بررسی فلسفه سقا‌خانه

فهرست مطالب

مقدمه    1
فصل اول : نماد و نگرشی نمادین
۱-۱    نماد و نگرش نمادین به هستی     6
۱-۲    نماد و نقش آن در زندگی     10
فصل دوم : سقاخانه
۲-۱وجود افتراق فضاهای سنتی و مدرن    13
۲-۱-۱  شناختی از دو واژه «نوگرایی» و «سنت گرایی»    13
۲-۱-۲ گرایش به فضاهای شهری سنتی     14
۲-۱-۳ مقایسه فضاهای سنتی و مدرن     16
۲-۲ فرهنگ واژگانی سقاخانه     18
۲-۳  علل پیدایش سقاخانه     24
۲-۴ دو عنصر اساسی در سقاخانه     31
۲-۴-۱ آب    32
۲-۴-۱-۱ آب عنصر مقدس و مشترک در ادیان پهنه ی ایران زمین    34
۲-۴-۱-۲ آب در دیگر آیین های باستانی    36
۲-۴-۱-۳ آب در ادیان و آیین ها    37
۲-۴-۱-۳-۱ آب در دیانت یهود    37
۲-۴-۱-۳-۲ آب در مسیحیت     38
۲-۴-۱-۳-۳ آب در آیین مندائی و صابئین     38
۲-۴-۱-۳-۴ آب در اسلام     39
الف : بازتاب آب در اسلام     39
ب: آب در عرفان اسلامی – ایرانی     40
ج: آب ، واقعه کربلا و آب تربت     42
د: آب و مذهب دو روی یک سکه‌اند در سقا خانه     45
۲-۴- ۲ آتش     50
۲-۴-۲-۱ آتش و نور در ایران باستان     50
۲-۴-۲-۱-۱  اهمیت آتش و نور درجهان بینی آفرینش ایران باستان     53
۲-۴-۲-۱-۲ آتش و نور واسطوره های آن در فرهنگ آریایی     53
۲-۴-۲-۲ کارکرد رمزهای آتش و نور در اسلام     54
۲-۴-۲-۳ کارکرد رمزهای آتش و نور در ایران     55
۲-۴-۲-۴ نور و هنر     56
۲-۵ معماری سقا خانه     57
۲-۶ عناصر نمادین سقا خانه     60
۲-۶-۱ آینه     61
۲-۶-۲ شمع ( چراغ نفتی ، لوستر )     63
۲-۶-۲-۱ شعله شمع     64
۲-۶-۲-۲ سوگند به نور و روشنایی و فروغ و شمع افروزی     66
۲-۶-۲-۳ شمع گردانی در مراسم مقدس     67
۲-۶-۲-۴ شمع در سقا خانه : آتش و آب     67
۲-۶-۳ قفل     68
۲-۶-۴ آدمکهای فلزی     70
۲-۶-۵ پنجه      72
۲-۶-۶ چشم     74
۲-۶-۷ ظرف سقا خانه‌ای     75
۲-۶-۸ ستاره     76
۲-۷ تزئینات دیگر سقاخانه     76
۲-۷ -۱ کتیبه نویسی    76
۲-۷-۲ سنگاب    80
۲-۸ رنگ در سقاخانه     81
۲-۸-۱ پیشینه ای از رنگ     81
۲-۸-۲ خواص رنگ سبز     82
۲-۸-۲-۱ مسرت بخشی و شاد آور بودن     83
۲-۸-۲-۲ تقویت تحمل پذیری و صبر     83
۲-۸-۳ رنگ سبز در سقاخانه     84
۲-۹ معرفی تعدادی از سقاخانه‌های معروف
۲-۹-۱ سقاخانه عزیز الله     90
۲-۹-۲ سقاخانه سردر مجلسی     92
۲-۹-۳ سقاخانه طوقچی     93
۲-۹-۴ سقاخانه آقا میرزا اسدالله روضاتی     95
۲-۹-۵ سقاخانه در دشت     97
۲-۹-۶ سقاخانه حاج آقا شجاع     99
۲-۹-۷ سقاخانه پنج شنبه دین     101
۲-۹-۸ سقاخانه قدیمی رو به روی سردر مسجد جورجیو     103
۲-۹-۹ سقاخانه‌های درب امام     105
۲-۹-۹-۱  سقاخانه دالان درب امام     105
۲-۹-۹-۲  سقاخانه صحن شمالی درب امام     106
۲-۹-۹-۳  سقاخانه مجاور درب امام     107
۲-۹-۱۰ سقا خانه مسجد حکیم     108
۲-۹-۱۱ سقا خانه هارونیه     109
۲-۹-۱۲ سقاخانه درب کوشک     110
۲-۹-۱۳ سقاخانه بیدآباد     110
۲-۹-۱۴ سقاخانه حاج محمد جعفر     111
۲-۹- ۱۵ سقاخانه قصر در دشت     112
۲-۹-۱۶ سقاخانه گرگ یراق     113
۲-۹-۱۷ سقاخانه گذرهارونیه     114
۲-۹-۱۸ سقاخانه حاج علی     115
۲-۹- ۱۹ سقاخانه آقانور     116
۲-۹-۲۰ سقاخانه ترکها     117
۲-۹- ۲۱ سقاخانه مسجد سید     118
۲-۹-۲۲ سقا خانه تاج الدین     119
۲-۹-۲۳ سقاخانه مسجد لبنان     120
۲-۹- ۲۴ سقاخانه مسجد ذکر الله     121

فصل سوم : مکتب سقا خانه
۳-۱ مکتب سقا خانه و پیدایش آن     122
۳-۲ هنرمندان مکتب سقا خانه     127
۳-۲-۱ منصور قندریز     127
۳-۲-۲ حسین زنده رودی     129
۳-۲-۳ پرویز تناولی     131
۳-۲-۴ فرامرز پیل آرام     133
۳-۲-۵ ژازه طباطبایی     134
۳-۲-۶ جعفر روحبخش     135
۳-۲-۷ مسعود عربشاهی     135
۳-۲-۸ ناصر اویسی     137
۳-۲-۹ صادق تبریزی     138
۳-۳ تطبیق برخی آثار هنرمندان سقاخانه با ادعیه و طلسمات     139
۳-۴ نمونه‌ای دیگر از آثار هنرمندان معاصر با نگاه سقاخانه‌ای     145
نتیجه گیری     152
گزارش کار عملی     154
منابع     165
این تحقیق گذری است بر یکی از موضوعاتی که چندین سالی است پیرامون آن خیلی صبحتی وجود ندارد و یا اگر باشد بسیار محدود است . هنوز هم این مکان تاریخی – مذهبی که ریشه در نگرش های دینی ما دارد و کم کم با یک سری باورها و عقاید عجین شده ، در نظر بسیاری از اهمیت خود ساقط نشده و فقط گرد و غبار زمانه بر روی آن نشسته است .
در این تحقیق سعی کرده‌ام با کنکاشی  در تاریخ مطالبی  پیرامون علل پیدایش سقاخانه‌، معماری ظاهری آن ، عناصر ونشانه‌های نمادین در آن ، که هر یک برای مردم معنا و مفهومی دارد را بگنجانم و از دیگر سو به پیوند سقاخانه و هنر پرداخته و نمونه هایی از این آثار ارائه گردیده است ،‌که در طول این پروژه می‌توانید ملاحظه فرمایید  و با این آرزو که موثر واقع شود و چه بسا روزگاری ، سقاخانه نذر شما را نیز برآورده سازد.

 
 مقدمه
نخست باید معنی دین و هنر مشخص شود و سپس ربط حقیقی دین و هنر مورد تحقیق قرار گیرد تا در نهایت بتوان برای پرسش مذکور پاسخی مستدل یافت .
 «دین به معنای کل عبارت است از مجموعه فرامین ، قواعد و دستورات و احکام الهی که برای خیر و سعادت و کمال انسان توسط پیامبران به بشر ابلاغ شده است . عنایت دین خیر و کمال مطلق است و کمال مطلق زیبایی حقیقی و جمال مطلق است . دریافت حقیقت مطلق ، شهودی است و عشق ذاتی ابنای بشر به حقیقت مطلق (حقیقه الحقایق) منشا شهود است و شهود میسر نشود الا به مسیر روح درعالم قدس و استغراق در دریای وحدت و آشنا شدن ذوق به توحید . »
حقیقت دین ، معرفت الهی است . موضوع و هدف دین ،‌وجود مطلق (‌خداوند)‌ است وشریعت ( دین ) راه و رسم الهی شدن را به انسان می‌آموزد تا صفات الهی در وجود انسان تجلی یابد و به مقام خلیفه الهی رسد .
الذی احسن کل شی خلفه و خدا کسی است که هر چه را آفرید ، نیکو آفرید (‌آفریده او در نهایت حسن و زیبایی است ) .
در جهان چو حسن یوسف کس ندید         حسن آن دارد که یوسف آفرید
 حضرت امام ( ره ) در کتاب شریف  دعای سحر می‌فرمایند :« بهاء به معنای زیبایی است و زیبایی عبارت است از وجود ، پس هر چه خیر و زیبایی و سناهست همه از برکات وجود است و سایه آن است تا آن جا که گفته‌اند مساله اینکه وجود عبارت از خیر و زیبایی است همه از بدیهیات است پس وجود، همه‌اش زیبایی و جمال و نور و روشنی است و هر قدر وجود قوی‌تر باشد زیبایی‌اش عامتر و زیباتر خواهد بود .»
وجود تجلی واجب الوجود است . این تجلی و ظهور ، جلوه ی کمال مطلق و جمال مطلق و مساوی زیبایی است . اگر زیبایی ذات هنر باشد غایت هنر به امر خارج از ذات دلالت ندارد . پس غایت هنر همان حقیقت ذاتی آن و حقیقت ذاتی هنر ، زیبایی حقیقی است . از این باب ،‌موضوع و هدف ، دین و هنر امری واحد است . در هنر زیبایی حقیقی وجود مطلق و به عبارتی جمال مطلق است و از حیث تفاوتی میان موضوع دین و هنر نیست .
 « فلوطین معتقد است :« جسم زیبا از طریق بهره‌یابی از نیروی صورت بخشی که از صور خدائی می‌آید ، وجود پیدا می‌کند . عقل و هر چه از عقل فیضان می‌یابد زیبایی اصیل روح است نه زیبایی ناشی از امور بیگانه و بدین جهت است که می‌گویند روحی که نیک و زیبا شود همانند خدا می‌گردد زیرا خدا منشا بخش بهتر و زیباتر هستی و به عبارت بهتر منشا خودهستی یعنی زیبایی است . روح ، موجودی خدائی و خود جزئی از زیبایی است و به هر چه نزدیک شود و دست یابد ، آن را تا آن حد که قابلیت بهره‌وری از زیبائی دارد ، زیبا می‌سازد ، اگر بینی که زیبا نیستی همان کن که پیکر تراشان با پیکر می‌کنند ،‌ هر چه زیادی است بتراش و دور بینداز ، این جا را صاف کن ، آنجا را جلا بده ، کج را راست کن و سایه را روشن ساز و از کار خسته شو تا روشنایی خدائی فضیلت ، درخشیدن آغاز کند و خویشتن داری را برا و رنگ مقدسش بینی ،‌روح اگر خود زیبا نباشد زیبایی را نمی‌تواند دید از این رو کسی را که می‌خواهد نیکی و زیبایی را ببیند نخست خود را باید همانند خدا کند و نیک و زیبا شود .»
اگر ذات هنر دینی است ، صورت هنر هم تجلی همان ذات است و صورت از ذات خود نمی‌تواند تخلف کند . این صورت ، صورت محسوس است و در هنرهای تجسمی که با عینیت سروکار دارد صورت جسمانیه نامیده می شود .
 « میکل آنژ» می‌گوید :« هنر خوب برای نزدیکی به پروردگار است و در واقع جلوه‌ای از مظاهر زیبایی اوست …. نقاشی خوب ذره‌ای از کمال حق و نشانه‌ای از آوای موسیقی جان بخش آنست …. پس کفایت نیست استادی چیره باشی . باید روحت صفا داشته باشد و سلامت فکرت از روح القدس نشأت گیرد .
 «چکشم سنگ‌های سخت را صورت می‌دهد دستم آن را بر می‌گیرد هم فرمان می‌دهد یا آن را زیرو رو می‌سازد . بنابراین نیروی دیگری است که سنگ سخت را نرم می‌کند و چکش خداوند است که زیبایی می‌آفریند . من وبسیاری مثل من ، وظایفشان را چون فرمانی که از طرف پروردگار به آنان داده شده ، انجام می دهند من با وجود ضغف و پیری ، به سبب عشق به پروردگارم که همه امیدم بسته به اوست به هیچ وجهی از وظایفم دست برنخواهم داشت . »
منابع فارسی :
احیایی ،‌محمد؛بازتاب آتش و نور در باور و هنرهای مقدس ایران ؛ پایان نامه کارشناسی ارشد ،‌دانشگاه آزاد،۸۳-۸۲
آذر گشنسب ،‌اردشیر ؛ ( آتش در ایران باستان؛ چاپ دوم ،۱۳۵۳
اسماعیل پور ،‌ابوالقاسم ،‌اسطوره آفرینش در آیین مانی ؛تهران،نشر کارون ،چاپ اول،۱۳۸۱
امین زاده ،‌بهناز ؛ آب ، معماری ،‌شهرسازی مسلمین ؛ کتاب هنر ماه ، شماره ۵۷ و ۵۶ ،‌تهران، نشر خانه کتاب ایران ،۱۳۸۲
 اوشیدری ، جهانگیر ؛‌نور ، آتش ، آتشکده در آیین زرتشت ؛ ‌تهران ، ناشر مولف،۱۳۷۹ 
اویسی ، نقاشی با شناسنامه ایرانی ؛ شماره ۷۳۲، تهران ،۱۳۵۶
 باتیست تاورنیه ، ژان ؛‌سفر نامه تاورنیه ؛ترجمه: ابوتراب نوری ( نظم الدوله )؛ اصفهان،انتشارات تایید،چاپ دوم ،۱۳۳۶ 
 بختور تاش ، نشان راز آمیز ؛۱۳۷۱
 بلوکباشی ،‌علی ؛نوروز ،‌جشن نوزایی آفرینش ؛تهران ، نشر دفتر پژوهش‌های فرهنگی ،چاپ اول، ۱۳۸۰
بنیادلو ،‌نادیا ؛  سقاخانه در ایران بانگاهی به سقاخانه‌های تهران ؛‌پایان نامه کارشناسی ارشد پژوهشی هنر ،۱۳۷۹
بهار ،‌مهرداد ؛ ادیان آسیایی ؛ ‌تهران ،‌نشر چشمه ،چاپ اول،۱۳۷۵
بهار ،‌مهرداد ؛ از اسطوره تا تاریخ ؛ تهران ، نشر چشمه،چاپ دوم،۱۳۷۷
 تناولی ،‌پرویز ؛ ،‌طلسم گرافیک سنتی ایران ؛ تهران،چاپ اول ،۱۳۸۵
 جهانیان ، اردشیر ؛ مقام آذریاآتش در فرهنگ اوستا ، تهران، چاپ دوم ،۱۳۷۶
 حریریان و همکاران، محمود ، ملک شهمیر زادی ، صادق ، آموزگار ،‌ ژاله ، میر سعیدی نادر ؛تاریخ ایران باستان؛تهران ،نشر سمت چاپ اول،۱۳۷۷ 
خسروی ،‌محمد باقر؛ آب در فرهنگ و هنر معماری ایران ؛ فصلنامه هنر ، شماره ۴۲ ،‌تهران ،‌وزارت ‌فرهنگ و ارشاد اسلامی ،۱۳۷۸
 دادمهر ،‌منصور ؛ سقاخانه و سنگابهای اصفهان ؛‌تهران ، انتشارات گل‌ها،چاپ اول،۱۳۷۸ 
 دلاشو ، م لوفر ؛ زبان رمزی افسانه‌ها؛ ترجمه: جلال ستاری ؛ تهران ، انتشارات توس ،چاپ اول،۱۳۶۴
راوندی ، مرتضی ؛ تاریخ اجتماعی ایران ؛تهران ، انتشارات امیر کبیر،چاپ اول،۱۳۵۹ 
 رجبی ، پرویز ؛‌ هزاره‌ های گمشده ،تهران ، انتشارات توس،چاپ اول،۱۳۸۰
زمردی ، حمیرا ؛‌نقد تطبیقی ادیان و اساطیر ؛ تهران ، نشر زواره،چاپ اول،۱۳۸۲ 
 شایگان ،داریوش ؛‌آیین هند و عرفان اسلامی؛ ترجمه: جمشید ارجمند ؛ تهران ، فرزان روز ،چاپ اول،۱۳۸۲
شین دشتگل ، هلنا ؛‌صورت آب ؛کتاب هنرماه ،‌شماره ۵۷-۵۶، تهران ، نشر خانه کتاب ایران ،۱۳۸۲
عابدینی ، رضا ؛ سایه طوبی ،‌اولین مجموعه مقالات دوسالانه نقاشی جهان اسلام ؛ موزه هنرهای معاصر تهران، فرهنگستان جمهوری اسلامی،۱۳۷۹ 
 علی پور سعدانی ، رضا ؛ شی باوری میان مردم خوزستان ؛ پایان نامه کارشناسی ارشد رشته نقاشی ، دانشگاه آزاد اسلامی ،۸۳-۸۲
 کرمانی ، فریبا ؛تطهیر در مسجد ، همایش معماری مسجد؛تهران ،دانشگاه هنر،۱۳۷۸
گاستون ، باشلار ؛ شعله شمع ؛ ترجمه : جلال ستاری ؛تهران، چاپ اول ،۱۳۷۷ 
گودرزی ،‌مرتضی ؛ جست و جوی هویت در نقاشی معاصر ایران ؛تهران ، انتشارات علمی و فرهنگی،چاپ اول،۱۳۸۰ 
 گوستاویونگ ،‌کارل ؛‌ انسان و سمبولهایش؛ ترجمه: ابوطالب صارمی ؛ تهران ، نشر امیرکبیر،۱۳۵۲
 متز ‌،آدام ؛ تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری یا (‌رنسانس اسلامی ) ؛ ترجمه‌:علیرضا ذکاوتی ؛جلد ۲ ،تهران ، انتشارات امیر کبیر،چاپ اول،۱۳۶۲ 
 محراب بیگی ، محمد علی ؛ کربلا ، فرهنگ مردم وآب ؛ کتاب هنرماه ؛‌شماره ۵۸-۵۷ ، تهران، نشر خانه کتاب ایران،۱۳۸۲ 
 معین ،‌محمد ؛ مزدیسنا و ادب پارسی ؛ ۲ جلد ، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،چاپ دوم،۱۳۳۸ 
نقی زاده ،‌محمد ؛مبانی هنردین در فرهنگ اسلامی ؛تهران، چاپ اول ،‌1385
 یاوری ، احمد رضا ؛‌شناختی از کشاورزی سنتی ایران؛تهران ، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب،چاپ اول،۱۳۵۹ 
منابع اینترنتی :
http://www.andishegom.com
http://tranjhalink.blogfa.com
http://intranet.isfahan.ir/new-web-farsi/isfahan/tarikhi/sagakhane3/htm
http://intranet.isfahan.ir/new-web-farsi/isfahan/tarikhi/sagakhane2.htm
منابع تصویری :
احیایی ،محمد ؛ بازتاب آتش و نور در هنرهای مقدس ایران؛ پایان نامه کارشناسی ارشد رشته نقاشی،۸۳-۸۲ 
تناولی ، پرویز ؛ طلسم گرافیک سنتی ایران ؛تهران، چاپ اول ،۱۳۸۵
 دادمهر ، منصور ؛ سقاخانه و سنگابهای اصفهان ؛تهران ، انتشارات گل‌ها،چاپ اول،۱۳۷۸ 
http://intranet.isfahan.ir/new-webfarsi/isfahan/tarikhi/sagakhane1.htm
http://intranet.isfahan.ir/new-webfarsi/isfahan/tarikhi/sagakhane2.htm
http://intranet.isfahan.ir/new-webfarsi/isfahan/tarikhi/sagakhane3.htm