بررسی و شناخت مقدماتی بافت قدیم شهر سبزوار

پیشگفتار

ایران با تاریخ بلند شهر نشینی دارای کهن شهرها و سکونت‌گاههای باستانی متعدد و متنوع در زیست بوم‌های گوناگون سرزمینی است. چشم اندازی گذرا بر سیمای شهرنشینی ایران بافت‌های قدیمی پرارزشی را به نمایش می‌گذارد که میراث‌های فرهنگی این جامعه کهن در آنها نهفته است اما در چند دهه اخیر بافت‌های مزبور تحرک و نشاط گذشته خود را از دست داده و در آستانه ویرانی و تخریب قرار گرفته و محیطی نامناسب و بسیار کم رونق را برای زندگی ساکنین خود به وجود آورده است ولی با وجود همه این مسائل در ارزش وجودی آنها جای هیچ گونه شک و تردیدی نیست و تصور ما بر این است که پژوهش و مطالعات بنیادی و شناخت جغرافیایی از این بافتهای شهری نخستین گامی است که برای هر گونه حرکت عمرانی با هدف بهسازی و باز زنده‌سازی آنها ضرورت کامل دارد.
بطور کلی بافت‌های قدیم به عنوان بخشهای مهمی از شهرها که نشان دهنده گذشته و هویت آنها بوده در بیشتر کشورهای دنیا مورد توجه ویژه قرار دارند. در کشور ما نیز که سابقه شهرنشینی کهن و دیرینه‌ای دارد و به عنوان هسته اولیه شهر و قسمتی که نحوه اندیشیدن و نگرش نیاکان ما را در جنبه‌های مختلف زندگی نشان می‌دهد مورد توجه معماران و برنامه‌ریزان شهری قرار داشته و عموماً از زاویه و دید فرهنگ، هنر و زیبایی شناسی آن را بررسی می‌کنند و با هدف اصلاح کالبدی و سامان دهی آنها برنامه‌ها و راهکارهایی را ارائه می‌کنند. بافت قدیم سبزوار نیز به مانند بافت قدیمی سایر شهرها با توجه به دارا بودن ارزشهای تاریخی و فرهنگی و داشتن مشکلاتی نظیر افول کیفیت کالبدی، وضعیت وخیم زیست محیطی، دشواری دسترسی و مشکلات ترافیکی، کمبود عناصر خدماتی و انحطاط کیفیت فرهنگی و بصری نیازمند ارائه برنامه‌ها و راهکارهایی جهت ساماندهی و احیاء می‌باشد. بدین ترتیب تحقیق حاضر در هشت فصل به شرح زیر تدوین یافته است.
فصل اول شامل طرح تحقیق می‌باشد. در این فصل با طرح مسأله، ضرورت و اهمیت آن و با توجه به اهداف آن فرضیات تحقیق مشخص گردیده است و با توجه به محدوده مورد مطالعه جامعه آماری و حجم نمونه، روش تحقیق و چگونگی تجزیه و تحلیل اطلاعات مشخص شده است.
در فصل دوم چهارچوب نظریه تحقیق اعم از نظریه‌ها و راهبردهای ارائه شده در رابطه با بهسازی بافت قدیم تبیین گردیده است بررسی دیدگاههای نظری در این رابطه و آشنایی با چگونگی برخورد با بافتهای قدیمی در کشورهای مختلف جهت استفاده در تجزیه و تحلیل و ارائه راهکارهای پیشنهادی می‌باشد.
در فصل سوم به بررسی سیاست‌ها و قوانین مداخله در بافت قدیم و بهسازی و نوسازی آن در شهرهای ایران در مقاطع زمانی مختلف پرداخته شده است.
در فصل چهارم به بررسی ویژگیهای طبیعی، جمعیتی و اقتصادی سبزوار با تأکید بر بافت قدیم پرداخته شده است.
در فصل پنجم به بررسی جغرافیایی شهری و شهرشناسی سبزوار و روند توسعه فیزیکی شهر از آغاز تا اوایل قرن حاضر پرداخته شده است زیرا بهسازی بافت قدیم باید با توجه به پیشینه تاریخی و سیر و روند شکل گیری و تحول بافت شهر در ادوار مختلف تاریخی صورت بگیرد.
در فصل ششم به شناخت دقیق بافت قدیم سبزوار، ویژگیها، مشخصات شبکه معابر، نحوه توزیع کاربری‌ها در بافت قدیم، خصوصیات کالبدی مساکن ، محدودیت‌ها و امکانات فیزیکی ـ کالبدی بافت قدیم و اهداف برنامه‌های بهسازی بافت پرداخته شده است
و سرانجام در فصل هفتم با استفاده از نتایج پرسشنامه‌ها به بررسی آزمون فرضیات و نتایج پرداخته شده است.
و سرانجام در فصل هشتم به ارائه راهکارها و پیشنهادات پرداخته شده است.

فهرست مطالب

پیشگفتار
فصل اول : طرح تحقیق    1
۱-۱- بیان مسئله و تشریح ابعاد آن    2
۱-۲- محدوده و مقطع زمانی تحقیق    3
۱-۳- اهمیت و ضرورت تحقیق    4
۱-۴- اهداف تحقیق    5
۱-۵- سابقه و پیشینه تحقیق    6
۱-۶- سؤالات و فرضیه‌های تحقیق    13
۱-۷- روش تحقیق    13
۱-۸- واژه‌ها و مفاهیم کلیدی تحقیق    15
۱-۹- مشکلات و محدودیت‌های تحقیق    20

فصل دوم : مبانی نظری تحقیق    21
۲-۱- مکاتب و دیدگاه‌های موجود در ارتباط با بافت قدیم شهری    22
۲-۱- ۱- مکاتب بهسازی و نوسازی بافت قدیم    22
۲-۱-۲- دیدگاههای نظری پیرامون بهسازی و نوسازی بافت قدیم    27
جمع بندی    35
۲-۲- منشورها و قطعنامه‌های جهانی    37
۲-۲-۱- کنگره آتن (۱۹۳۱)    37
۲-۲-۲- معاهده لاهه (۱۹۵۴)    38
۲-۲-۳- کنگره رم (۱۹۷۲)    38
۲-۲-۴- کنفرانس ونیز (۱۹۶۴ )    39
۲-۲-۵- بیانیه مکزیکوسیتی (۲۰۰۰ میلادی)    40
۲-۲-۶- بیانیه استکهلم (۱۹۹۸)    41
۲-۲-۷- کنگره آمستردام (۱۹۷۵)    42
۲-۳- تجارب بهسازی و بازسازی بافت‌های قدیم شهری در کشورهای مختلف جهان    43
۲-۳-۱- تجارب مرمت و بازسازی بافت‌های قدیم در فرانسه    43
۲-۳-۲- تجارب مرمت و بازسازی بافت‌های قدیم در انگلستان    46
۲-۳-۴- تجارب مرمت و بازسازی بافت‌های قدیم در ایتالیا    50
۲-۳-۵- تجارب مرمت و بازسازی بافت‌های قدیم در استکهلم    54
۲-۳-۶- تجارب مرمت و بازسازی بافت‌های قدیم در چکسلواکی سابق    55
۲-۴- تجارب کشورهای جهان سوم (آسیا – آفریقا)    57
۲-۴-۱- تجارب کشور مصر؛ شهر قاهره    57
۲-۴-۲- تجارب کشور سوریه ؛ شهر دمشق    57
۲-۴-۳- تجارب کشور لبنان ؛ شهر بیروت    58
۲-۴-۴- تجارب کشور ژاپن    61
۲-۵- تجربیات بهسازی و نوسازی بافت‌های قدیم شهری در ایران    62
۲-۵-۱- کرمان    62
۲-۵-۲- شهر شوشتر    63
۲-۵-۳- قزوین    64
۲-۵-۴- شهرکرد    66
جمع بندی و نتیجه گیری    69
فصل سوم : روند تحولات سیاستها و برنامه‌های بهسازی  و نوسازی شهری در ایران    71
۳-۱- سیاست‌ها و برنامه‌های بهسازی و نوسازی بافت‌های شهری در ایران    72
۳-۱-۱- سیاستها و برنامه‌های اجرایی بهسازی و نوسازی بافت‌های شهری در قبل از انقلاب اسلامی (قبل از سال ۱۳۰۰ خورشیدی)    72
۳-۱-۱-۱- سیاست‌ها و برنامه‌های دوره پهلوی اول (۱۳۲۰-۱۳۰۰)    73
۳-۱-۱-۲- سیاست‌ها و برنامه‌های دوره پهلوی دوم (۱۳۵۷ – 1320)    74
۳-۱-۱-۲-۱- برنامه اول عمرانی (۱۳۳۴ -۱۳۲۷)    74
۳-۱-۱-۲-۲- برنامه دوم عمرانی (۱۳۴۱-۱۳۳۴)    75
۳-۱-۱-۲-۳- برنامه سوم عمرانی (۱۳۴۶-۱۳۴۱)    75
۳-۱-۱-۲-۴- برنامه چهارم عمرانی (۱۳۵۱-۱۳۴۷)    76
۳-۱-۱-۲-۵- برنامه پنجم عمرانی (۱۳۵۶ -۱۳۵۲)    76
۳-۱-۲- سیاست‌ها و برنامه‌های بهسازی و نوسازی بافت‌های شهری در دوره پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۷)    77
۳-۱-۲-۱- برنامه اول توسعه اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران
(۱۳۶۶-۱۳۶۲)    78
۳-۱-۲-۲- برنامه دوم توسعه اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران
(۷۷-۷۳)    79
۳-۱-۲-۳- برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران
(۱۳۸۳-۱۳۷۹)    83
۳-۲- طرح‌های بهسازی بافت قدیم    84
فصل چهارم : مطالعات طبیعی، اجتماعی ـ فرهنگی و اقتصادی شهر سبزوار با تاکید بر
بافت قدیم آن    88
مقدمه    89
۴-۱- موقع جغرافیایی، حدود و وسعت شهرستان سبزوار    90
۴-۲- موقع سیاسی شهرسبزوار درتقسیمات سیاسی شهرستان سبزوار    90
۴-۳- خلاصه‌ای بر شرایط طبیعی شهر سبزوار    95
۴-۳- ۱- تقسیم بندی منطقه به بخش‌های طبیعی    95
۴-۳-۲- زمین شناسی و خصوصیات تکتونیکی منطقه    96
۴-۳-۳- منابع آب    98
۴-۳-۴- خاک شناسی    100
۴-۳-۵- آب و هوا و مشخصات آن    101
۴-۳-۵-۱- شاخص‌های اقلیمی منطقه    103
۴-۳-۵-۱-۱- درجه حرارت    103
۴-۳-۵-۱-۲- میزان بارندگی    104
۴-۳-۵-۱-۳- رطوبت نسبی    104
۴-۳-۵-۱-۴- وزش باد    105
۴-۳-۵-۱-۵- موقعیت خورشید    105
۴-۳-۵-۲- نمودارهای اقلیمی    106
۴-۴- وضعیت اقلیمی سبزوار و آسایش انسان (روش اولگی)    108
۴-۵- تأثیر اقلیم در ساخت و بافت شهر    109
جمع بندی و نتیجه گیری    110
مقدمه    112
۴-۶- میزان جمعیت و پراکندگی آن در شهرستان سبزوار    113
۴-۶-۱- پیش بینی جمعیت شهر سبزوار برای سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ با استفاده از مدل رشد نهایی    114
۴-۶-۲- جمعیت، تراکم و  نحوه توزیع آن در شهر سبزوار    115
۴-۶-۳- ساختار سنی و  جنسی جمعیت سبزوار    119
۴-۶-۴- ویژگی مهاجرت در شهر سبزوار    123
۴-۶-۵- وضعیت سواد و آموزش در شهر سبزوار    125
۴-۷- مشخصات جمعیتی بافت قدیم    127
۴-۷-۱- سهم جمعیتی بافت قدیم از جمعیت کل شهر    127
۴-۷-۲- چگونگی پراکنش جمعیت در بافت قدیم سبزوار    127
۴-۷-۳- ساختار سنی و جنسی جمعیت بافت قدیم سبزوار    128
۴-۷-۴- وضعیت مهاجرت در بافت قدیم    131
۴-۷-۵- تحولات جمعیتی بافت قدیم    132
۴-۷-۶- توزیع و تراکم جمعیت در بافت قدیم    133
۴-۷-۷- تراکم خالص و ناخالص شهری در بافت قدیم    135
۴-۷-۸- وضعیت سواد و آموزش در بافت قدیم    138
۴-۷-۸-۱- بررسی درصد باسوادی در محلات بافت قدیم    139
۴-۸- سابقه سکونت    140
جمع بندی    140
۴-۹- ساختار اقتصادی و کارکردهای شهر سبزوار    142
۴-۹-۱- تعیین پایه اقتصادی شهر سبزوار    142
۴-۱۰- ویژگی‌های اقتصادی جمعیت بافت قدیم    145
۴-۱۰-۱- وضعیت اشتغال در سطح محله‌های بافت    145
۴-۱۰-۲- جمعیت فعال و غیر فعال بافت قدیم    147
فصل پنجم : خلاصه‌ای بر جغرافیای شهری و شهرشناسی سبزوار    149
مقدمه    150
۵-۱- تاریخ مختصر سبزوار    151
۵-۲- وجه تسمیه    153
۵-۳- موقع سبزوار در سلسله مراتب شهری خراسان و کشور    154
۵-۴- روند رشد فیزیکی شهر سبزوار    155
۵-۴-۱- توسعه فیزیکی و تغییرات ساخت کالبدی در دوره اول (۱۳۴۵ – 1300)    156
۵-۴-۲- توسعه فیزیکی و تغییرات ساخت کالبدی شهر در دوره دوم (۱۳۶۵ – 1345)    158
۵-۴-۳- توسعه فیزیکی و تغییرات ساخت کالبدی شهر در دوره سوم  (1375 – 1365)    159
۵-۵- اثرات توسعه فیزیکی بر بافت قدیم شهر سبزوار    162
۵-۶- نقش عمومی شهر سبزوار    164
جمع بندی و نتیجه گیری    166
فصل ششم : مشخصات، ویژگی‌ها، محدودیت‌ها و امکانات فیزیکی کالبدی بافت قدیم سبزوار    168
مقدمه    169
۶-۱- مشخصات جغرافیایی بافت قدیم سبزوار    170
۶-۲- بررسی بافت قدیم، ویژگیها و مشخصات آن    175
۶-۲-۱- تراکم و دانه بندی بافت قدیم    181
۶-۲-۲- جمع بندی ویژگی‌های بافت قدیمی شهر سبزوار    182
۶-۳- آثار و بناهای باارزش تاریخی در بافت قدیم سبزوار    186
۶-۴- کاربری‌های موجود در بافت قدیم سبزوار    193
۶-۵- شبکه‌های ارتباطی    201
۶-۵-۱- راه‌های درون منطقه‌ای    201
۶-۵-۲- راه‌های درون شهری    201
۶-۵-۳- بررسی وضعیت خیابانهای محصور کننده بافت قدیم به لحاظ ساختار ارتباطی و شریانی آن    204
۶-۵-۴- طبقه بندی معابر بافت قدیم از نظر سلسله مراتبی بر حسب نقش و عملکرد    205
۶-۵-۵- گذرهای قدیمی بافت قدیم سبزوار    206
۶-۶- مسائل و مشکلات فیزیکی ـ کالبدی بافت قدیم سبزوار    210
۶-۶-۱-مشکلات مربوط به شبکه معابر بافت    210
۶-۶-۲-کمبود عناصر خدماتی، تأسیساتی و تسهیلات شهری و زیر بنایی    212
۶-۶-۳- فرسودگی و فشرده بودن بناهای موجود در بافت قدیمی    215
۶-۶-۳-۱- خصوصیات کالبدی مساکن بافت قدیم سبزوار    217
۶-۶-۳-۱-۱- کیفیت ابنیه    217
۶-۶-۳-۱-۲- عمر ساختمان    218
۶-۶-۳-۱-۳- نوع مصالح ساختمانی    218
۶-۶-۳-۱-۴- تعداد طبقات    218
۶-۶-۳-۱-۵- نحوه تصرف مسکن    219
۶-۶-۳-۱-۶- مساحت زیر بنا و تعداد اتاقهای واحدهای مسکونی موجود در بافت قدیم    220
۶-۶-۴- تعارض بخشهای بافت قدیم با ساختار کلی شهر    220
۶-۶-۵- تراکم و تمرکز فعالیت‌ها    220
۶-۶-۶- کاهش ارزشهای محله‌ای و سکونتی    221
۶-۶-۷- انحطاط کیفیت فرهنگی و بصری    221
۶-۷- امکانات فیزیکی ـ کالبدی بافت قدیم سبزوار    222
۶-۷-۱- فرسودگی و وجود سطوح مخروبه در بافت    222
۶-۷-۲- امکانات شبکه حمل و نقل    222
۶-۷-۳- امکانات، تاسیسات و تجهیزات زیرساختی    223
۶-۸- اهداف بهسازی بافت قدیم ناشی از مسائل، مشکلات و پتانسیل‌های موجود    223
فصل هفتم : آزمون فرضیات و نتایج    229
۷-۱- بررسی فرضیه‌ها    230
۷-۱-۱- فرضیه اول    230
۷-۱-۲- فرضیه دوم    235
۷-۱-۳- فرضیه سوم    241
۷-۱-۴- فرضیه چهارم    248
۱-۳-۵-بافت قدیم، عامل تبادل فرهنگ    252
۲-۳-۵-طراحی شهری : تجلی و تبلور فرهنگی    253

فصل هشتم : ارائه راهکارها و پیشنهادات    258
ارائه راهکارها و پیشنهادات    259
منابع و مأخذ    264
منابع انگلیسی :    272
منابع الکترونیکی :    273

منابع و مأخذ

۱.    آریان پور، علیرضا، بافت قدیمی و شهرسازی شهرستان سبزوار، شهرهای ایران، جلد دوم، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۶.
۲.    ابن فندق (بیهقی)، ابوالحسن علی بن زید، تاریخ بیهق، به تصحیح احمد بهمنیار، تهران، انتشارات فروغی، چاپ سوم، ۱۳۶۱.
۳.    احمدزاده، جواد، «حمل و نقل و بازرگانی در سبزوار» مجموعه مقالات سمینار سبزوار و توانمندی‌های توسعه، سبزوار، انتشارات دانشگاه تربیت معلم سبزوار، ۱۳۷۵.
۴.    احمدی، محمدابراهیم، سیمای سبزوار، انتشارات نبوغ، ۱۳۷۵.
۵.    استروفسکی، واستلاف، شهرسازی معاصر، ترجمه لادن اعتضادی، تهران، نشر دانشگاهی، ۱۳۷۱.
۶.    اکرمی، زکیه، بهسازی بافت قدیم ابرکوه، رساله کارشناسی ارشد، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه یزد، ۱۳۸۴.
۷.    امیربانی، مسعود، تاریخ معماری غرب از عهد باستان تا مکتب شیکاگو، تهران، نشر خاک، پاییز ۱۳۸۵.
۸.    بحرینی، حسین، تجدد، فراتجدد و پس از آن در شهرسازی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۸.
۹.    بحرینی، سیدحسین، فرایند طراحی شهری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷.
۱۰.    برآبادی، علی، سیر تحولات عملکردی بافت قدیم سبزوار، رساله کارشناسی ارشد رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه تهران، ۱۳۸۰.
۱۱.    بنه ولو، لئوناردو، تاریخ معماری مدرن، ترجمه سیروس بارو، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۵.
۱۲.    بوچانی، محمدحسین، «نوسازی و احیای نواحی فرسوده شهری تجربه شهرکرد» مجله شهرداریها، شماره ۶۴، شهریور ۱۳۸۳.
۱۳.    بورژل، گی، شهر امروز، ترجمه سیدمحمد سید میرزایی، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، چاپ اول، ۱۳۷۷.
۱۴.    بوزیه، لوکور، منشور آتن، ترجمه محمد منصور فلامکی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۵.
۱۵.    بیکن، ادموند، طراحی شهرها، ترجمه فرزانه طاهری، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی ومعماری ایران، ۱۳۷۶.
۱۶.    بیهقی، محمود، سبزوار دیرینه‌های پایدار، مشهد، انتشارات کتابستان، ۱۳۷۰.
۱۷.    پوراحمد ، احمد ، جغرافیا و ساخت شهر کرمان ، تهران ، دفتر مرکزی جهاد سازندگی ، ۱۳۷۰ .
۱۸.    پاپلی یزدی، حسین و حسین رجبی سناجردی، نظریه‌های شهر و پیرامون، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۲.
۱۹.    تانگه، کنزو، هنر و معماری، ترجمه واحد هنر و معماری، تهران، انتشارات هنر و معماری، ۱۳۷۱.
۲۰.    تمدن، رویا، «طرح بازسازی بیروت» فصلنامه تحلیلی – پژوهشی علوم اجتماعی (جستارهای شهرسازی)، سال چهارم، شماره ۱۲، بهار ۱۳۸۴.
۲۱.    توسلی، محمود و دیگران، طراحی شهری در بافت قدیم شهر یزد، مرکز تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، تهران، وزارت مسکن وشهرسازی، ۱۳۶۸.
۲۲.    توفیقی، مسعود، «تاثیر توسعه فیزیکی شهرها و اثر آن بر نوسازی بافت قدیم (مقایسه نیشابور و سبزوار)، همایش توانمندی‌های جغرافیا و برنامه ریزی توسعه، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، ۱۳۸۰.
۲۳.    توفیقی، مسعود، «توسعه شهری و منطق گریز از بافت قدیم مورد سبزوار» مجموعه مقالات همایش تخصصی بافت‌های فرسوده شهری، انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی مشهد، چاپ اول، ۱۳۷۶.
۲۴.    جعفری، عباس، شناسنامه جغرافیای طبیعی ایران، تهران، انتشارات سازمان گیتاشناسی، ۱۳۷۸.
۲۵.    جوادی، اردشیر، «مداخله در بافت‌های قدیمی و فرسوده شهری (سابقه و زمینه ها)» مجله شهرداری ها، شماره ۶۱، خرداد ۱۳۸۳.
۲۶.    جوان، جعفر، جغرافیای جمعیت ایران، مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، ۱۳۸۰.
۲۷.    حاتمی نژاد، حسین، «ارزیابی ملاک‌های کمی در شبکه شهری استان خراسان» فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره ۳۳، سال ۱۳۷۳.
۲۸.    حبیبی، محسن، بازسازی بافت‌های تاریخی (جزوه درسی)، دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران.
۲۹.    حبیبی، محسن، شرح جریان‌های فکری معماری و شهرسازی در ایران معاصر، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، ۱۳۸۵.
۳۰.    حبیبی، محسن و ملیحه، مقصودی، «اصطلاحات و واژه شناسی مرمت» فصلنامه عمران و بهسازی شهری (هفت شهر)، شماره ۱۲ و ۱۳، ۱۳۸۲.
۳۱.    حبیبی، محسن و ملیحه مقصودی، تعاریف، نظریه‌ها و تجارب و منشورها و قطعنامه‌های جهانی و روشها و اقدامات شهری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، زمستان ۱۳۸۱.
۳۲.    حجتی اشرفی، غلامرضا، مجموعه کامل قوانین و مقررات شهرداری و شوراهای اسلامی، تهران، انتشارات شهرداری تهران، ۱۳۷۰.
۳۳.    حمیدیان، علیرضا، «نظری بر جغرافیای طبیعی شهرستان سبزوار، مجله پژوهشی دانشگاه تربیت معلم سبزوار، شماره ۳، بهار و تابستان ۱۳۷۷.
۳۴.    خانی، علی، «روش‌های حفظ و احیای بافت‌های تاریخی شهر» مجله شهرداری ها، شماره ۶۱، خرداد ۱۳۸۳.
۳۵.    خورسندی، احمد، «منابع آب و مسائل آن در شهرستان سبزوار» مجموعه مقالات سبزوار و توانمندی‌های توسعه، سبزوار، انتشارات دانشگاه تربیت معلم سبزوار، ۱۳۷۷.
۳۶.    حناچی، پیروز، مرمت شهری در بافت‌های تاریخی ایران، رساله دکترای معماری، دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، ۱۳۷۸.
۳۷.    رسولی، محمد، طرح ساماندهی ساخت فضایی – کالبدی بافت قدیم سنندج، رساله کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه تهران، سال ۱۳۷۲.
۳۸.    رضایی راد، رضا، بینش فرهنگی و نقش آن در تحولات معماری و شهرسازی، مجله معماری و شهرسازی، ۱۳۸۰، شماره ۱۲.
۳۹.    رهنما، محمدرحیم، «معرفی و ارزیابی تئوری اصالت بخشی در فرایند احیای بافت‌های قدیم شهری محله سرشور مشهد» فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره پیاپی ۴۲، ۱۳۷۸.
۴۰.    رهنمایی، محمدتقی و پروانه شاه حسینی، فرایند برنامه ریزی شهری در ایران، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۳.
۴۱.    زنجانی، حبیب الله، تحلیل جمعیت شناختی، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۶.
۴۲.    زنجانی، حبیب الله، مجموعه مباحث و روشهای شهرسازی (جمعیت)، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، چاپ سوم، ۱۳۷۶.
۴۳.    زنگنه چکنی، یعقوب، تحلیل عوامل تأثیرگذار بر توسعه فیزیکی و ساخت اجتماعی ـ فضایی شهر سبزوار، رساله دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، مهرماه ۱۳۸۱.
۴۴.    زنگنه، یعقوب، علی اکبر عنابستانی، جواد جمال آبادی، سبزوار و حوزه نفوذ تجاری آن با تأکید بر داد و ستد محصولات کشاورزی، طرح پژوهشی جغرافیایی و اجتماعی، انتشارات دانشگاه تربیت معلم سبزوار، تابستان ۸۴.
۴۵.    زیاری، کرامت الله، اصول و روشهای برنامه ریزی منطقه ای، یزد، انتشارات دانشگاه یزد، ۱۳۸۳.
۴۶.    زیاری، کرامت الله، برنامه‌ریزی شهرهای جدید، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸.
۴۷.    زیاری، کرامت الله، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، یزد، انتشارات دانشگاه یزد، ۱۳۸۱.
۴۸.    سازمان ملل متحد، رهنمودهای برنامه ریزی مساکن در کشورهای در حال توسعه، ترجمه کمال اطهاری و محمد کاظم تاجبخش، وزارت مسکن و شهرسازی، ۱۳۶۸.
۴۹.    شایان، حمید، «اهمیت فاکتور دفع جمعیت از نقاط روستایی در مقام برنامه ریزی روستایی شهرستان سبزوار»، مجموعه مقالات سمینار سبزوار و توانمندی‌های توسعه، سبزوار، انتشارات دانشگاه تربیت معلم سبزوار، ۱۳۷۷.
۵۰.    شرکت ملی نفت ایران، نقشه زمین شناسی شمال شرق ایران، مقیاس ۱:۲۵۰۰۰۰، سال۱۳۵۰.
۵۱.    شکویی، حسین، فلسفه‌های محیطی و مکتب‌های جغرافیایی، تهران، انتشارات گیتا شناسی، ۱۳۸۲.
۵۲.    شماعی، علی، اثرات توسعه فیزیکی شهر یزد بر بافت قدیم و راهکارهای ساماندهی و احیای آن، رساله دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تهران، ۱۳۸۰.
۵۳.    شماعی علی و پوراحمد، احمد، بهسازی و نوسازی شهری از دیدگاه علم جغرافیا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۴.
۵۴.    شنیدلر، سه سفرنامه، به اهتمام قدرت الله روشنی زعفرانلو، تهران، ۱۳۴۷.
۵۵.    شوای، فرانسواز، شهرسازی، تخیلات و واقعیات، ترجمه محسن حبیبی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۵.
۵۶.    شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، تعاریف مصوبات شورا، دبیرخانه شورا، ۱۳۸۳.
۵۷.    شیعه، اسماعیل، مقدمه‌ای بر مبانی برنامه ریزی شهری، تهران، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، ۱۳۸۲.
۵۸.    صرافی، مظفر، «توسعه پایدار و مسئولیت برنامه ریزان شهری» مجله معماری و شهرسازی، شماره ۳۵، ۱۳۷۵.
۵۹.    طاهری، ابوالقاسم، جغرافیای تاریخی خراسان از نظر جهانگردان، انتشارات شورای مرکزی مشهد، ۱۳۴۸.
۶۰.    طرح جامع یزد، مرحله اول ۱۳۵۴ – 1352، دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران.
۶۱.    عسگری، عبدالرحیم، «بررسی منطقه‌ای از خراسان به خصوص سبزوار به لحاظ زلزله خیزی»، مجموعه مقالات همایش سبزوار و توانمندی‌های توسعه، سبزوار، انتشارات دانشگاه تربیت معلم سبزوار، ۱۳۷۷.
۶۲.    علوی تبار، علیرضا، «الگوی مشارکت در جامعه مردم سالار» ماهنامه شهرداری ها، شماره ۸، ۱۳۸۳.
۶۳.    علی آبادی، حسن، بررسی تحولات شهر و شهرنشینی سبزوار با تأکید بر توسعه کالبدی و شکل‌یابی بافت‌های جدید شهری، رساله کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه تربیت معلم، ۱۳۷۸.
۶۴.    فتحی، حسن، مقاله قاهره فردا، محله پیام یونسکو، خرداد ۱۳۶۶.
۶۵.    فرزام، فرشته، «تداوم حیات یا زوال تدریجی بافت قدیم شهر»، مجموعه مقالات همایش تخصصی بافت‌های فرسوده شهری، مشهد، وزارت مسکن و شهرسازی، ۱۳۷۶.
۶۶.    فرهودی، رحمت الله، اصول و مبانی برنامه ریزی منطقه ای، جزوه درسی دوره کارشناسی ارشد، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، ۱۳۸۰.
۶۷.    فرید، یدالله، جغرافیا و شهرسازی، انتشارات دانشگاه تبریز، چاپ اول، ۱۳۶۸.
۶۸.    فلامکی، محمدمنصور، «فردایی برای یک ربع قرن تجربه مرمت شهری در ایران» فصلنامه عمران و بهسازی شهری، (هفت شهر)، سال دوم، شماره ۳، ۱۳۸۰.
۶۹.    فلامکی، محمدمنصور، باززنده سازی بناها و شهرهای تاریخی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۳.
۷۰.    فلامکی، محمدمنصور، سیری در تجارب مرمت شهری از ونیز تا شیراز، تهران، نشر فضا، ۱۳۸۴.
۷۱.    فلامکی، محمدمنصور، نوسازی و بهسازی شهری، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۸۴.
۷۲.    قلمی، علیرضا، از مدینه فاضله تا شهر سالم، انتشارات معاونت امور اجتماعی.
۷۳.    کلانتری خلیل آباد، حسین، برنامه ریزی مرمت بافت تاریخی شهرها، مطالعه موردی شهر یزد، پایان نامه کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشکده معماری دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۷۸.
۷۴.    کلانتری، حسین و پوراحمد، احمد، فنون و تجارب برنامه ریزی مرمت تاریخی شهرها، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی تهران، ۱۳۸۴.
۷۵.    کرزن، لرد، ایران و قضیه ایران، ترجمه وحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۴۹.
۷۶.    گیدئون، زیگفرید، فضا، زمان، معماری، ترجمه منوچهر مزینی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۰.
۷۷.    لینچ، کوین، سیمای شهری، ترجمه منوچهر، مزینی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۷.
۷۸.    محمدی، صادق، برنامه ریزی فضایی – کالبدی بافت‌های کهن شهری (نمونه موردی اهواز قدیم)، رساله کارشناسی ارشد، تهران، دانشگاه تهران، سال ۱۳۷۵.
۷۹.    محمدی، محمود، فرهنگ اماکن و جغرافیایی تاریخی بیهق (سبزوار)، نشر آژند، ۱۳۸۱.
۸۰.    مقدسی، ابوعبدالله محمدبن احمد، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه دکتر علی‌نقی منزوی، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۱.
۸۱.    مقصودی، ملیحه، استخوان بندی شهر تهران، تهران، انتشارات معاونت فنی و عمران شهرداری تهران، زمستان ۱۳۷۶.
۸۲.    موریس، جیمز، تاریخ شکل شهر تا انقلاب صنعتی، ترجمه راضیه رضا زاده، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی علم و صنعت، ۱۳۶۸.
۸۳.    موسوی، فاطمه، بهسازی هسته تاریخی و مرکزی قائمشهر، رساله کارشناسی ارشد معماری دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران، ۱۳۸۲.
۸۴.    مهدوی، مسعود، اصول و مبانی جغرافیای جمعیت، تهران، نشر قومس، چاپ چهارم، ۱۳۷۹.
۸۵.    مهدوی، مسعود، تحلیل‌های جمعیتی در برنامه ریزی شهری، جزوه درسی کارشناسی ارشد، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، ۱۳۸۰.
۸۶.    مهندسین مشاور بافت شهر، طرح آماده سازی اراضی سبزوار، گزارش مرحله اول خصوصیات اجتماعی ـ اقتصادی، جلد ۱، انتشارات مسکن و شهرسازی مشهد.
۸۷.    مهندسین مشاور پژوهش و عمران، طرح مکانیابی توسعه سبزوار، وزارت مسکن و شهرسازی، ۱۳۶۶.
۸۸.    مهندسین مشاور زیست کاوش، طرح تفصیلی ویژه بهسازی و بازسازی بافت قدیم و مرکزی سبزوار، مسکن و شهرسازی استان خراسان رضوی، ۱۳۸۳.
۸۹.    مهندسین مشاور زیستا، طرح جامع احیاء بافت کهن شوشتر، وزارت مسکن و شهرسازی، سال ۱۳۶۷.
۹۰.    مهندسین مشاور طاش، تجربیاتی در بهسازی و بازسازی بافت‌های شهری تاریخی و قدیمی، تهران، ۱۳۷۴ .
۹۱.    مهندسین مشاور طاش، خلاصه گزارش طرح نوسازی و بازسازی بافت پیرامون حرم مطهر، ۱۳۷۴.
۹۲.    مهندسین مشاور طرح معابر ایران، مطالعات مرحله دوم ساماندهی حمل و نقل و ترافیک شهر سبزوار (گزارش نهایی شماره ۳)، شهرداری سبزوار، جلد اول، خرداد ۱۳۸۵.
۹۳.    مهندسین مشاور فرافزا، تجزیه و تحلیل و استنتاج از بررسی‌های طرح جامع شهرستان سبزوار، انتشارات مسکن و شهرسازی خراسان، جلد ۳، ۱۳۷۳.
۹۴.    مهندسین مشاور فرافزا، طرح جامع سبزوار، انتشارات مسکن و شهرسازی خراسان، ۱۳۵۸.
۹۵.    میرمیران، سیدهادی، «گهر ساختن در صدف خویش، گفتاری درباره طرحهای احیاء و روان بخشی مناطق تاریخی ایران» مجله معماری و شهرسازی، شماره ۵ و۴، ۱۳۷۵.
۹۶.    نریمانی، مسعود، بهسازی بافت تاریخی «مدل سازی راهبردها و بنیان‌های ساختاری» انتشارات مؤلف، پاییز ۱۳۷۹.
۹۷.    نسرین، محمدرضا، «مرمت توسعه در پراگ» مجله معماری و شهرسازی، دوره ششم، شماره‌های ۳ و ۴، ۱۳۷۵.
۹۸.    نظری، علی اصغر، جغرافیای جمعیت ایران، تهران، انتشارات گیتاشناسی، ۱۳۶۸.
۹۹.    نقیبی، جواد، بررسی ویژگیهای جمعیتی استان خراسان رضوی به تفکیک شهرستان از سال ۸۵-۷۵، سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان خراسان رضوی.
۱۰۰.    هویی زن، اندریس اوست، «مشارکت شهروندان در طرح ریزی و توسعه نواحی شهری» مجله معماری و شهرسازی، شماره ۴۹ و ۴۸، ۱۳۸۲.

منابع انگلیسی :
۱۰۰-Friedman , J ; Regional planning As a field of study ; In friedman , J and Alonso, W , Regional Development and plannig , MIT press , Cambridge , Mass , 1964 , p :61.
۱۰۱-Mozayeni , M . 1975 : “Growth and planning in urban Iran” , in Environment studies University of Tehran , By : Center for coordination of Environmental studies , No : 4 , pp : 79-88.

منابع الکترونیکی :
۱۰۲-http://www.Weather.ir
۱۰۳-http://www.Sci.Org.ir