بررسی و مطالعه آثار حقوقی اذن

پیش گفتار
اهمیت موضوع
پیشینه تحقیق
فصول مطالب
روش تحقیق
اهمیت موضوع

مسأله اذن و آثار حقوقى آن در حقوق مدنى، از اهمیت ویژه‏اى برخوردار است. نظرى اجمالى به قانون مدنى و ابواب مختلف فقه امامیه، این حقیقت را آشکار مى‏سازد که اذن در روابط حقوقى و اجتماعى افراد نقش به سزایى دارد.
در حقوق اموال، ضمن مباحث گوناگونى، چون حق انتفاع و حق ارتفاق، مسأله اذن به انتفاع یا اذن به ارتفاق مطرح گردیده است. هم‏چنین، در مباحث مربوط به قراردادها و در ضمن بحث از عقود معین، نقش و تأثیر اذن مورد توجه قرار گرفته است. قانون مدنى، در ضمن بحث از عقودى مانند بیع، رهن، هبه، ودیعه، عاریه، وکالت، ضمان و اجاره به بیان احکام و آثار آن مى‏پردازد.
نقش برجسته اذن، در میان مباحث مربوط به الزامات خارج از قرارداد نیز انکار ناپذیر است؛ مباحثى از قبیل: عدم جواز تصرف در مال دیگرى بدون اذن مالک، نقش اذن در تحقق عناوین امانت مالکى و امانت قانونى، تجاوز از حدود اذن و تأثیر آن در ضمان، در این خصوص قابل بررسى مى‏باشد.
در حقوق خانواده نیز، نقش و اهمیت اذن، به وضوح در جاى جاى مواد قانون مدنى و ابواب فقه دیده مى‏شود. اعتبار اذن ولىّ درنکاح دختر یا پسر صغیر و نیز در نکاح باکره، شرط بودن اذن زن درنکاح شوهر با برادرزاده یا خواهرزاده زن و نیز موقوف‏بودن ازدواج‏زن‏ایرانى‏باتبعه‏خارج،براذن‏دولت،ازجمله‏این‏موارداست.
اهمیت اذن، در عرف و تنظیم روابط اجتماعى نیز بر کسى پوشیده نیست. مالک با اذن خویش، تصرف در خوراکى‏ها و استراحت در خانه خویش را براى میهمان مباح مى‏سازد، یا به داماد و دخترش اذن مى‏دهد که براى مدتى در یکى از اطاق‏هاى منزل او سکونت کنند، یا به دیگرى اذن مى‏دهد که از اتومبیل او استفاده کند یا از میوه‏هاى باغ او بخورد.
موارد فوق و نمونه‏هاى فراوان دیگرى از تعارف‏ها و نزاکت‏ها که با حیات اجتماعى و حقوقى افراد گره خورده و نقش مهمى در تنظیم روابط افراد جامعه با یک‏دیگر ایفا مى‏کند، اهمیت نقش و تأثیر اذن را در عرف و زندگى اجتماعى نشان مى‏دهد.
پیشینه تحقیق

با وجود اهمیّت و نقش مؤثر و فراگیر این نهاد حقوقى، قدر آن ناشناخته مانده است و در علم حقوق نیز چندان مطمح نظر واقع نشده و کتاب یا رساله‏اى مستقل در جهت تبیین ماهیت حقوقى، عناصر، آثار و احکام آن به رشته تحریر در نیامده است. در تألیفات گوناگون حقوقى و فقهى که از اذن نامى برده شده، بیشتر احکام و آثار آن به صورت پراکنده مورد توجه و بررسى قرار گرفته است؛ نه مباحثى از قبیل ماهیت حقوقى، اوصاف، عناصر و تقسیمات اذن.
با این همه، در نوشته‏هاى حقوقى به تبع تفسیر و توضیح موادى از قانون مدنى که به آثار و احکام و برخى از تقسیمات اذن پرداخته، مطالبى در این زمینه دیده مى‏شود. در منابع فقهى نیز به صورت پراکنده در ابواب گوناگون به ویژه در مباحث غصب، بیع فضولى، نکاح، اجاره، عقود اذنیّه، حجر و قیمومیّت، این موضوع طرف توجه واقع شده است.
فصول مطالب

اذن و آثار حقوقى آن را ضمن چهار بخش به ترتیب زیر بررسى خواهیم کرد:
بخش اول – کلیات؛
بخش دوم – عناصر و ارکان اذن؛
بخش سوم – انحلال اذن؛
بخش چهارم – احکام و آثار حقوقى اذن.
مطالب بخش اول، طى سه مبحث جداگانه ارائه مى‏گردد. در این بخش ، تعریف و ماهیّت حقوقى اذن، تمییز آن از مفاهیم و نهادهاى حقوقى مشابه و تقسیمات دیگر آن مورد بررسى قرار مى‏گیرد.
بخش دوم، به بررسى عناصر و ارکان اذن اختصاص دارد. اذن دهنده، مأذون، قصد انشا و مورد اذن، موضوعاتى است که در این بخش مورد مطالعه قرار مى‏گیرد.
مسأله بطلان اذن و مواردى که در آنها اذن مرتفع مى‏گردد، موضوع مورد بررسى در بخش سوم، خواهد بود.
سرانجام، بخش چهارم به بررسى و تبیین احکام و آثار حقوقى اذن مى‏پردازد. از آن‏جا که برخى از احکام و آثار اذن به عقد یا ایقاع معینى اختصاص دارد، ولى پاره‏اى دیگر جنبه کلى داشته و نه تنها به عمل حقوقى معینى اختصاص ندارد، بلکه گاهى دایره شمول آن از محدوده اعمال حقوقى فراتر رفته، موارد دیگرى را نیز دربر مى‏گیرد، مطالب این بخش به دو شاخه تقسیم مى‏گردد: نخست احکام و آثار کلى اذن؛ به بیان دیگر قواعد عمومى، و در مبحث دوم احکام و آثار اذن در اعمال حقوقى بررسى خواهد شد.
روش تحقیق

با عنایت به اهمیّت موضوع تحقیق و فقدان پژوهش کافى از سوى حقوق‏دانان و فقها در خصوص ابعاد مختلف نهاد حقوقى اذن و نبود کتاب یا مقاله‏اى مستقل در این زمینه، تحقیقى ویژه در این مورد لازم مى‏نمود. از این رو، در کتاب حاضر در حد توان، سعى و اهتمام به عمل آمده تا با استمداد از منابع حقوقى و فقهى موجود، ابعاد مختلف مسئله مورد بررسى قرار گیرد.
در این تحقیق، تلاش بر آن است که مباحث مطرح شده جنبه تطبیقى داشته باشد؛ بدین خاطر، در موضوعات مورد بحث، حقوق مدنى ایران بادیدگاه‏هاى فقیهان امامیه مقایسه گردیده به مبانى فقهى مواد قانونى مربوط اشاره مى‏شود. هم‏چنین در پاره‏اى موارد حقوق مدنى ایران با نظر به منابع فقهى اهل تسنن و حقوق مدنى سایر کشورهاى جهان به صورت تطبیقى بررسى شده است. افزون براینها رویه قضایى و نظریه‏هاى مشورتى نیز در این نوشته مد نظر بوده، آراى دادگاه‏ها، شعب و هیئت عمومى دیوان عالى کشور مورد مطالعه و تحلیل قرارگرفته‏است.
با این حال، به لحاظ آن‏که مبناى نوشته حاضر بر اختصار است، در طرح مطالب غالباً مباحثى که در قانون مدنى به آن اشاره شده و یا مواد قانون مدنى بر آن مبتنى مى‏باشد، مورد توجه قرار گرفته است؛ به ویژه در بخش آثار حقوقى اذن که مى‏تواند موضوعات گسترده‏اى را شامل شود، این ملاک براى گزینش مباحث، مورد نظر بوده است.

منابع و ماخذ

۱ – فقه و اصول
۱ – آشتیانى، محمد حسن، کتاب القضا، دارالهجره، قم، ۱۴۰۴ ه.ق.(۱۳۶۳ ش).
۲ – آشتیانى، محمود، شرح کتاب الاجاره من الشرایع‏، تقریرات شیخ مرتضى غروى آشتیانى، تهران، چاپخانه بهمن، ۱۳۴۳ ه .ش.
۳ – آل کاشف الغطا، محمد حسین، تحریر المجله‏، ۴ جلد (در دو مجلد)، مصر، مکتبه الکلیات الأزهریه، ۱۳۹۲ه.ق.(۱۹۷۲م).
۴ – آملى، محمد تقى، مصباح الهدى فى شرح العروه الوثقى‏، ۱۰ مجلدات، الطبعه الاولى: تهران، مطبعه الفردوسى، ۱۳۷۷ه.ق.
۵ – ابن ادریس، محمد بن احمد، السرائر الحاوى لتحریر الفتاوى‏، ۳ مجلدات، قم، مؤسسه النشر الاسلامى التابعه لجماعه المدرسین، ۱۴۱۰ه.ق.
۶ – ابن تیمیه، احمد بن عبد الحلیم، الفتاوى الکبرى‏، ۵ مجلدات، بیروت، دار المعرفه للطباعه والتوزیع والنشر، (بى تا).
۷ – ابن جزى، محمدبن احمد، القوانین الفقهیه‏، فقه المالکى، الطبعه الاولى: بیروت، دارالقلم، ۱۹۷۷م.
۸ – ابن حزم، على بن احمد، المحلى‏، ۸ مجلدات (۱۱اجزا)، بیروت، المکتبه التجارى للطباعه و التوزیع و النشر، (بى تا).
۹ – ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد، القواعد فى الفقه الاسلامى‏، فقه الحنبلى، الطبعه الاولى: مصر، مکتبه الکلیات الازهریه، ۱۳۹۲ه.ق.(۱۹۷۲م).
۱۰ – ابن رشد، محمد بن احمد، بدایه المجتهد و نهایه المقتصد، بیروت، دارالفکر، (بى‏تا).
۱۱ – ابن عابدین، محمد امین بن عمر، مجموعه الرسائل‏، بیروت، دار احیاء التراث العربى، (بى تا).
۱۲ – -، حاشیه ردّ المختار، ۸ مجلدات، استانبول، دار قهرمان للنشر والتوزیع، ۱۹۸۴م.
۱۳ – ابن قدامه، عبداللَّه بن احمد، المغنى‏، به همراه شرح کبیر از: ابن قدامه المقدسى، عبدالرحمن بن محمد، ۱۴ مجلدات، بیروت، دارالکتاب العربى، ۱۴۰۳ه.ق.
۱۴ – ابن قیم الجوزیه، محمد بن ابى‏بکر، الطرق الحکمیه فى السیاسه الشرعیه‏، بیروت، دار احیاء العلوم، (بى تا).
۱۵ – ابن مفتاح، عبداللَّه بن مفتاح، شرح الأزهار، ۴ مجلدات، الطبعه الثانیه: قاهره، مطبعه الحجازى، ۱۳۵۷ه.ق.
۱۶ – ابن نجیم، زین العابدین بن ابراهیم، الأشباه والنظائر على مذهب ابى حنیفه النعمان‏، حققه عبدالعزیز محمد الوکیل، فقه الحنفى، قاهره، مؤسسه الحلبى و شرکاء للنشر والتوزیع، ۱۳۸۷ه.ق.(۱۹۶۷م).
۱۷ – اصفهانى، ابوالحسن، وسیله النجاه، مجلدین، الطبعه الثانیه: بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۳۹۷ه.ق.(۱۹۷۷م.)
۱۸ – اصفهانى (کمپانى)، محمد حسین، بحوث فى الفقه‏، الطبعه الثانیه: قم، مؤسسه النشر الاسلامى التابعه لجماعه المدرسین، ۱۴۰۹ه.ق.
۱۹ – -، حاشیه المکاسب‏، قم، مجلدین، دارالذخائر، ۱۴۰۸ه.ق.
۲۰ – -، نهایه الدرایه‏، ۳ مجلدات، الطبعه الاولى: قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ه.ق.
۲۱ – الانصارى (شیخ انصارى)، مرتضى بن محمد امین، فرائد الاصول (رسائل)، قم: کتاب‏فروشى مصطفوى، ۱۳۷۴ه.ق.
۲۲ – -، مکاسب‏، چاپ سنگى در یک مجلد، تبریز، مطبعه الاطلاعات، ۱۳۷۵ه.ق.
۲۳ – بجنوردى، حسن، القواعد الفقهیه‏، ۷ مجلدات، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۰ه.ق.
۲۴ – البحرانى، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فى احکام العتره الطاهره‏، ۲۵مجلدات، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۵ه.ق.
۲۵ – بروجردى نجفى، محمدتقى، نهایه الافکار، تقریرات آیه اللَّه آقا ضیاء عراقى، قم، مؤسسه نشر اسلامى، ۱۴۰۵ه.ق.
۲۶ – توحیدى، محمد على، مصباح الفقاهه، تقریرات آیه اللَّه سید ابوالقاسم خویى، ۷مجلدات، الطبعه الاولى: قم، انتشارات وجدانى،۱۳۶۸ش.
۲۷ – الجزیرى، عبدالرحمان، الفقه على المذاهب الاربعه‏، ۵ مجلدات، الطبعه السابعه: بیروت، دار احیاء التراث العربى، ۱۴۰۶ه.ق.(۱۹۸۶م.)
۲۸ – جمعیه الدراسات الاسلامیه، موسوعه الفقه الاسلامى‏، بإشراف محمد أبوزهره، مطبعه مخیمر، قاهره: (بى‏تا).
۲۹ – -، الجوامع الفقهیه‏، برخى از قدماى فقیهان امامیه، قم، کتابخانه آیه اللَّه نجفى مرعشى، ۱۴۰۴ه.ق.
۳۰ – حجت کوه کمره‏یى، محمد، البیع‏، با تعلیقات شیخ ابوطالب تجلیل تبریزى، قم، مؤسسه نشر اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۹ه.ق.
۳۱ – حکیم، محسن، مستمسک العروه الوثقى‏، ۱۴ مجلدات، الطبعه الرابعه: نجف، مطبعه الآداب، ۱۳۹۱ه.ق.
۳۲ -، نهج الفقاهه‏، نجف، مطبعه العلمیه، ۱۳۷۱ه.ق.
۳۳ – الخطیب الشربینى، محمد، مغنى المحتاج الى معرفه معانى الفاظ المنهاج‏، فقه الشافعى، ۴ مجلدات، مصر، مکتبه التجاریه الکبرى، ۱۳۷۴ه.ق.(۱۹۵۵م.)
۳۴ – خراسانى (آخوند)، محمد کاظم، کفایه الاصول‏، مجلدین، الطبعه الاولى: تهران، العلمیه الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
۳۵ – خمینى (الامام) روح‏اللَّه، البیع‏، ۵ مجلدات، الطبعه الثالثه: قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۳ش.
۳۶ – -، تحریرالوسیله‏، مجلدین، الطبعه الثانیه: نجف، مطبعه الآداب، ۱۳۹۰ه.ق.
۳۷ – -، المکاسب المحرمه‏، مع تذییلات لمجتبى الطهرانى، مجلدین، قم، المطبعه العلمیه، ۱۳۸۱ه.ق.
۳۸ – خوانسارى، احمد، جامع المدارک فى شرح المختصر النافع‏، ۵ مجلدات، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۵ه.ق.
۳۹ – خوانسارى، موسى، منیه الطالب‏، تقریرات محقق نایینى، مجلدین، تهران، المطبعهالحیدرى، (بى تا).
۴۰ – خوئى، ابوالقاسم، منهاج الصالحین‏، مجلدین، بیروت، دار الثرات الاسلامیه للطباعه و النشر و التوزیع، ۱۳۹۵ه.ق.
۴۱ – رشتى، حبیب‏اللَّه، غصب‏، چاپ سنگى در یک مجلد، (بى‏نا)، تهران، ۱۳۲۲ه.ق.
۴۲ – زیلعى، عثمان بن على، تبیین الحقایق فى شرح کنز الدقایق‏، فقه الحنفى، ۶ مجلدات، الطبعه الثانیه: بیروت، دار المعرفه للطباعه و النشر، (بى تا).
۴۳ – السالوس، على، فقه الشیعه الامامیه و مواضع الخلاف بینه و بین المذاهب الأربعه‏، کویت، مکتبه ابن تیمیه، ۱۳۹۸ه.ق.
۴۴ – سرخسى، محمد بن احمد، المسبوط، فقه الحنفى، ۱۴ مجلدات، بیروت، دارالمعرفه، (بى تا).
۴۵ – السیوطى، عبدالرحمن بن ابى‏بکر، الأشباه والنظائر فى قواعد و فروع فقه الشافعیه‏، الطبعه الاولى: بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۳ه.ق.(۱۹۸۲م.)
۴۶ – شاطبى، ابراهیم بن موسى، الموافقات فى اصول الشریعه‏، ۴ مجلدات، بیروت، دارالمعرفه، (بى‏تا).
۴۷ – شاکر، احمد محمد، نظام الطلاق فى الاسلام‏، دارالطباعه القومیه، ۱۳۸۹ه.ق. (بى‏جا).
۴۸ – شلبى، محمد مصطفى، المدخل فى التعریف بالفقه الاسلامى و قواعد الملکیه و العقود فیه‏، بیروت، دارالنهضه العربیه، ۱۴۰۳ه.ق.(۱۹۸۳م.)
۴۹ – شوشترى، اسداللَّه، مقابس الانوار و نفائس الاسرار، چاپ سنگى در یک مجلد، تبریز، مطبعه ماکنیه، ۱۳۲۲ه.ق.
۵۰ – شهید اول، محمد بن مکى، الدروس الشرعیه فى فقه الامامیه‏، ۳ مجلدات، الطبعه الاولى: قم، مؤسسه النشر الاسلامى التابعه لجماعه المدرسین، ۱۴۱۴ه.ق.
۵۱ – -، القواعد و الفوائد، قم، مکتبه المفید، (بى‏تاp.
۵۲ – -، اللمعه الدمشقیه، قم، دار الناصر، ۱۴۰۶ه.ق.
۵۳ – شهید ثانى، زین الدین بن على، الروضه البهیه فى شرح اللمعه الدمشقیه‏، ۱۰مجلدات، بیروت، دار العالم الاسلامى، (بى تا).
۵۴ – -، مسالک الأفهام الى تنقیح شرایع الاسلام‏، مجلدین،الطبعهالاولى: قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۳ه.ق.
۵۵ – شیرازى، محمد، الفقه‏، ۱۰۰ مجلدات، بیروت، دارالعلوم، ۱۴۱۰ه.ق.(۱۹۸۹م).
۵۶ – طباطبایى، على، ریاض المسایل فى بیان الأحکام بالدلایل‏، معروف به شرح کبیر، مجلدین، قم، مؤسسه آل‏البیت للطباعه و النشر، ۱۴۴۰ه.ق.
۵۷ – طباطبایى یزدى، محمد کاظم، تتمه و ملحقات العروه الوثقى‏، قم، منشورات مکتبه الداورى، (بى تا).
۵۸ – -، حاشیه مکاسب‏، قم، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، ۱۳۷۸ه.ق.
۵۹ – -، سؤال و جواب‏، نجف، چاپخانه حیدریه، ۱۳۴۰ه.ق.
۶۰ – -، عروه الوثقى‏، به همراه حواشى چهار مرجع تقلید معاصر، دو مجلد، قم، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، ۱۴۱۲ه.ق.
۶۱ – طوسى (شیخ طوسى) محمد بن حسن، المبسوط فى فقه الامامیه‏، ۸ مجلدات، تهران، المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، (بى تا).
۶۲ – -، النهایه فى مجرد الفقه‏و الفتاوى‏، بیروت، دارالکتاب‏العربى، ۱۴۰۰ه.ق. (۱۹۸۰م.)
۶۳ – عاملى، عبدالحسین، مسائل فقهیه‏، تهران، منظمه الأعلام الاسلامى، ۱۴۰۸ه.ق.
۶۴ – عاملى، محمدبن على، مدارک الاحکام فى شرح شرائع الاسلام‏، ۷ مجلدات، الطبعه الاولى: قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ ه. ق.
۶۵ – عاملى، محمد جواد، مفتاح الکرامه فى شرح قواعد العلاّمه‏، ۱۱ مجلدات، بیروت، دارالاحیاء التراث العربى، (بى تا).
۶۶ – علامه حلى، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام‏، دو جلد (در یک مجلد)، مشهد، مؤسسه طوس، (بى تا).
۶۷ – -، تذکره الفقها، مجلدین، تهران، مکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، ۱۳۸۸ه.ق.
۶۸ – -، قواعد الاحکام فى معرفه الحلال والحرام‏، مجلدین، الطبعه الاولى: قم، مؤسسه النشر الاسلامى، ۱۴۱۳ه.ق.
۶۹ -، مختلف الشیعه فى احکام الشریعه‏، ۲ جلد (در یک مجلد)، تهران، ۱۳۲۴ه.ق.
۷۰ -، منتهى المطلب فى تحقیق المذهب‏، چاپ اول: مشهد، بنیاد پژوهش‏هاى اسلامى آستان قدس رضوى، ۱۴۱۲ه.ق.
۷۱ – غروى تبریزى، على، التنقیح فى شرح العروه الوثقى‏، تقریرات آیه اللَّه سیدابوالقاسم خویى، قم، دارالهادى للمطبوعات، ۱۴۱ه.ق.
۷۲ – فاضل مقداد، مقداد بن عبداللَّه، تنقیح الرائع لمختصر الشرائع‏، حققه السیدعبداللطیف الکوهکمرى، ۴ مجلدات، قم، مکتبه آیه اللَّه المرعشى، ۱۴۰۴ه.ق.
۷۳ – فخر المحققین، محمدبن حسن، ایضاح الفوائد فى شرح القواعد، ۴ مجلدات، قم، مطبعه العلمیه، ۱۳۸۸ه.ق.
۷۴ – فیض، علیرضا، مبادى فقه و اصول‏، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،۱۳۶۹ش.
۷۵ – القارى، على محمد، من مرقاه المفاتیح‏، ۵ مجلدات، بیروت، داراحیاء التراث العربى، (بى تا).
۷۶ – قدیرى، محمد حسن، البیع‏، تقریرات امام خمینى، الطبعه الاولى: تهران، وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامى، ۱۴۰۷ه.ق.
۷۷ – القرافى، احمد بن ادریس، الفروق‏، فقه المالکى، ۴ مجلدات، بیروت، دارالمعرفه للطباعه و النشر، (بى تا).
۷۸ – القفال، محمد بن احمد، حلیه العلماء فى معرفه مذاهب الفقها، حققه و علّق علیه الدکتور یاسین احمد ابراهیم درادکه، ۸ مجلدات، الطبعه الاولى: عمان، مکتبه الرساله الحدیثه، ۱۹۸۸م.
۷۹ – کاشف الغطا، جعفر، کشف الغطا، اصفهان، انتشارات مهدوى، (بى تا).
۸۰ – کاظمى خراسانى، محمد على، فوائد الاصول‏، تقریرات محقق نایینى، ۴مجلدات، الطبعه الاولى: قم، مؤسسه النشر الاسلامى، ۱۴۰۹ه.ق.
۸۱ – کرکى (محقق ثانى)، على بن حسین، جامع المقاصد فى شرح القواعد، ۹مجلدات، الطبعه الاولى: قم، مؤسسه آل‏البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ه.ق.
۸۲ – گلپایگانى، محمد رضا، مجمع المسائل‏، مجموعه استفتائات از آیه اللَّه سید محمد رضا گلپایگانى، ۳ مجلد، چاپ دوم: قم، دارالقرآن الکریم، ۱۴۰۴ه.ق.
۸۳ – مالک بن انس، المدونه الکبرى‏، فقه المالکى، ۶ مجلدات، مصر، مطبعه السعاده، ۱۳۲۳ه.ق.
۸۴ – مامقانى، عبداللَّه، الاثنى عشریه‏، نجف، مطبعه المرتضویه، ۱۳۴۴ه.ق.
۸۵ – -، مناهج المتقین‏، یک مجلد، نجف، مطبعه المرتضویه، ۱۳۴۴ه.ق.
۸۶ – المجلس الأعلى للشؤون الاسلامیه، موسوعه الفقه الاسلامى‏، معروف به موسوعه جمال عبدالناصر، قاهره، ۱۴۱۰ه.ق.(۱۹۸۳م.)
۸۷ – محقق‏حلى، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فى مسائل الحلال و الحرام‏، اخراج و تحقیق عبدالحسین محمد على بقال، مجلدین، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ه.ق.
۸۸ -، المعتبر فى شرح المختصر، مجلدین، قم، مؤسسه سیدالشهدا، (بى‏تا).
۸۹ – -، مختصر النافع فى فقه الامامیه‏، مصر، دارالکتاب العربى، (بى تا).
۹۰ – محقق داماد، مصطفى، قواعد فقه (بخش مدنى)، چاپ اول: تهران، نشر علوم اسلامى، ۱۳۶۳ش.
۹۱ – مراغى حسینى، عبدالفتاح بن على، عناوین الاصول‏، (بى‏جا)، (بى‏تا).
۹۲ – مروارید، على اصغر، سلسله الینابیع الفقهیه‏، ۲۵ مجلدات، الطبعه الاولى: بیروت، مؤسسه فقه الشیعه و الدار الاسلامیه، ۱۴۱۰ه.ق.
۹۳ – مغنیه، محمد جواد، فقه الامام جعفر الصادق‏، ۳ مجلدات (۶ اجزا)، الطبعهالرابعه: بیروت، دارالجواد، ۱۴۰۲ه.ق.(۱۹۸۲م.)
۹۴ – -، الفقه على المذاهب الخمسه‏، الطبعه السابعه: بیروت، (بى‏نا)، ۱۴۰۲ه.ق. (۱۹۸۲م.)
۹۵ – مقدس اردبیلى، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان فى شرح ارشادالأذهان‏، ۱۰مجلدات، قم، مؤسسه النشر الاسلامى، ۱۴۱۲ه.ق.
۹۶ – الموسوى السبزوارى، عبدالاعلى، مهذب الاحکام‏، نجف، مطبعه الآداب، ۱۴۰۳ه.ق. (۱۹۸۳م.)
۹۷ – میرزاى قمى، ابوالقاسم، جامع الشتات‏، تصحیح مرتضى رضوى، سه مجلد، چاپ اول: تهران، سازمان انتشارات کیهان، ۱۳۷۱ش.
۹۸ – نجفى، محمد حسن، جواهر الکلام فى شرح شرایع الاسلام‏، ۴۳ مجلدات، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۹۲ه.ق.
۹۹ – نراقى، احمد بن محمد مهدى، عوائد الایام‏، قم، مکتبه بصیرتى، ۱۴۰۸ه.ق.
۱۰۰ – -، مستند الشیعه‏، مجلدین، تهران، المکتبه المرتضویه، (بى تا).
۱۰۱ – نووى، یحیى بن شرف، منهاج الطالبین و عمده المفتین‏، مصر، مکتبه التجاریه الکبرى، (بى‏تا).
۱۰۲ – هیتمى، احمد بن حجر، المنهاج القویم‏، الطبعه الثانیه: دمشق، مؤسسه علوم القرآن، ۱۹۷۸م.
۲- حقوق مدنى
۱ – ابوزهره، محمد، الأحوال الشخصیه‏، الطبعه الثالثه: قاهر، دارالفکر العربى، ۱۳۷۷ه.ق. (۱۹۵۷م.)
۲ – -، شرح قانون الوصیه‏، قاهره، دارالفکر العربى، ۱۴۰۹ه.ق.
۳ – اسود، نقولا، القانون المدنى (المدخل و الأموال)، لبنان، الجامعه اللبنانیه، ۱۹۸۶م.
۴ – امامى، اسداللَّه، حقوق مدنى (۷)، جزوه درسى، قم،(مجتمع آموزش عالى قم) سال تحصیلى ۱۳۶۷-۶۸.
۵ – امامى، حسن، حقوق مدنى‏، چاپ نهم: تهران، کتاب‏فروشى اسلامیه،۱۳۷۱.
۶ – امیرى قائم مقامى، عبد المجید، حقوق تعهدات‏، تهران، سازمان چاپ کیهان، ۱۳۴۷.
۷ – بروجردى عبده، محمد، کلیات حقوق اسلامى‏، چاپ دوم: تهران، مؤسسه وعظ و تبلیغ اسلامى، ۱۳۳۹.
۸ – جعفرى لنگرودى، محمد جعفر، ترمینولوژى حقوق‏، تهران، بنیاد راستا، ۱۳۶۳.
۹ – -، حقوق اموال‏، تهران، کتابخانه گنج دانش، ۱۳۶۸.
۱۰ – -، حقوق تعهدات‏، چاپ اول: قم، انتشارات مدرسه عالى امور قضایى وادارى، ۱۳۵۴.
۱۱ – -، دایره المعارف حقوق مدنى و تجارت‏، تهران، حقوق تعهدات عقود و ایقاعات، بنیاد راستا، ۱۳۵۷ش.
۱۲ – -، دانشنامه حقوقى‏، ۵ مجلد، تهران، مشعل آزاد، ۱۳۵۸-۱۳۵۶ش.
۱۳ – حسینى نژاد، حسینقلى، مسؤولیت مدنى‏، چاپ اول: تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتى، ۱۳۷۰.
۱۴ – حکیم، عبد الحمید، الموجز فى شرح القانون المدنى‏، مجلدین، الطبعه الثانیه: بغداد، ۱۹۶۷م.
۱۵ -، الوسیط فى نظریه العقد، بغداد، ۱۳۸۷ه.ق.(۱۹۶۷م.)
۱۶ – خروفه، علاءالدین، عقد القرض‏، الطبعه الاولى‏گ بیروت، مؤسسه نوفل، ۱۹۸۲م.
۱۷ – رستم‏باز لبنانى، سلیم، شرح المجله‏، الطبعه الثالثه: بیروت، داراحیاء التراث العربى، (بى تا).
۱۸ – سکرى سرور، محمد، نظام الزواج‏، بیروت، دارالفکر العربى،( بى تا).
۱۹ – سنهورى، عبدالرزاق احمد، الموجز فى النظریه العامه للإلتزامات فى القانون‏المدنى المصرى‏، قاهره،۱۹۴۶م.
۲۰ – -، مصادر الحق فى الفقه الاسلامى‏، بیروت، داراحیاء التراث العربى، ۱۹۵۴-۱۹۵۳م.
۲۱ – -، الوسیط فى شرح القانون المدنى‏، بیروت، داراحیاء التراث العربى، (بى تا).
۲۲ – شایگان، على، حقوق مدنى ایران‏، چاپ دوم: تهران، شرکت سهامى چاپ، ۱۳۱۹.
۲۳ – شهیدى، مهدى، حقوق مدنى (۳)، جزوه درسى، تهران، انتشارات دانشکده حقوق‏دانشگاه شهید بهشتى، سال تحصیلى ۱۳۶۷-۶۸ش.
۲۴ – -، سقوط تعهدات‏، چاپ اول: تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتى، ۱۳۶۸.
۲۵ – صفایى، حسین و امامى،اسداللَّه،؛ حقوق خانواده (نکاح و انحلال آن) چاپ دوم: تهران‏، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۰ش.
۲۶ – -، حقوق مدنى (۳)، جزوه درسى، تهران، انتشارات دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتى، سال تحصیلى ۱۳۵۸-۵۹ش.
۲۷ – عاملى، باقر، حقوق خانواده‏، تهران، مدرسه عالى دختران، ۱۳۵۰ش.
۲۸ – عدل، مصطفى، حقوق مدنى‏، چاپ هفتم: تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات امیرکبیر، ۱۳۴۲ش.
۲۹ – عکاشه، محمد عبدالعال، القانون الرومانى‏، بیروت، الدار الجامعیه، ۱۹۸۸م.
۳۰ – عمید، موسى، هبه و وصیت‏، تهران، چاپخانه علمى،۱۳۴۲ش.
۳۱ – کاتوزیان، ناصر، ایقاع‏، چاپ اول: تهران، نشر یلدا، ۱۳۷۰ش.
۳۲ – -، ضمان قهرى مسؤولیت مدنى‏، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۹ش.
۳۳ – -، قواعد عمومى قراردادها، ۵ مجلد، تهران، بهنشر،:۱۳۶۶ ش.
۳۴ – کاشانى، محمود، عقد اجاره‏، جزوه درسى، تهران، انتشارات دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتى، سال تحصیلى ۱۳۵۸-۵۹ش.
۳۵ – -، نظریه تقلب نسبت به قانون‏، چاپ دوم: تهران، انتشارات دانشگاه ملى ایران، ۱۳۵۴ش.
۳۶ – محقق داماد، مصطفى، حقوق خانواده نکاح و انحلال آن‏، تهران، نشر علوم اسلامى، ۱۳۶۵ش.
۳۷ – اصل لزوم در عقود و مجارى آن در فقه امامیه، مجله تحقیقات‏حقوقى، شماره ۱۱-۱۲، تهران، انتشارات دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتى، پاییز – زمستان‏1371 و بهار – تابستان‏1372ش.
۳۸ – مهرپور، حسین، اجازه ولىّ در عقد نکاح‏، مجله تحقیقات حقوقى شماره‏11-12، تهران، انتشارات دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتى، پاییز زمستان ۱۳۷۱ و بهار – تابستان‏1372ش.
۳۹ – -، دیدگاه‏هاى جدید در مسایل حقوقى‏، چاپ اول: تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۲ش.
۴۰ – نورى، رضا، حقوق مدنى (شفعه وصیت ارث)، تهران، پاژنگ، ۱۳۷۲ش.
۴۱ – النقیب، عاطف، نظریه العقد، الطبعه الاولى: بیروت، منشورات عویدات‏1988م.
۳ – فرهنگ ها، رویه قضایى و سایر کتاب‏ها
۱ – ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب‏، ۱۸ مجلدات، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ه.ق.
۲ – الاحمد نگرى، عبدالنبى، جامع العلوم فى اصطلاحات الفنون‏، معروف به‏دستور العلماء، ۴ مجلدات، الطبعه الثانیه: بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۳۹۵ه.ق. (۱۹۷۵م.)
۳ – بروجردى عبده، محمد، اصول قضایى (حقوقى)، قسمت اول از سال ۱۲۹۲ تا سال ۱۳۱۰ و قسمت دوم از سال ۱۳۱۱ تا سال ۱۳۱۹، تهران، مطبعه ایران، ۱۳۱۱ش.
۴ – الجوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه‏، حققه احمد عبدالغفور عطار، ۶ مجلدات، الطبعه الثالثه: بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۴ه.ق. (۱۹۸۴م.)
۵ – الحر العاملى، محمد بن الحسن، وسائل الشیعه الى تحصیل مسائل الشریعه‏، عنى بتصحیحه و تحقیقه و تذییله عبدالرحیم الربانى الشیرازى، ۲۰ مجلدات، بیروت، داراحیاء التراث العربى، (بى تا).
۶ – خلیل بن احمد، العین‏، حققه الدکتور مهدى مخزومى و الدکتور ابراهیم سامرائى، ۹ مجلدات، الطبعه الثانیه: قم، دارالهجره، ۱۴۰۹ه.ق.
۷ – الخورى، سعید، اقرب الموارد فى فصح العربیه و الشوارد، ۳ مجلدات، (بى‏نا)، (بى‏جا)، (بى‏تا).
۸ – راغب اصفهانى، حسین بن محمد، المفردات فى غریب القرآن‏، چاپ دوم: تهران، دفتر نشر کتاب، ۱۴۰۴ه.ق.
۹ – زبیدى، محمد مرتضى، تاج العروس من جواهر القاموس‏، ۱۰ مجلدات، بیروت، منشورات دارمکتبه الحیاه، (بى تا).
۱۰ – زمخشرى، محمود بن عمر، اساس البلاغه‏، مصر، دارالکتب المصریه، ۱۳۷۲ه.ق. (۱۹۵۳م.)
۱۱ – شهیدى، موسى، موازین قضایى‏، چاپ سوم: تهران، محمد على علمى، ۱۳۴۰ش.
۱۲ – صدر حاجى سید جوادى، احمد،(و دیگران) دایره المعارف تشیع‏، چاپ اول: تهران، سازمان دایره المعارف تشیع، ۱۳۶۸ش.
۱۳ – صفى پور، عبدالرحیم بن عبدالکریم، منتهى الارب فى لغه العرب‏، تهران، انتشارات کتابخانه سنایى، (بى تا).
۱۴ – طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، تصحیح و تعلیق سید هاشم رسولى محلاتى، ۵ مجلدات، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، (بى تا).
۱۵ – طریحى، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین‏، ۶ مجلدات، نجف، دارالکتب العلمیه، (بى تا).
۱۶ – عبدالباقى، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم‏، قاهره، دارالکتب المصریه، ۱۳۶۴ه.ق.
۱۷ – فیروزآبادى، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، ۴ مجلدات، مصر، مکتبه التجاریه الکبرى، (بى تا).
۱۸ – قربانى، فرج‏اللَّه، آراء وحدت رویه دیوان عالى کشور: حقوقى‏، از سال ۱۳۲۸ تا سال ۱۳۷۱، تهران، فردوسى،۱۳۷۱ش.
۱۹ – قریشى، على اکبر، قاموس قرآن‏، چاپ سوم: تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۱ش.
۲۰ – کیهان (آرشیو حقوقى) مجموعه رویه قضایى‏، آراى هیأت عمومى دیوان‏عالى کشور از سال ۱۳۲۷ تا سال ۱۳۴۲، جلد ۲ (آراء مدنى) تهران،۱۳۴۲ش.
۲۱ – متین، احمد، مجموعه رویه قضایى‏، قسمت حقوقى، آراى شعب و هیأت‏هاى عمومى دیوان‏عالى کشور از سال ۱۳۱۱ تا سال ۱۳۳۵، تهران، چاپ‏خانه هاشمى، (بى‏تا).
۲۲ – المقرى، احمد بن محمد، مصباح المنیر، مصر، مکتبه محمد على صبیح و اولاده، ۱۳۴۷ه.ق.(۱۹۲۹م.)
۲۳ – موسوى بجنوردى، کاظم، ( و دیگران ) دایره المعارف بزرگ اسلامى‏، چاپ اول: تهران، مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامى، ۱۳۶۹ش.
۲۴ – مهرپور، حسین، مجموعه نظریات شوراى نگهبان‏، دوره اول از تیر ماه ۱۳۵۹ تا تیر ماه ۱۳۶۵، چاپ اول: تهران، مؤسسه کیهان، ۱۳۷۱ش.
۲۵ – میر محمد صادقى، حسین، واژه نامه حقوق اسلامى‏، چاپ اول: تهران، بخش فرهنگى جهاد دانشگاهى دانشگاه شهید بهشتى، ۱۳۶۹ش.
۲۶ – نیک فر، مهدى، قانون مدنى در آراى دیوان‏عالى کشور، چاپ اول: تهران، مؤسسه کیهان، ۱۳۷۱ش.
۲۷ – هیأت عمومى دیوان‏عالى کشور، موازین قضایى هیأت عمومى دیوان عالى کشور (مدنى)، چاپ اول: تهران، انتشارات حسینیه ارشاد،۱۳۶۴ش.

ب – منابع انگلیسى

۱ _ Adams, John & Brownsword, Roger; Contract Law; 2th ed, Fontana Press,London: 1988.
۲ _Americana(Encyclopedia); Americana Corporation,U.S.A: 1963.
۳ _ Black, Henry; Law Dictionary; 5th ed,West Publishing Co, U.S.A: 1983.
۴ _Britanica(Encyclopedia); The University of Chicago,U.S.A: 1974.
۵ _ Brown, W.J; GCSE Law; 4th ed, Sweet & Maxwell,London: 1989.
۶ _Code of U.S.A; Washington U.S. Gowerment Printing Office, U.S.A: 1933.
۷ _ Collin, P.H; law Dictionary; 4th ed, Universal Book Stall, India: 1992.
۸ _ Harlow, Carol; Tort Law; First ed, Fontana Press,London: 1987.
۹ _ James, Philips; Introduction to English Law; 9th ed, London: 1979.
۱۰ _ Padfield, C.F; Law Made Simple; 7th ed, Oxford, London: 1989.
۱۱ _ Robert & Collins; French- English, English- French Dictionary;3e ed, Paris: 1991.
۱۲ _Sills,David .L; International Encyclopedia of Social Sciences;
۱۳_ Treitel, G.H; An Outline of The law of Contract; 4th ed, Butterworths, London: 1989.
۱۴ _ Vasan, R.S. & B.L, M.A; Latin Words and Phrases for Lawyers; 1th ed, Datinder s. sodhi, Canada: 1980.

ج به زبان فرانسه

۱ _ Carbonnier (Jean); Droit civil; T. II, 1962; T. IV Obligations, Paris, 1976.
۲ _ Dalloz; Recueil periodique et critique de jurisprudence, de Legislationset de la Doctrine, paris.
۳ _ Encyclopedie Juridique; Repertoire de droit Civil, sous la direction de Emanuel Verger et George Ripert, Paris, 1951.
۴ _ eill (Alex); Droit Civil; Les obligations, Precis Dalloz,Paris, 1971.
۵ _ Grand Larous(Encyclopedia); Librairie Larousse,paris: 1968.
۶ _ Planiol et Ripert, Traite; pratique de Droit civilFrancais; 2e ed, T. Vs, Parpaul Esmcin, T. VII, par paris,1952 et su