطهری ، مرتضی ، انسان در قرآن ، نشریه شماره ۳۸ ، حوزه و دانشگاه ، ص ۲۶.
محسنی ، مرتضی ، مسئولیت جزایی ، مجله حقوقی شماره ۶ ، وزارت دادگستری ، ص ۲۶.
محمود مصطفی ، محمود ، قانون العقوبات (القسم العام) ، مکتبه القاهره العربیه ، ص ۳۷۴ ، ۱۹۶۱ م.
محمودی ، عباسعلی ، حقوق اسلام ، (شرایط تکلیف و مسئولیت) ، انتشارات بعثت ، ص ۲۲-۳۸ ، ۱۳۶۱.
منصور ، محمود ، لغتنامه و روانشانی ، ص ۷۱.
معروف حسنی ، هاشم ، المسئولیه الجزائیه فی الفقه الجعفری ، ص ۲۷۸.
محمدی ، ابوالحسن ، حقوق کیفری اسلام ، ترجمه کتاب «حدود و تعزیرات» مرکز نشر دانشگاهی ، سال ۱۳۶۷ ، ص ۴۷.
مهرپور ، حسین ، سرگذشت تعزیرات ، مجله کانون وکلا ، شماره ۱۴۹-۱۴۸ ، سال ۱۳۶۸ ، ص ۱۳.
مول و ویتو ، رساله حقوق جنایی ، چاپ اول ، ص ۳۲۹.
موسوی ، سیدمحمدصادق ، مبانی نظری جهل و اشتباه و آثار آن بر اعمال حقوقی ، انتشارات امیرکبیر ، سال ۱۳۸۲.
محسنی ، مرتضی ، دوره حقوق جزای عمومی ، جلد ۳ ، چاپ گنج و دانش ، ۱۳۷۶.
نفیسی ، علی اکبر ، فرهنگ نفیسی ، انتشارات ناظم الاطباء ، تهران ، ج ۵ ، ص ۳۳۲۹ ، ۱۳۱۷.
نجفی ، شیخ محمدحسن ، جواهر الکلام ، ج ۴ ف ص ۲۶۴.
نوربها ، رضا ، زمینه حقوق جزای عمومی ، ص ۲۲۲ ، ناشر کانون وکلای دادگستری ، سال ۱۳۶۹.
ویل دورانت ، تاریخ تمدن ، ج ۱ ، ترجمه احمدآرام ، ص ۵۳۵ ، سال ۱۳۳۷.
الوائلی ، شیخ احمد ، احکام زندان در اسلام ، ترجمه محمدحسن بکائی ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی  ص ۲۷۳ ، سال ۱۳۶۶.
ولیدی  محمدصالح ، حقوق جزاء (مسئولیت کیفری) ، چاپ دوم ، انتشارات امیرکبیر ، تهران ، ۱۳۸۳.