مقاله انسجام درونی صفات خدا و سازگاری آنها با یکدیگر

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

 مقاله انسجام درونی صفات خدا و سازگاری آنها با یکدیگر دارای ۴۷ صفحه می باشد و دارای تنظیمات و فهرست کامل در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله انسجام درونی صفات خدا و سازگاری آنها با یکدیگر  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : توضیحات زیر بخشی از متن اصلی می باشد که بدون قالب و فرمت بندی کپی شده است

بخشی از فهرست مطالب پروژه مقاله انسجام درونی صفات خدا و سازگاری آنها با یکدیگر

چکیده  
ابعاد گوناگون بحث از صفات خداوند  
۱ برخورداری خدا از صفات  
۲ رابطه صفات با یکدیگر و با ذات  
مقصود از نفی صفات در کلام امام علی(ع)  
۳ امکان شناخت صفات خداوند  
۴ راه شناخت اوصاف خدا  
۵ صفات الهی و بشری؛ مقایسه معناشناسانه  
۶ سازگاری درونی و بیرونی  
انسجام درونی صفات الهی  
پارادکس قدرت مطلق!  
چالش‌های علم فراگیر و ازلی  
خدا و آگاهی از رویدادهای جزیی  
علم پیشین الهی و اختیار انسان  
تغییرناپذیری، کمال یا نقص؟  
منابع  

بخشی از منابع و مراجع پروژه مقاله انسجام درونی صفات خدا و سازگاری آنها با یکدیگر

نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدی، چ چهارم، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۲

ابن عربی، محی‌الدین‌بن، تفسیر القرآن الکریم، تحقیق مصطفی غالب، بیروت، دار الاندلس، بی‌تا

ابن‌سینا،  الشفا (الالهیات)، تحقیق ابراهیم مدکور، القاهره، الهیأه العامه لشئون المطابع الامیریه، ۱۳۸۰ق

ـــــ ، المبدأ و المعاد، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۳

ـــــ ، النجاه، ط. الثانیه، القاهره، مطبعه السعاده، ۱۳۵۷ق

ابن‌عربی، محیی‏الدین، الفتوحات المکیه، بیروت، دار صادر، بی‌تا

ابن‌ماجه، محمد‌بن یزید القزوینی، سنن ابن‌ماجه، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا

ابن‏‌میمون، موسی، دلاله الحائرین، تحقیق حسین آتای، آنکارا، مکتبه الثقافه الدینیه، بی‏تا

ابن‌‌نجیم المصری، زین‌الدین، البحر الرائق، تحقیق زکریا عمیرات، بیروت دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق

ابی الحدید، عبد‌الحمیدبن، شرح نهج‏البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث‏ العربی، ۱۳۸۷ق

ابی‌جمهور احسائی، محمدبن علی‌بن، عوالی اللئالی، تحقیق مجتبی العراقی، قم، مطبعه سیدالشهداء(ع)، ۱۴۰۳ق

اسپینوزا، باروخ، اخلاق، ترجمه محسن جهانگیری، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۴

اسدآبادی قاضی، عبدالجباربن‌ احمد، شرح الاصول الخمسه، تحقیق عبدالکریم عثمان، القاهره، مکتبه وهبه، ۱۴۰۸ق

اشعری، ابوالحسن علی بن اسماعیل، الابانه عن اصول الدیانه، تحقیق فوقیه حسین محمود، القاهره، دار الانصار، ۱۳۹۷ق

ـــــ ، اللمع فی الرد علی اهل الزیغ و البدع، تصحیح حموده غرابه، القاهره، المکتبه الازهریه للتراث، بی‌تا

ـــــ ، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، تصحیح هلموت ریتر، ویسبادن، آلمان، النشرات الاسلامیه، ۱۴۰۰ق

افلوطین، اثولوجیا، ترجمه ابن ناعمه الحمصی، تحقیق عبدالرحمان البدوی، قم، بیدار، ۱۴۱۳ق

باقلانی، ابوبکر محمد‌بن طیب، تمهید الاوائل و تلخیص الدلائل، تحقیق عمادالدین احمد حیدر، ط.الثالثه، بیروت، مؤسسه الکتب الثقافیه، ۱۴۱۴ق

بحرانی، میثم‌بن علی، شرح نهج‌البلاغه، تهران، المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۸ق

ـــــ ، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، مطبعه مهر، ۱۳۹۸ق

بخاری، محمدبن اسماعیل، خلق افعال العباد، ط.الثالثه، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۱ق

ـــــ ، صحیح البخاری، تحقیق قاسم الشماعی الرفاعی، بیروت، دارالقلم، ۱۴۰۷ق

بریه، امیل، تاریخ فلسفه، ترجمه علی‌مراد داوودی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۴

بوئتیوس، تسلای فلسفه، ترجمه سایه میثمی، تهران، نگاه معاصر، ۱۳۸۵

بیرونی، ابوریحان، تحقیق ما للهند، ترجمه منوچهر صدوقی‌سها، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۲

پایک، نلسون، «علم مطلق خداوند و اختیار انسان ناسازگارند» در: کلام فلسفی، ترجمه ابراهیم سلطانی و احمد نراقی، تهران، صراط، ۱۳۷۴

پترسون، مایکل و دیگران، عقل و اعتقاد دینی، ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، چ سوم، تهران، طرح نو، ۱۳۷۹

پلانتینگا، آلوین، «علم مطلق خداوند و اختیار انسان سازگارند» در: کلام فلسفی، ترجمه ابراهیم سلطانی و احمد نراقی، تهران، صراط، ۱۳۷۴، ص۲۹۱ ـ ۳۰۳

تالیافرّو، چارلز، فلسفه دین در قرن بیستم، ترجمه انشاءالله رحمتی، تهران، دفتر پژوهش و نشر سهروردی، ۱۳۸۲

تبریزی، ملا رجبعلی، «اثبات واجب»، در: سیدجلال‌الدین آشتیانی (ویراستار)، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸، ص۲۳۹ ـ ۲۸۳

ترمذی، محمدبن عیسی، سنن الترمذی، القاهره، دارالحدیث، بی‌تا

تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، تحقیق عبدالرحمان عمیره، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۰۹ق

جرجانی، سیدشریف علی‌بن محمد، التعریفات، تحقیق عبدالمنعم الحنفی، القاهره، دار الرشاد، بی‌تا

ـــــ ، شرح المواقف، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۴۱۲ق

جوهری، اسماعیل‌بن حمّاد، الصحاح، ط.الثانیه، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۳۹۹ق

حلّی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تصحیح حسن حسن‏زاده آملی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ق

ـــــ ، مناهج الیقین فی اصول الدین، تحقیق محمدرضا انصاری القمی، بی‌جا، المحقق، ۱۴۱۶ق

خراسانی، شرف‌الدین، نخستین فیلسوفان یونان، چ دوم، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۰

خفری، شمس‌الدین محمد بن احمد، الحاشیه الخفریه علی الشرح الجدید للتجرید (تعلیقه بر الهیات شرح تجرید ملا علی قوشچی)، تصحیح فیروزه ساعتچیان، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۲

خیّاط، ابوالحسین عبدالرحیم بن محمد، الانتصار و الرد علی ابن الراوندی الملحد، تحقیق محمد حجازی، القاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، ۱۹۸۸م

درز، لئو، الهیات فلسفی توماس آکوئیناس، ترجمه شهاب‌الدین عباسی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۱

دشتکی شیرازی، صدرالدین محمد، الحقائق المحمدیه (رساله فی اثبات الواجب تعالی)، تصحیح محسن چورمقی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۸۵

راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت و دمشق، الدار الشامیه و دارالقلم، ۱۴۱۶ق

رشیدی تبریزی، یاراحمد، رباعیات خیام (طربخانه)، تصحیح جلال‌الدین همایی، چ دوم، تهران، هما، ۱۳۶۷

زمخشری، محمود، الکشّاف، ط.الثالثه، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق

زنوزی، ملا عبدالله، لمعات الهیه، تصحیح سیدجلال‌الدین آشتیانی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۱

سبحانی، جعفر، الالهیات، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه،۱۴۱۲ق

ـــــ ، مفاهیم القرآن، قم، مؤسسه الامام الصادق(ع)، ۱۴۱۲ق

سبزواری، ملاّهادی، اسرار الحکم، با مقدمه و حواشی میرزا ابوالحسن شعرانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۸۰ق

سهروردی، شهاب‌الدین، سه رساله از شیخ اشراق (الالواح العمادیه، کلمه التصوف، اللمحات)، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران، انجمن فلسفه ایران، ۱۳۹۷ق

ـــــ ، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح سیدحسین نصر، چ دوم، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۲

ـــــ ، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۱ و ۲، تصحیح هنری کربن، چ دوم، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۲

سوین‌برن، ریچارد، آیا خدایی هست، ترجمه محمد جاودان، قم، دانشگاه مفید، ۱۳۸۱

سیوری الحلی، مقداد بن عبدالله، النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی‌عشر، تحقیق مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران و دانشگاه مک‌گیل، ۱۳۶۵

سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمان، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق

شنکایی، مرضیه، بررسی تطبیقی اسمای الهی، تهران، سروش، ۱۳۸۱

شهرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد سید کیلانی، ط.الثانیه، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۵ق

ـــــ ، نهایه الاقدام فی علم الکلام، تصحیح الفرد جیوم، القاهره، مکتبه المتنبّی، بی‏تا

شیخ بهایی، محمد، کشکول، ترجمه محمدباقر ساعدی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۸

صدوق، محمدبن علی‌بن بابویه، التوحید، تصحیح سیدهاشم حسینی طهرانی، ط.الرابعه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق

ـــــ ، عیون اخبار الرضا(ع)، النجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۹۰ق

طباطبائی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ط.الثانیه، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، ۱۳۹۳ق

طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ط.الثانیه، تهران، ناصر خسرو، بی‏تا

طوسی، محمدبن حسن، الاقتصاد، قم، مطبعه الخیام، ۱۴۰۰ق

ـــــ ، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمدحبیب قصیر العاملی، نجف، مطبعه النعمان، ۱۳۸۱ق

طوسی، نصیر‌الدین، تلخیص المحصّل (نقد المحصّل)، ط.الثانیه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵ق

ـــــ ، فصول، تحقیق محمدتقی دانش‌پژوه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۳۵

عاملی بهائی، محمدبن حسین، الاربعون حدیثاً، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق

ـــــ ، العروه الوثقی (تفسیر سوره الحمد)، تصحیح اکبر ایرانی قمی، قم، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۲ق

عبودیت، عبدالرسول و مجتبی مصباح، خداشناسی فلسفی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۸۴

عسکری، ابوهلال حسن‌بن عبدالله، الفروق اللغویه، القاهره، مکتبه القدسی، ۱۳۵۳ق

غزالی، ابوحامد محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۶ق

ـــــ ، تهافت الفلاسفه، ط.الرابعه، بیروت، دار المشرق، ۱۹۹۰م

ـــــ ، شرح اسماءالله الحسنی، بغداد، المکتبه الحدیثه، ۱۹۹۰م

فارابی، ابونصر، آراء اهل المدینه الفاضله، تحقیق البیر نصری نادر، ط.السادسه، بیروت، دار المشرق، ۱۹۹۱م

ـــــ ، السیاسه المدنیه، تحقیق فوزی متری نجار، ط.الثالثه، بیروت، دار المشرق، ۱۹۹۳م

ـــــ ، فصولٌ منتزعه، تحقیق فوزی متری نجار، ط.الثانیه، بیروت، دار المشرق، ۱۹۹۳م

فخرالدین رازی، محمد بن عمر، المحصل (محصّل افکار المتقدمین و المتأخرین)، تحقیق سَمیج‏ دغیم، بیروت، دارالفکر اللبنانی، ۱۹۹۲م

ـــــ ، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق

ـــــ ، المطالب العالیه من العلم الالهی، تحقیق احمد حجازی ‏السقا، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ق

فناری، محمد بن حمزه، مصباح الانس، ترجمه محمد خواجوی، چ دوم، تهران، مولی، ۱۳۸۴

فیروزآبادی، مجدالدین محمد، القاموس المحیط، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق

فیض کاشانی، محسن، علم الیقین فی اصول ‏الدین، قم، بیدار، ۱۳۵۸

قاضی‌ سعید قمی، محمد، شرح توحید الصدوق، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران، وزارت ‏فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۹ق

ـــــ ، کلید بهشت، تصحیح محمد مشکوه، تهران، الزهراءƒ، ۱۳۶۲

قاضی عیاض، ابوالفضل، الشفا بتعریف حقوق المصطفی، تحقیق حسین عبدالحمید نیل، بیروت، شرکه دارالارقم، بی‌تا

قطب‌الدین راوندی، سعیدبن هبه الله، منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه، تحقیق عبداللطیف الکوهکمری، قم، مکتبه آیه الله المرعشی، ۱۴۰۶ق

قطب‌الدین شیرازی، محمودبن مسعود، شرح حکمه الاشراق، قم، بیدار، بی‌تا

قیصری، داوودبن محمود، شرح فصوص الحکم (مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم)، قم، منشورات انوار الهدی، ۱۴۱۶ق

کراجکی، ابوالفتح محمد، کنز الفوائد، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۵ق

کرشنتزو، لوچانو، فیلسوفان بزرگ یونان باستان، ترجمه عباس باقری، تهران، نی، ۱۳۷۷

کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، بی‌تا

لاهیجی، ملا عبدالرزاق، گوهر مراد، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۲

مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ط.الثانیه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق

محقق حلی، جعفربن حسن، المسلک فی اصول الدین، تحقیق رضا استادی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیه، ۱۴۲۱ق

محمدی ری‌شهری، محمد، موسوعه العقائد الاسلامیه، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۵ق

مدنی شیرازی، سید علی‌خان، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سیدالساجدین، قم، مؤسسه النشرالاسلامی،بی‌تا

مصباح، محمدتقی، تعلیقه علی نهایه الحکمه، قمه مؤسسه فی طریق الحق، ۱۴۰۵ق

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۶ (اصول فلسفه و روش رئالیسم)، چ هشتم، تهران و قم، صدرا،۱۳۸۰

مفید، محمدبن محمدبن نعمان، مصنفات الشیخ المفید، قم، المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق

ملاصدرا (صدر‌الدین محمد‌بن ابراهیم شیرازی)، الحکمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، ط.الرابعه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۱۰ق

ـــــ ، المبدأ و المعاد، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ۱۳۸۱

ـــــ ، شرح اصول الکافی، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات‏ فرهنگی، ۱۳۷۰

ـــــ ، مفاتیح الغیب، تصحیح محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳

میرداماد، محمدباقر، القبسات، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل، ۱۳۵۶

مینار، لئون، شناسایی و هستی، ترجمه علی‌مراد داوودی، چ سوم، تهران، دهخدا، ۱۳۷۰

نراقی، محمدمهدی، جامع الافکار و ناقد الانظار، تصحیح مجید هادی‌زاده، تهران، حکمت، ۱۴۲۳ق

ـــــ ، جامع السعادات، تصحیح محمد الکلانتری، النجف، مطبعه الزهراءƒ، ۱۳۶۸ق

نیسابوری، مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، بی‌جا، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۴ق

وال، ژان، مابعدالطبیعه، ترجمه یحیی مهدوی، تهران، خوارزمی، ۱۳۷۰

Aquinas, Thomas, Summa Contra Gentiles, V. 1, trans. by Anton C. Pegis, London, University of Notre Dame Press,

Aquinas, Thomas, Summa Contra Gentiles, V. 2, trans. by James F. Anderson, London, University of Notre Dame Press,

Aquinas, Thomas, Summa Theologica, Translated by Fathers of the English Dominican Province, Benziger Bros. edition,

Aquinas, Thomas, Summa Theologiea (A concise translation), edited by Timothy McDermott, USA: Christian Classics,

Augustine, On Free Choice of the Will, trans. By Thomas Williams, Cambridge: Hackett Publishing Company,

Bloesch, Donald G., God the Almighty, USA: InterVarsity Press,

Descartes, Rene, The Philosophical Writings, trans. by John Cottingham, et al., Cambridge: Cambridge University Press,

Hartshorne, Charles, The Logic of Perfection, USA: Open Court, 1991 (1962)

Kenny, Anthony, The God of Philosophers, Oxford: Clarendon Press, 1992 (1979)

Leftow, Brian “God, Concepts of” in: Routledge Encyclopedia of Philosophy, V 4, pp93 –

Leftow, Brian, “Immutability” in: Routledge Encyclopedia of Philosophy, V 4, pp 710 –

Mann, William E., “Simplicity and Immutability in God”, in: Thomas V. Morris (ed.), The Concept of God (Oxford: Oxford University Press, 1987), pp 253 –

Mavrodes, George I., “Some Puzzles Concerning Omnipotence” in: Linwood Urban & Douglas N. Walton (eds.), The Power of God – Readings on Omnipotence and Evil (New York: Oxford University Press, 1978), pp 131 –

Mesle, C. Robert, Process Theology (A Basic Introduction), USA: Chalice Press,

Owen, H. P., “God, Concepts of”, in: Paul Edwards (ed.), The Encyclopedia of Philosophy, V. 3, pp 344-

Taylor, Richard, “Delibration and Foreknowledge” in: Bernard Berofsky (ed.), Free Will and Determinism (New York: Harper & Row, 1966), pp 277 –

Wierenga, Edward R., The Nature of God, London, Cornell University Press,

چکیده

در ادیان گوناگون، بحث از صفات خداوند همواره اهمیت فراوان داشته است. بسیاری از ادیان وجود خداوند را مسلّم و تردیدناپذیر دانسته و به جای اثبات آن، به بررسی و شمارش صفاتش پرداخته‌اند. گروهی از ملحدان نیز با تکیه بر صفات مورد اعتقاد خداباوران، از تناقض درونی مفهوم خدا سخن گفته، یا وجود خدایی با صفات خاص را، با وجود حوادث زیانباری چون سیل و زلزله، به اصطلاح شرور، ناسازگار پنداشته‌اند. امروزه بسیاری از مؤمنان همچنان بر برداشت سنتی از مفهوم خدا تأکید می‌ورزند، اما گروهی از آنان، (به‌ویژه در میان مسیحیان) از برخی از دیدگاه‌های پیشین درباره خداوند دست کشیده‌اند‌. برای مثال، خدا را عالم و قادر مطلق نمی‌دانند. این نوشتار، نخست به ابعاد گوناگون بحث از صفات خداوند اشاره سپس، به برخی از پرسش‌ها درباره چگونگی سازگاری درونی این صفات پاسخ گفته است

کلید واژه ها: صفات خدا، انسجام درونی، سازگاری درونی و بیرونی، شرور.

ابعاد گوناگون بحث از صفات خداوند

پیش از آنکه به ابعاد گوناگون بحث از صفات خداوند بپردازیم، توجه به دو نکته ضروری است

الف. تفاوت اسم و صفت در فرهنگ اسلامی. «اسم» در لغت به معنای نشانه و علامت است، اسم یک شیء نامی است که آن را از امور دیگر متمایز می‌سازد. «صفت» نیز در یک کاربرد، گونه‌ای از اسم است که، افزون بر نشانه بودن، بر وجود معنایی در ذات نیز دلالت دارد. چنان‌که میرسیدشریف جرجانی (۷۴۰ ـ ۸۱۶ ق) در تعریف صفت می‌نویسد: «الصفه هی الاسم الدال علی بعض احوال الذات».۱ بنابراین، می‌توان هر صفتی را اسم نیز به شمار آورد.۲ در حالی که، هر اسمی صفت نیست.۳ از سوی دیگر، شاید هیچ اسمی از اسمای خدا را نتوان یافت که بیانگر کمالی از کمالات وی نباشد.۴ بر این اساس، همه اسمای خداوند صفات او نیز به شمار می‌روند.۵ چنان‌که در یکی از روایات آمده است: «انَّ الاسماء صفاتٌ وصف بها نفسه؛ اسم‌های خداوند صفاتی هستند که او در وصف خود آورده است»،۶ همچنین در احادیث اسلامی، تعابیری چون «سمیع» و «بصیر» گاه اسم و گاه صفت خوانده شده‌اند

با این حال، برخی از اندیشمندان مسلمان میان اسم و صفت خداوند تفاوتی این چنین نهاده‌اند: «اسم مشتق است، چون علیم و قدیر و غیرهما و صفت مبدأ اشتقاق است؛ چون علم و قدرت و مانند این».۸ همین تفاوت در مکاتب گوناگون کلامی، فلسفی، و عرفانی به گونه‌های مختلفی تفسیر شده است

ب. تفاوت وصف و صفت. برخی میان دو واژه «وصف» و «صفت» تفاوت‌هایی قائل شده‌اند که در تبیین یکی از آنها،۱۰ تعابیری از این دست به کار رفته است: «الوصف لغه ذکر ما فی الموصوف من الصفه و الصفه هی ما فیه؛ وصف در لغت به معنای بیان صفتی است که در موصوف است، و صفت خود همان چیزی است که در آن است.»۱۱ یا: «الوصف یقوم بالواصف، و الصفه بالموصوف؛ وصف در وصف‌کننده تحقق دارد، و صفت در وصف‌شونده.»۱۲ برخی افراد قائل به دیدگاه دوم، به این نکته اشاره می‌کنند که با وجود تفاوت یادشده، گاه یکی از این دو واژه (به صورت استعمال حقیقی یا مجازی) به جای دیگری نیز به کار می‌رود. همین تفاوت ادعایی در بررسی صفات خداوند نیز به چشم می‌خورد. برای مثال، برخی از نویسندگان، معتزله را به دلیل آنکه خدا را «عالم لا بعلم» می‌خوانند، «مثبِتان وصف و نافیان صفت» به شمار می‌آورند.۱۳ گروهی از اشاعره نیز در تبیین قدیم بودن صفات خداوند، از واژه‌های مذکور استفاده می‌کنند. برای نمونه، می‌گویند: «الوصف الذی هو کلام مسموع أو عباره عنه غیر الصفه القائمه بالله تعالی؛‌ وصف [خدا]، که همان کلماتی است که شنیده می‌شود یا بیانگر آن است، غیر از صفتی است که در خدا تحقق دارد.»۱۴ با این همه، در این نوشتار این دو واژه را به صورت مترادف یکدیگر به کار رفته است، چنان‌که بسیاری از محققان همین شیوه را در پیش گرفته و بر این یگانگی معنایی تصریح ورزیده‌اند: «الصفه و الوصف مصدران۱۵ بمعنی واحد مثل وعد و عده؛ صفت و وصف هر دو مصدرند و معنایی واحد دارند، همانند وعد و عده»

به هر حال، بحث درباره صفات الهی، با در نظر گرفتن جنبه‌های گوناگون هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه، و معناشناسانه، پرسش‌های مختلفی را بر انگیخته است. در اینجا مهم‌ترین آنها را از نظر می‌گذرانیم

۱. برخورداری خدا از صفات

یکی از نخستین مسائل در مبحث صفات الهی، این است که آیا اساساً خداوند را می‌توان دارای صفت یا صفاتی دانست؟ گروهی از اندیشمندان شرقی و غربی به صراحت بر پیراسته‌بودن ساحت الهی از هر گونه صفتی تأکید می‌ورزند؛ چنان‌که به گفته افلوطین (ح۲۰۳ ـ ۲۷۰م): «ما نمی‌توانیم هیچ صفتی به خدا نسبت دهیم؛ زیرا خدا برتر از همه کمالات است.»۱۷ همچنین قاضی سعید قمی (حدود ۱۰۴۵ ـ ۱۱۰۳ق) حکیم و عارف شیعی، به پیروی از استاد خود، ملا رجبعلی تبریزی (متوفای ۱۰۸۰ق)۱۸، به شدت از این دیدگاه جانبداری کرده، یکی از اشکالات آن را چنین پاسخ می‌گوید

اینکه انبیای عظام(ع) و بعضی از حکمای کبار واجب‌الوجود را (تعالی شأنه) متصف به وصفی ساختند، به جهت عوام و قصور ادراک ایشان است؛ نه اینکه در واقع واجب‌الوجود (تعالی شأنه) متصف به وصفی از اوصاف می‌تواند بود

ظاهر سخنان قاضی سعید آن است که خداوند در هیچ مرتبه‌ای دارای صفت نیست. اما برخی دیگر از عارفان، نفی صفات را به مقام ذات اختصاص داده، و می‌گویند: «اسماء و صفات ـ بما هی اسماءٌ و صفاتٌ ـ محدودند؛ و ذات واجب را حدّی نیست. و از این جهت است که جمیع اسماء و صفات در آن مقام منیع، مضمحل و معدوم خواهند بود.»۲۰ از سوی دیگر، از سخنان کسانی چون صدرالمتألهین (۹۷۹ ـ ۱۰۵۰ق) چنین برمی‌آید که پذیرش این مطلب که در مرتبه موسوم به «احدیت» از اسم، رسم، نشان و صفت نمی‌توان سخن گفت، به معنای نفی صفات خداوند نیست، بلکه آنچه در این مرتبه «ناپیدا» است، در مرتبه بعدی، که در اصطلاح عرفا «واحدیت» خوانده می‌شود، هویدا و آشکار می‌گردد: «فی هذه المرتبه [الواحدیه] تتمیز الصفه عن الذات و تتمیز الصفات بعضها عن بعض؛۲۱ در مرتبه واحدیت، صفت از ذات و صفات [مختلف] از یکدیگر تمایز می‌یابند.»

گروهی دیگر در سخنانی که ـ دست‌کم در نگاه نخست ـ تناقض‌آمیز می‌نماید، می‌گویند: «خدا نه نیک است و نه بد، و نه هیچ یک از این دو او نه واجد صفات است، و نه فاقد آنها»

۲. رابطه صفات با یکدیگر و با ذات

دیدگاه رایج در میان فیلسوفان مسلمان،۲۳ و متکلمان امامی۲۴ و معتزلی۲۵ این است که صفات خداوند وجودی جدا از ذات او ندارند. همه این اوصاف عین ذات و در نتیجه، عین یکدیگرند. بسیاری از عارفان مسلمان نیز این نظریه را با تفسیری خاص ‌پذیرفته‌اند.۲۶ اندیشمندان برجسته مسیحی و یهودی نیز از همین دیدگاه جانبداری می‌کنند، چنان‌که توماس آکویناس (۱۲۲۵ ـ ۱۲۷۴م) متکلم مسیحی می‌گوید: «هنگامی که یک انسان را عاقل می‏نامیم، به چیزی که از جوهر، توان و هستی او متمایز است، اشاره می‏کنیم، در حالی که، حکمت و خردمندی خدا از ذات و قدرت و وجود او جدا نیست.»۲۷ باروخ اسپینوزا (۱۶۳۲ ـ ۱۶۷۷م) فیلسوف یهودی‌تبار نیز بر این باور است که «قدرت خدا عین ذات اوست.»۲۸ نویسندگان مسلمان این دیدگاه را به برخی از فیلسوفان یونانی، همچون انباذقلس (قرن پنجم قبل از میلاد)۲۹ و ارسطو (۳۸۵ ـ ۳۲۲ ق‌م) نیز نسبت داده‌اند: «انَّ ارسطاطالیس قال فی بعض کتبه: انّ الباری علمٌ کلُّه، قدرهٌ کلُّه، حیاهٌ کلُّه، سمعٌ کلُّه، بصرٌ کلُّه.»۳۰ به هر حال، یکی از دلایل این ادعا چنین است

ـ اگر صفات خدا زاید بر ذات او باشند، یا واجب‌الوجودند یا ممکن‌الوجود (و معلول ذات)

ـ لازمه حالت نخست، تعدد واجب‌الوجود است که براهین توحید آن را باطل می‌سازند

ـ صورت دوم نیز دست‌کم با این اشکال روبروست: ذاتی که فاقد این کمالات بوده، چگونه آنها را پدید آورده است!

در روایات نیز شواهدی در تأیید این دیدگاه می‌توان یافت، چنان‌که امام صادق(ع) با اشاره به سخن کسانی که شنوایی و بینایی و نیز آگاهی و توانایی خداوند را به واسطه گوش و چشم و علم و قدرتی می‌دانند، که زاید بر ذات اوست (سمیعاً بسمعٍ و بصیراً ببصرٍ و علیماً بعلمٍ و قادراً بقدرهٍ) می‌فرماید: «مَن قال ذلک و دانَ به فهو مشرک. ; ان الله (تبارک و تعالی) ذاتٌ علامهٌ سمیعهٌ بصیرهٌ قادرهٌز۳۳ کسی که چنین سخنی بگوید و بدان اعتقاد ورزد، مشرک است. ; خداوند ذاتی است [که خود، و نه به واسطه صفاتی زاید بر او] بسیار دانا، شنوا، بینا و توانا». در روایتی از امام رضا(ع) نیز چنین آمده است: «هو سبحانه قادرٌ لذاته لا بالقدره»

کسانی چون ابن‌سینا (۳۷۰ ـ ۴۲۸ق) گام را فراتر نهاده و صفات مختلف خداوند را نیز از نظر «مفهوم» عین یکدیگر دانسته‌اند.۳۵ اما این دیدگاه بر پایه محکمی استوار نیست

کسانی دیگر همچون برخی معتزله، ذات خداوند را جانشین صفات به شمار آورده‌اند.۳۷ شهرستانی (۴۷۹ ـ ۵۴۸ق) میان این دیدگاه، که نظریه «نیابت ذات از صفات» نام دارد، و نظریه عینیت، تمایزی این‌چنین می‌نهد: «ان الاولَ [القول بالنیابه] نفی الصفه؛ و الثانی اثباتُ ذاتٍ هو بعینه صفهٌ، او اثباتُ صفهٍ هی بعینها ذاتٌ».۳۸ با این همه، برخی اندیشمندان دیدگاه نیابت را بسیار نزدیک به نظریه عینیت۳۹ یا یکی از تفاسیر آن می‌دانند. چنان‌که ملامحمد مهدی نراقی (۱۱۲۸ ـ ۱۲۰۹ ق) نیابت را یکی از سه تفسیر عینیت قرار داده و به نقد آن پرداخته است.۴۰ قاضی عبدالجبار معتزلی (متوفای ۴۱۵ق) نیز بر این باور است که مقصود آن دسته از مشایخ معتزله، که خدا را «عالمٌ بعلمٍ هو هو» می‌دانستند، چیزی جز این نیست که «انه تعالی عالمٌ لا بعلم.»۴۱ از مقایسه دو عبارت زیر از شیخ اشراق (۵۴۹ ؟ـ ۵۸۷ق)، چنین برمی‌آید که گویا وی نیز «عینیت» را با «نیابت» برابر می‌داند

الف) فنور الانوار حیاته و علمه بذاته لایزید علی ذاته؛

ب) فالمتجرده عن الصفات ـ اذا کان لها فی نفسها من الکمالات ما للمحفوفه بها بل اکثر ـ فهی اکمل

گروهی دیگر از مسلمانان از جمله اشاعره و کرّامیه صفات خدا را زاید بر ذات شمرده‌اند. اشاعره بر قدیم بودن این صفات تأکید۴۵ و کرّامیه حادث بودن آنها را نیز روا می‌دانند

مقصود از نفی صفات در کلام امام علی(ع)

سخنی معروف از امام علی(ع) بیانگر آن است که انسان موحد، آنگاه به اعتقادی خالص و پیراسته دست می‌یابد که صفات را از خداوند نفی کند: «کمال توحیده الاخلاص له، و کمال الاخلاص له نفی الصفات عنه.»۴۷ بسیاری از متکلمان و فیلسوفان امامیه بر این باورند که مقصود امام(ع) نفی صفاتی است که مغایر با ذات و زائد بر آن‌اند، به‌ویژه با توجه به این نکته که خود آن حضرت بارها خداوند را با به کارگیری صفاتی ستوده است.۴۸ از این سخن، تفاسیر دیگری نیز ارائه شده است که به مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم

الف. کسانی چون قاضی سعید قمی، این سخن امام علی(ع) را، همچون روایاتی دیگر، بیانگر لزوم نفی هر گونه صفت از خداوند دانسته‌اند

ب. متکلمانی چون ابن‌ابی‌الحدید معتزلی (۵۸۶ ـ ۶۵۵ ق)، که ذات خداوند را جانشین همه صفات می‌شمارند، کلام امیر مؤمنان(ع) را الهام‌بخش معتزلیان در این مسئله می‌دانند

ج. بر اساس تفسیری عرفانی، سخن یادشده به بالاترین مرتبه سلوک اشاره دارد که در آن، جز ذات خداوند چیز دیگری، حتی اسماء و صفات او، مشاهده نمی‌شود

د. به گفته قطب‌الدین راوندی (متوفای ۵۷۳ق)، منظور از این گفتار آن است که باید خداوند را از صفات آفریدگان مبرّا دانست. چنان‌که در ادامه همین خطبه در وصف فرشتگان الهی چنین آمده است: «لا یجرون علیه صفاتِ المصنوعین.»

ه‍. بر اساس تفسیری دیگر، مقصود امام(ع) اشاره به نارسایی ادراکات آدمی در شناخت خداوند است محدودیت‌های انسانی چنان بر برداشت او از اوصاف خداوند اثر می‌گذارند که نشاید چنین صفاتی را به خدا نسبت داد

۳. امکان شناخت صفات خداوند

اغلب کسانی که خداوند را دارای صفاتی می‌دانند، بر امکان شناخت این اوصاف تأکید می‌ورزند. لازم به یادآوری است که همه آدمیان در این توانایی با یکدیگر برابر نیستندز هیچ کس خدا را آن گونه که شایسته اوست، نخواهد شناخت. بر این اساس، از دیدگاه قرآن کریم جز گروهی، که مخلَصین خوانده می‌شوند، کسی را یارای توصیف خداوند نیست: «سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ إِلا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِینَ».(صافات: ۱۵۹ـ۱۶۰) مخلَصین (پیشوایان معصوم) نیز این چنین بر عجز و ناتوانی خود در ستایش خداوند اعتراف می‌کنند: «لا اُحصی ثناءً علیک؛ انت کما اَثنیتَ علی نفسِک».۵۴و۵۵در حدیثی منسوب به امام باقر(ع) نیز چنین می‌خوانیم

همه ویژگی‌هایی که با اندیشه‌های ناقص خود بدان دست می‌یابید [و پس از پیراستن آنها از نقائص] با دقیق‌ترین معنا [به خدا نسبت می‌دهید] آفریده‌ای همچون شما هستند و به خودتان باز‌می‌گردند. و شاید مورچگان خُرد چنین بپندارند که خدا را دو شاخک است؛ زیرا برخورداری از شاخک کمالی برای مورچگان است و به گمان آنان هر موجودی که از این شاخک‌ها بهره‌مند نباشد، دارای نقصانی است

۴. راه شناخت اوصاف خدا

ادیان گوناگون اسماء و صفات فراوانی برای خداوند برشمرده‌اند.۵۶ برای اثبات بسیاری از این اوصاف، از براهین عقلی نیز می‌توان بهره بردز چنان‌که گروهی از فیلسوفان و متکلمان با تحلیل مفهوم «وجوب وجود» بسیاری از سایر صفات خداوند را نتیجه می‌گیرند.۵۷ همچنین هرگاه «کامل مطلق» بودن خدا را اثبات کردیم، می‌توان همه اوصاف کمالی خدا مانند علم و قدرت را به صورت مطلق و نامحدود به او نسبت داد.۵۸ براین اساس، برخی از اندیشمندان مسیحی برهان وجودی آنسلم را، با توجه به تعریفی که وی از خدا ارائه می‌داد: «موجودی که کامل‌تر از آن قابل تصور نیست»، نمونه‌ای برجسته از رویکردی می‌دانند که می‌توان آن را «الهیات مبتنی بر موجود کامل»۵۹ نامید و چونان رشته‌ای دانست که صفات مختلف خداوند را به یکدیگر پیوند می‌دهد.۶۰ گروهی از اندیشمندان نیز «نامتناهی» بودن را زیربنایی‌ترین صفت خدا دانسته‌،۶۱ بسیاری از صفات دیگر را از آن نتیجه گرفته‌اند.۶۲ علاوه بر این، در سیری از معلول به علت، با مشاهده ویژگی‌های کمالی مخلوقات می‌توان به این حقیقت پی برد که آفریننده آنها نمی‌تواند عاری از این کمالات باشد

با این همه، در متون دینی اوصاف دیگری نیز برای خدا می‌توان یافت که عقل (بی‌مدد وحی) از اثبات آنها ناتوان است. برای مثال، با برهان عقلی صرف نمی‌توان صفتی چون «استوای بر عرش» را به خدا نسبت داد. در تفسیر این صفات، که اندیشمندان مسلمان آنها را «صفات خبریه» می‌نامند، دیدگاه‌های مختلفی پدید آمده‌اند

۵. صفات الهی و بشری؛ مقایسه معناشناسانه