بررسی تطبیقی قراردادهای بین‌المللی نفتی ایران با قراردادهای نفتی سایر کشورها

مقدمه
 
به دلیل اهمیت نفت که یک منبع حیاتی است قراردادهای منعقده نفتی نیز از اهمیت خاصی بر خوردار است، اینکه اکثر قرارداد های نفتی جنبه بین المللی دارد لذا این قرار دادها بویژه با توجه به تحولات سیاسی و اقتصادی در جهان درخور تغییرات و دگرگونی‌هایی بوده است که هر کدام از جنبه های خاصی  حائز اهمیت و مطالعه می باشد، از بررسی ابتدایی ترین قرار داد های نفتی که تحت عنوان “امتیاز Concession ” با دولتهای صاحب نفت به امضاء‌  می رسیده تا قرار دادهای متداول امروزی می‌تواند زوایای مختلف این قرار دادها را مشخص نماید، لذا این رساله بر آن است که به بررسی تطبیقی قرار دادهای بین المللی نفتی ایران با قرار دادهای نفتی سایر کشور ها بپردازد و ابعاد مهم حقوقی آنها را مشخص و مقایسه نماید، به منظور تحقق واقعی این بررسی تطبیقی ابتدائاً بر آن می‌باشم که به تعریف کلی و سپس بررسی ویژگی های قرار دادهای بین المللی نفتی در کلیه مراحل سه گانه اکتشاف، تولید و بهره برداری بپردازم،‌ در راستای نیل به این مقصود به معرفی و بررسی ویژگیهای اقسام قرار داد های بین المللی نفتی ایران اقدام گردیده و از ابتدایی ترین قرار داد امتیاز نفتی که معروف به قرار داد  دارسی منعقده به سال ۱۹۰۱ می باشد تا آخرین نوع قرار دادهایی که هم اکنون درصنعت نفت ایران متداول گشته و به قرار دادهای“بیع متقابل Buy  Back ” موسوم گردیده است را تحلیل نموده لذا بررسی و ارزیابی اینگونه قرار دادهای نفت و گاز از منظر حقوق بین الملل مد نظر قرار گرفته است.

فهرست مطالب
                                               
مقدمه۱
فصل اول
کلیات، تعریف
بخش اول: کلیات و مفاهیم     5
مبحث اول) روند تاریخی نفت    6
مبحث دوم) اقتصاد و مالکیت نفت    12
گفتار اول: اقتصاد نفت
گفتار دوم: مالکیت نفت    14
بند اول ـ مالکیت نفت از دیدگاه حقوق اسلام
بند دوم ـ مالکیت نفت از دیدگاه حقوق ایران    15
بند سوم ـ مالکیت نفت از دیدگاه حقوقی کشورهای غرب    17
بخش دوم: تعریف و اقسام قراردادهای بین المللی نفت و گاز، وجوه اشتراک و افتراق آنها    19
مبحث اول) تعریف
گفتار اول: سیستم‌های حقوقی قراردادهای بین المللی نفت و گاز    20
بند اول ـ سیستم‌های امتیازی     21
بند دوم ـ قراردادهای امتیازی نوین    22
بند سوم ـ متن امتیاز نامه     25
بند چهارم ـ انواع امتیاز نامه
گفتار دوم: سیستم‌های قراردادی    31
بند اول ـ قراردادهای مشارکت در تولید
بند دوم ـ قراردادهای مشارکت در سرمایه‌گذاری    34
بند سوم ـ قراردادهای خدماتی     35
مبحث دوم) اقسام قراردادهای بین المللی نفتی ایران، وجوه اشتراک و افتراق آنها     39
گفتار اول: اقسام
گفتار دوم: وجوه اشتراک و تمایز قراردادهای بین‌المللی نفتی     49
فصل دوم
ویژگی‌ها و مکانیزمهای قراردادهای بین المللی نفتی ایران
بخش اول: ویژگیهای قراردادهای اولیه نفتی ایران تا قبل از ملی شدن صنعت نفت ایران     54 
مبحث اول) ویژگیهای قرارداد ۱۹۰۱ دارسی
مبحث دوم) ویژگیهای قرارداد ۱۹۳۳ شرکت نفت ایران و انگلیس     59
مبحث سوم) ویژگیهای قرارداد نفتی ایران و شوروی     63
مبحث چهارم) ویژگیهای قرارداد الحاقی گس-‌گلشائیان    64
بخش دوم: ویژگیهای قراردادهای بین‌الملی نفتی ایران پس از ملی شدن صنعت نفت ایران    67
مبحث اول) ویژگیهای اصل ملی شدن صنعت نفت ایران
گفتار اول: ویژگیهای قرارداد کنسرسیوم ۱۹۵۴    70
مبحث دوم) ویژگیهای سایر قراردادها     75
گفتار اول: ویژگیهای قراردادهای پنج گانه خلیج فارس
گفتار دوم: ویژگیهای قراردادهای شش گانه    78
گفتار سوم: ویژگیهای قرارداد فروش و خرید نفت (کنسرسیوم دوم ۱۹۷۳)     84
بخش سوم: ویژگیهای قرار دادهای بین المللی نفتی ایران پس از انقلاب اسلامی ایران     87
مبحث اول) تا قبل از اجرای برنامه اول توسعه اقتصادی
مبحث دوم)   پس از اجرای برنامه اول توسعه اقتصادی     88
گفتار اول: ویژگیهای تحولات قانونی قراردادهای  نفتی ایران
گفتار دوم: ویژگیهای قراردادهای منعقد شده بیع متقابل    92
بخش چهارم: بررسی تحلیلی مکانیسم‌های عملیات اکتشاف، توسعه و بهره‌برداری در قراردادهای
    بین المللی نفتی ایران و مقایسه آن با مکانیسم‌های مشابه جهانی     95
مبحث اول) مکانیسم‌های عملیات اکتشاف، توسعه و بهره‌برداری در قراردادهای نفت و گاز ایران
گفتار اول: عملکرد در قالب قراردادهای مشارکت در تولید نفت ایران     100
گفتار دوم: عملکرد در قالب قراردادهای انجام خدمت یا پیمانکاری نفت ایران     105
گفتار سوم: عملکرد در قالب سایر قراردادهای اکتشاف و توسعه و بهره‌برداری نفت ایران     107
مبحث دوم) مقایسه با مکانیسم‌های مشابه در جهان     112
گفتار اول: شیوه توسعه مشرکت منابع نفت و گاز     113
گفتار دوم: شیوه تعیین یک مقام مشترک     114
گفتار سوم: شیوه عملیات به روش Unitization    115
فصل سوم
    قانون حاکم و روش‌های حل اختلافات در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز
بخش اول: قانون حاکم بر قراردادهای بین‌المللی نفتی و شرط ثبات     118
مبحث اول) تعیین قانون حاکم و تحولات آن در قراردادهای بین‌المللی نفتی ایران و قیاس با
    قراردادهای نفتی کشورهای نفت خیر جهان
مبحث دوم) شرط ثبات و نقش آن در آراء بین‌المللی قضایی     131
بخش دوم: روش رسیدگی به اختلافات ناشی از سلب مالکیت و ملی کردن     142
مبحث اول) مفهوم و اقسام سلب مالکیت
گفتار اول: سلب مالکیت و مصادیق آن     143
بند اول ـ سلب مالکیت در حالت اضطرار به شرط پرداخت غرامت (ضبط اموال)
بند دوم ـ سلب مالکیت بدون جبران خسارت (مصادره اموال)     144
گفتار دوم: سلب مالکیت غیرمستقیم و ملی کردن     146
بند اول ـ سلب مالکیت غیر مستقیم
بند دوم ـ ملی کردن موضوع مالکیت     147
بند سوم ـ پرداخت غرامت به صاحب امتیاز     150
بند چهارم- آثار حقوقی عمل ملی کردن    152
مبحث دوم) مراجع حل و فصل اختلافات ناشی از قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز    153
گفتار اول: روش رجوع به دادگاه
گفتار دوم: روش سازش     155
گفتار سوم: روش رجوع به داوری
بند اول ـ حل و فصل اختلافات بین‌المللی نفتی به روش سازش در دعوی سافایر     157
بند دوم ـ بررسی تجزیه و تحلیل قانون حاکم به روش رجوع به داوری بین‌المللی
    و سازش نفتی طی دو دعاوی خمکو و کنسرسیوم نفتی ۱۹۷۳ ایران
بند سوم- نمونه حل و فصل اختلافات بین المللی نفتی ایران
    به روش رجوع به دادگاه بین‌المللی لاهه و سازش     162

فصل چهارم
    بررسی تطبیقی برخی شرایط و مقررات حاکم برقراردادهای بین‌المللی نفت و گاز
بخش اول: بررسی تطبیقی «درآمد و فروش نفت» در قراردادهای بین المللی نفت و گاز     165
مبحث اول) شرایط مالی در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز
گفتار اول: روش تعیین قیمت نفت     169
گفتار دوم: چگونگی پرداخت حق الامتیاز در قراردادهای نفتی     173
گفتار سوم: مالیات در قراردادهای بین‌المللی نفتی     180
بند اول ـ نمونه پرداخت مالیات در قرارداد کنسرسیوم ایران ۱۳۳۳    183
بند دوم ـ چگونگی پرداخت مالیات در سایر نقاط خاورمیانه    184
بند سوم ـ ادوار سه گانه تقسیم منافع در قراردادهای نفتی تا قبل از انقلاب اسلامی    186
مبحث دوم) شرایط غیرمالی در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز     188
گفتار اول: مسئله استرداد تدریجی اراضی در قراردادهای بین‌المللی نفتی     195
گفتار دوم: مسئله استخدام اتباع کشور طرف قرارداد    200
گفتار سوم: مسئله ترک قرارداد یا امتیاز     202
گفتار چهارم: مسئله مباشرت دولت در قراردادهای نفتی     206
گفتار پنجم: مسئله حق انتخاب هیئت مدیره شرکت نفتی در قراردادهای بین‌المللی نفتی     207
مبحث سوم) منافع مخصوص در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز     211
گفتار اول: بررسی منافع مخصوص در قراردادهای نفتی ایران     212
گفتار دوم: چگونگی منافع مخصوص در سایر کشورهای خاورمیانه    215
بخش دوم: بررسی تطبیقی نرخ بازگشت سرمایه در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز     220
مبحث اول) نرخ بازگشت سرمایه در قراردادهای نفتی «مشارکت در تولید»     221
گفتار اول: نرخ بازگشت سرمایه در انواع «قراردادهای مشارکت در تولید کشورهای جهان»     222
گفتار دوم: نرخ بازگشت سرمایه در «قراردادهای بین‌المللی نفتی
    پیمانکاری خرید خدمات بیع متقابل ایران»     223
بخش سوم: بررسی قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز جمهوری آذربایجان     224
مبحث اول) نظام سرمایه‌گذاری در قراردادهای نفتی جمهوری آذربایجان     225
مبحث دوم) نفت و گاز فلات قاره جمهوری آذربایجان و سهام شرکت سوکار
    در «شرکت مشارکت در تولید»    226

ـ نتیجه‌گیری     229
‍ پیوست‌ها      235
فهرست منابع و مآخذ     247
•    منابع فـارسی
•     منابع انگلیسی    249

فهرست منابع و مآخذ

– کتابها:
۱- «تاریخچه و متن قراردادهای مربوط به نفت ایران»، کتاب سفید، انتشارات شرکت ملی نفت ایران، تهران، ۱۳۴۴.
۲- اخوی، احمد، «تجارت بین‌الملل، استراتژی بازرگانی و توسعه اقتصادی»، ناشر مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، تهران ۱۳۷۳.
۳- رزاقی، ابراهیم، «اقتصاد ایران»، نشر نی، تهران ۱۳۷۶.
۴- روحانی، فؤاد، «تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران»، چاپ دوم، ناشر: شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، ۱۳۵۳.
۵- فاتح، مصطفی، «پنجاه سال نفت ایران»، چاپ دوم، تهران، انتشارات پیام، ۱۳۵۸.
۶- روحانی، فؤاد، «تاریخ اوپک»، ترجمه منوچهر روحانی، شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، ۱۳۵۳.
۷- الجبیر الصباح، سالم، «امارات، خلیج فارس و مسئله نفت»، ترجمه علی بیگدلی، انتشارات میراث ملل، تهران، ۱۳۶۸.
۸- چرچیل، رابین و آلن‌لو، «حقوق بین‌الملل دریاها»، ترجمه بهمن آقایی، نشر دفتر مطالعات  سیاسی و بین‌المللی،تهران، ۱۳۶۷.
۹- خلعت بری، فیروزه، «اقتصاد نفت»، انتشارات دانشگاهی، ۱۳۶۷.
۱۰- رئیس طوسی، رضا، «نفت و بحران انرژی»، چاپ دوم، سازمان انتشارات کیهان، تهران، زمستان۱۳۶۳.
۱۱- گرامی، محمدعلی، «مالکیتها»، نشر روح، قم، ۱۳۵۸.
۱۲- موحد، محمدعلی، «نفت ما و مسائل حقوقی آن»، انتشارات خوارزمی، تهران، ۱۳۵۳.
۱۳- موحد، محمدعلی، «درسهایی از داوریهای نفتی»، انتشارات دفتر خدمات حقوقی بین‌الملل ریاست جمهوری، تهران ۱۳۷۶.
۱۴- نراقی، محمدمنصور، «مبانی حقوقی و شرایط عمومی قراردادهای نفتی خاورمیانه»، جلد ۱، انتشارات صبح امروز، تهران، ۱۳۵۰.
۱۵- شواردن، بنجامین، «خاورمیانه نفت و قدرتهای بزرگ»، ترجمه عبدالحسین شریفیان، چاپ دوم، ناشر: شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، ۱۳۵۴.
۱۶- مبصر، داریوش، «کالبدشکافی سرمایه‌گذاری‌های صنعت نفت»، چاپ اول، انتشارات کویر، تهران ۱۳۷۹.
۱۷- اهری، حسین، «قراردادهای نفتی قیمت و درآمد»، ناشر چاپخانه کاویان، تهران ۱۳۴۹.
۱۸- ذوقی، ایرج، «مسایل سیاسی اقتصادی نفت ایران»، چاپ پنجم، انتشارات پاژنگ، تهران ۱۳۷۸.
۱۹- فرهنگی، حسین، «حل و فصل اختلافات داوری در قراردادهای نفتی ایران»،‌ رساله دکترا، دانشگاه تهران، ۱۳۵۵.
۲۰- عیسوی، چارلز، «تاریخ اقتصادی ایران (۱۹۱۴-۱۸۰۰)»، ترجمه یعقوب آژند، نشر گستره، تهران، ۱۳۶۲.
– مقالات:
۱- محبی، محسن، «رژیم قانون حاکم دیوان داوری ایران- ایالات متحده در دعاوی نفتی و تأثیر آن در روند داوری بین‌المللی»، مجله حقوقی دانشکده حقوق،دانشگاه شهید بهشتی، شماره ۲۸-۲۷، تهران ۱۳۷۸.
۲- آقازاده، غلامرضا، «نفت و خلیج فارس»، نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، تهران ۱۳۶۸، صفحات ۶۶-۵۰.
۳- ملکپور، ملکرضا، «بررسی مسایل خلیج فارس در ابعاد اقتصادی»، نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی»، تهران، ۱۳۶۸، صفحات ۵۲۴-۵۱۳.
•    منابع انگلیسی
-کتابها:
BOOKS:
۱- Anand, P.P. “New States and International Law” (Delhi: vikas, 1972).
۲- Fox, Hazel e.t. “Joint Development of Offshore Oil and Gas a Model Agreement for States for Joint Development with Explanatory Commentary” (British Instiute of International and Comparative law, London, 1990).
۳- Socar Co, “Azerbaijan the Next Big Oil Play”, Published and distributed by Financial Times Energy publishing, Tottenham.
– Essaies:                                          – مقالات:
۱- Fesharaki, Feradoun, “Joint Development of Offshore Petroleum Resources: The Persian Gulf   Experience” (1987) 6 Energy.
۲- Horigan, E. Jamze. “ Unitization of Petroleum Reservoires Estuarine Across Subsea Boundary… , (1974) 7 Natural Resources lawyer.
۳- Mioshi, M. “The Basic Concept of Joint Development of Hydrocarbon Resources in the Continental Shelf” (1988) 3 Int’ 1 journal of Extuatine Coastal Law.
۴- Onorato, T. William, “Apportionment of an International Common Petroleum Deposit” (1977) 26 International and Comprative law Quarterly.
۵- Venezuela Oil ministry, “Petroleum Legislation, South America, Basic Oil Laws and Concession Contracts” (Venezuela, 1959, II).