بررسی قواعد عربی و فعل معتل

فعل معتل
به فعلی که در ریشه آن حرف علّه (و، ی، ا) وجود داشته باشد «فعل معتل» می‌گویند.
مانند:«وعد، یسر، قول، بیع، دعو، رمی و …»
انواع فعل معتل
از این جهت که حرف عله چندمین حرف ریشه باشد فعل معتل، به سه دسته تقسیم می شود: مثال، اجوف، ناقص

۱-معتل مثال: فعلی است که اولین حرف ریشه آن، حرف عله می باشد.
الف)مثال واوی مانند:وعد(وعده داد)، وصل(رسید)، ودع(رها کرد، ترک کرد)، وهب(بخشید)…
ب)مثال یائی مانند یقظ (بیدار شد)، یسر(آسان شد)، یئس(ناامید و مأیوس شد)…
۲معتل اجوف: فعلی است که دومین حرف ریشه آن، حرف عله می باشد.
الف)اجوف واوی مانند: قول (گفت)، عود(بازگشت)…
ب)اجوف یائی مانند: بیع(فروخت)، سیر(حرکت کرد)…
۳-معتل ناقص: فعلی است که سومین حرف ریشه آن، حرف عله می باشد.
الف)ناقص واوی مانند: دعو(دعوت کرد، خواند)، تلو (تلاوت کرد)…
ب)ناقص یائی مانند: رمی (پرتاب کرد)، هدی (هدایت کرد)…
وجود حروف عله در ریشه فعل های معتل باعث می شود که تلفظ بعضی از صیغه ها دشوار یا غیر ممکن باشد به همین دلیل برای حل این مشکل تغییراتی در فعل های معتل به وجود می آوریم که به این تغییرات «اعلال» می گویند.
مثلاُ «قول» برای تلفظ راحت تر به «قال» تبدیل می شود و «یرمی» به «یرمیُ»، «لم تقول» به «لم تقل».
بنابراین به تغییراتی که در فعل معتل ایجاد می شود«اعلال» می گویند.
انواع اعلال
در فعل معتل سه نوع اعلال (تغییر) بوجود می آید:(اعلال به قلب، اعلال به حذف، اعلال به اسکان)
الف)اعلال به قلب:
هرگاه یک حرف عله به حرف عله دیگری تبدیل شود به این نوع تغییر «اعلال به قلب»  می گویند.
مانند: قول   قال    بیع باع        یخشیُ یخشی
ب)اعلال به حذف:
هرگاه حرف عله حذف شود به این نوع تغییر، «اعلال به حذف» می گویند.
مانند:یدعوون  یدعون            لم یقول  لم یقل
ج)اعلال به اسکان:
هرگاه حرف عله متحرک، ساکن شود به این نوع تغییر «اعلال به اسکان» می گویند.
مانند: یرمی   یرمی            یقول   یقول
سؤال: اعلال فعل های معتل بر چه اساسی و با توجه به چه قواعدی انجام می شود؟
جواب: اگرچه اعلال هریک از سه نوع معتل (مثال، اجوف، ناقص) را باید جداگانه یاد گرفت اما بعضی از قواعد و اصول اعلال وجود دارد که تقریباً در اکثر فعل های معتل اجرا و رعایت می شود.
اصول اعلال
۱-معمولاً حرف عله متحرکی که حرف قبلی اش ساکن باشد، حرکتش را به حرف قبلی منتقل می کند(و خودش ساکن می شود)
مانند: یَبِیْعُ   یَبِیْعُ        یَقْوُلُ  یَقُوْلُ (اعلال به اسکان)
۲-هرگاه دو حرف ساکن کنار هم قرار گیرند به این حالت «التقای ساکنین» می گویند که باید این حالت را از بین برد بنابراین حرف عله ساکن را حذف می کنیم (برای رفع التقای ساکنین)
یقولن  یقلن            یقول لم یقول  لم یقل
۳-معمولاً حرف عله متحرک باید با حرکت حرف قبل از خودش تناسب  داشته باشد در غیر این صورت باید به حرف عله متناسب با حرکت ماقبل خود، تبدیل شود.
تناسب حرف با حرکت ماقبلش عبارتست از: فتحه با الف(َ ا)- کسره با یاء(ِ-ی)- ضمه با واو(ُ و)
مانند: قول   قال            بیع   باع
دو تذکر مهم:
۱-صداهای کشیده (ا-و-ی) در حقیقت حرکتشان ساکن می باشد (دانستن این مورد برای تشخیص التقای ساکنین، ضروری است)
۲-در همه فعل های ماضی معتل، تغییرات صیغه های ۶ تا ۱۴ دقیقاً همانند هم می باشد بنابراین اگر در صیغه (۶) ماضی اعلال انجام شود همان اعلال در بقیه صیغه ها نیز تا صیغه (۱۴) انجام شود.
اعلال فعل ها (مثال، اجوف، ناقص)
تذکر مهم: همانطوریکه می دانید حرکت عین الفعل در ریشه های مختلف با هم تفاوت دارد و این تفاوت حرکت در چگونگی اعلال ها بسیار مؤثر و مهم است.
معتل مثال:        وعد ِ  یوعد (وعد-یعد)
            وهب َ یوهب (وهب- یهب)
الف-ماضی
معتل مثال در ماضی هیچ اعلالی ندارد و مانند فعل های معمولی صرف می شود.
وعد وعدا وعدوا وعدت وعدتا وعدن  / وعدت وعدتما وعدتم وعدت وعدتما وعدتن / وعدت وعدنا
وهب وهبا وهبوا وهبت وهبتا وهبن / وهبت وهبتما وهبتم وهبت وهبتما وهبتن  / وهبت وهبنا
ب-مضارع
معتل مثال واوی در مضارع در تمامی صیغه ها حرف عله حذف می شود(اعلال به حذف)
یوعد   یعد            یوهب   یهب
یعد یعدان یعدون تعد تعدان یعدن / تعد تعدان تعدون تعدین تعدان تعدن / اعد نعد
یهب یهبان یهبون تهب تهبان یهبن / تهب تهبان تهبون تهبین تهبان تهبن/ اهب نهب
الف)شش صیغه امر مخاطب از ریشه (وعد ِ)، (وهب َ) را بنویسید.
ب)در جمله زیر، فعل معتل و نوع آن را مشخص کنید.
اخذ المعلم الکتاب من التلمیذ و سأل منه عن الدرس و وصف التلمیذ له الدرس.
ج)با توجه به حرکت عین الفعل، مضارع و امر صیغه ۷ (للمخاطب) فعل های زیر را بنویسید. (همراه با ترجمه آن ها)
(وصف ِ):    (وقف ِ):    (وصل ِ):        (ودع َ):

اعلال در اجوف
الف-ماضی
در پنج صیغه اول، حرف عله به الف تبدیل می شود   (اعلال به قلب)
۱)قولا   قال       با توجه به اصل تناسب حرف عله با فتحه ماقبل آخر تناسب ندارد
۲)قولا  قالا          بنابراین باید تبدیل به «ا» شود. (در پنج صیغه)
۳)قولوا  قالوا     قول   قال        بیع  باع
۴)قولت  قالت   
۵)قولتا  قالتا
از صیغه ۶ تا ۱۴ حرف عله حذف می شود   (اعلال به حذف)
۶)قولن  قلن    از صیغه ۶ تا ۱۴ نیز ابتدا بخاطر تناسب حرف عله به «ا» تبدیل
۷)قولت  قلت    می شود ۶)قولن  قالن    ،     6)بیعن  باعن
۸)قولتما قلتما    اما با انجام دادن این کار التقای ساکنین پیش می آید پس حرف
۹)قولتم  قلتم    عله ساکن را حذف می کنیم. قالن قلن، باعن  بعن
۱۰)قولت قلت    البته برای تعیین حرکت اولین حرف در صیغه های ۶ تا ۱۴ به
۱۱)قولتما  قلتما    این صورت عمل می کنیم که اگر حرف عله در اصل «و» باشد
قولتن قلتن        حرکت ۱۲)حرف اول را ضمه می دهیم قلن(قول) عدن(عود)
۱۳)قولت قلت    و اگر حرف حرف عله در اصل «یـ» باشد حرکت حرف اول را
۱۴)قولنا قلنا    کسره می دهیم:بعن(بیع)، سرن(سیر)
الف)چهارده صیغه ماضی «بیع» را صرف کنید.
ب)با توجه به صیغه ضمیر، فعل مناسب را در جای خالی قرار دهید و جمله را ترجمه کنید.
هن ………(قال)هن……….(فاز)        هن ……….. (سار) هن …………(عاش)
أنا…………(قال) انت………(فاز)        أنا…………. (سار) انت …………(عاش)

اجوف
ب-مضارع
–    در تمامی چهارده صیغه، حرف عله حرکتش را به حرف ما قبل می دهد   اعلال به اسکان
یقول   یقول
یقولان   یقولان
یقولون   یقولون
تقول   تقول
تقولان   تقولان
۶)یقولن  یقولن  یقلن
تقول   تقول
تقولان   تقولان
تقولون   تقولون
تقولین   تقولین
تقولان   تقولان
۱۲)تقولن  تقولن  تقلن
اقول  اقول
نقول   نقول
        بر اساس اصل اول حرف عله متحرک که حرف قبلی اش ساکن است،
حرکتس به حرف قبل منتقل می شود و خودش ساکن می شود
یقول   یقول
اجوف یائی نیز در تمامی صیغه ها به همین صورت است.
یبیع   یبیع
در دو صیغه «6 و ۱۲» نیز بعد از اعلال به اسکان حالت التقای ساکنین
پیش می آید. بنابراین برای از بین بردن التقای ساکنین حرف عله
ساکن حذف می شود.
۶)یقولن  یقولن          یقلن
۱۲)تقولن   تقولن          تقلن
اجوف یائی نیز به همین صورت می باشد.
۶)یبیعن   یبیعن          یبیعن   
۱۲)تبیعن   تبیعن          تبعن

نکته: مضارع اجوف در صیغه های پنجگانه (۱-۴-۷-۱۳-۱۴) اگر به هر دلیلی مجزوم شوند (امر، نهی، لم…) دچار التقای ساکنین می شوند به همین دلیل حرف عله حذف می‌شود.
۷-تقول   قول   قل             1-یقول   لایقول    لایقل
۷-تبیع   بیع     بع            13-ابیع   لم ابیع    لم ابع
تمرین
الف)چهارده صیغه مضارع «بیع» را صرف کنید همراه با شش صیغه امر مخاطب آن.
ب)صیغه ۱ مضارع فعل های اجوف زیر را بنویسید. (با توجه به حرکت عین الفعل آن‌ها) و معانی آن ها را یاد بگیرید.
«قال-عاد-فاز- ذاق- کان- تاب- راح-مات ( ُ )/ باع-سار-جاء-عاش- لاق ( ِ )»
ج)فعل های زیر را مجزوم کنید.
تعود   :        اقول  :        نسیر  :        تخاف  ‌
  تعود، تکون، تنوب ( ُ )/ تسیر، تعیش ( ِ )
ناقص:دعو     یدعو (دعا-یدعو)/ رمی    یرمی (رمی- یرمی)
نکته مهم: در فعل معتل ناقص هرگاه حرف عله به ضمیر متصل «و» و «یـ» برسد (یعنی کنار هم قرار گیرند) حرف عله باید حذف شود.
الف)ماضی
۱-دعو  دعا… صیغه اول حرف عله به «ا» تبدیل می شود    (1)حرف عله به خاطر تناسب با حرکت ماقبل
۲-دعوا … صیغه دوم اعلال ندارد    تبدیل به الف می شود (اعلال به قلب) دعو  دعا

۳-دعووا دعوا… ضیغه سوم حرف عله حذف می شود (۳) حرف عله به دلیل رسیدن به ضمیر«و»
۴-دعوت   دعت … صیغه چهارم حرف عله حذف می شود    حذف می شود:دعووا  دعوا،رمیوا  رموا

۵-دعوتا دعتا… صیغه پنجم حرف عله حذف می شود (۴ و ۵) حرف عله که به «ت» تأنیث می رسد، حرف میشود
۶-دعون … صیغه «6 تا ۱۴» هیچ اعلالی ندارد.
۷-دعوت            8-دعوتما        9-دعوتم
۱۰-دعوت        11-دعوتما        12-دعوتن
۱۳-دعوت        14-دعونا       
نکته: معتل ماضی اگر عین الفعلش مکسور باشد (مانند:رضی، نسی، خشی، بقی)  فقط در یک صیغه اعلال دارد (صیغه ۳)رضیوا   رضوا (زیرا در صیغه اول خودش تناسب دارد و در صیغه «4 و ۵» نیز حرف عله حذف نمی شود.)
تمرین
الف)چهارده صیغه ماضی رمی را صرف کنید.
ب)جای خالی را با صیغه مناسب فعل معتل پر کنید. (با توجه به صیغه ضمیرهای داده شده)
هو …………. هی ……………. هم ………………. هن ……………..(رجو)
هو …………. هی ……………. هم ………………. هن ……………..(مشی)
ج)صیغه فعل های زیر را تشخیص دهید و آیا در این فعل ها اعلال صورت گرفته است؟
دعوا:            دعوا:            دعوت:
دعت:            نسی:            نسوا:
ناقص
ب)مضارع
–    در صیغه های پنجگانه (۱-۴-۷-۱۳-۱۴) ضمه ( ُ ) از آخر فعل حذف می شود   اعلال به اسکان
–    در صیغه های (۳ و ۹ و ۱۰) حرف عله حذف می شود.
۱-یدعو     
یدعو
۲-یدعوان     
یدعوان
۳-یدعوون     
یدعون
۴-تدعو     
تدعو
۵-تدعوان     
تدعوان
۶-یدعون     
یدعون
۷-تدعو     
تدعو
۸-تدعوان     
تدعوان
۹-تدعوون        
تدعون
۱۰-تدعووین       
تدعین
۱۱-تدعوان     
تدعوان
۱۲-تدعون     
تدعون
۱۳-ادعوا     
ادعو
۱۴-ندعو     
ندعو
–    در صیغه های پنجگانه، روی حرف عله، ضمه ( ُ ) قرار دارد و به دلیل اینکه تلفظ حرف عله مضموم در آخر فعل دشوار است ضمه را حذف می کنم و در حقیقت حرف عله، ساکن می شود.
–    با توجه به نکته صفحه قبل، حرف عله هرگاه به ضمیر «و» (در صیغه ۳ و ۹) و ضمیر «یـ» (در صیغه ۱۰) برسد حذف می شود.
–    در بقیه صیغه ها نیز اعلال وجود ندارد.
نکته مهم: مضارع ناقص در صیغه های پنجگانه که همیشه اعلال به اسکان می شود اگر به هر دلیلی مجزوم شود (امر، نهی، لم…) برای جزم آن، حرف عله را حذف می کنیم
تدعو   لاتدع (مجزوم به حذف حرف عله)    ترمی   لاترم(مجزوم به حذف حرف عله)
تدعو   ادع(مجزوم به حذف حرف عله)        یهدی  لم یهد(مجزوم به حذف حرف عله)
تمرین
الف)چهارده صیغه مضارع (رمی ِ) و شش صیغه امر مخاطب آن را صرف کید.
ب)صیغه اول مضارع فعل های زیر را (با توجه به حرکت عین الفعل) بنویسید و نوع اعلال آن ها را ذکر کنید.
دعا-رجا-تلا-عفا ُ / هذی-رمی-مشی-جری-شفی ِ / نسی-رضی 
ج)فعل های زیر را مجزوم کنید:
تتلو   :        ترجو  :        تهدی  :
تخشی :         یدعوان :           
د) نوع اعلال فعل ها را با ذکر صیغه آن ها بنویسید:
یرمون:            یهدی:            یدعوان:
یهدیان:        اهدی:            ترجین:

خلاصه اعلال ها
مثال
ماضی: اعلال ندارد
مضارع: تمامی صیغه ها اعلال به حذف
اجوف:
ماضی: صیغه ۱ تا ۵ اعلال به قلب (تناسب ۶ تا ۱۴ اعلال به حذف (التقای ساکنین)
مضارع: تمامی صیغه ها اعلال به اسکان (اصل اول) ۶ و ۱۲ اعلال به حذف (التقای ساکنین)
ناقص:
ماضی:صیغه ۱ اعلال به قلب (تناسب)- ۳و۴و۵ اعلال به حذف- ۶ تا ۱۴ اعلال ندارد همنطور ۲
مضارع: صیغه های پنجگانه اعلال به اسکان –3و ۹ و ۱۰ اعلال به حذف-بقیه صیغه‌ها اعلال ندارد.
در قواعد فعل های معتل، علاوه بر اصول اعلال به خلاصه موارد نیز دقت کنید:
?    حرکت عین الفعل در ریشه های مختلف با یکدیگر تفاوت دارد به همین دلیل صرف و گاهی اعلال فعل ها با هم تفاوت دارد:
مثال:وعد یعد- وهب یهب / اجوف: قال یقول، باع یبیع، خاف یخاف / ناقص:دعا یدعو –رمی یرمی- خسی یخشی
صدای کشیده «آ» در عربی به دو صورت نوشته می شود: «ی» و «ا»
بنابراین در «رمی» و «دعا» حرف عله به الف تبدیل شده (اعلال به قلب) ولی نحوه نوشتن آن متفاوت است در «رمی» چون ناقص یائی بوده الف به صورت «ی» نوشته می شود: مانند:«هدی، مشی، جری» و در «دعا» چون ناقص واوی بوده الف به صورت «ا» نوشته می شود مانند :«رجا، تلا، عفا»
?    تلفظ حرکت (ُ) روی حرف عله در آخر فعل (معتل ناقص) دشوار است.(و-ی)
«یدعو- یتلو- یرمی- یهدی» بنابراین حرف عله را ساکن می کنیم:یدعو- یتلو- یرمی- یهدی
?    در معتل ناقص هرگاه حرف عله به ضمیر متصل (و، ی) برسد حذف می شود(۳-۹-۱۰)
?    جزم معتل ناقص در صیغه های پنجگانه بوسیله حذف حرف عله می باشد.
?    بعد از انجام اعلال ممکن است بعضی از صیغه ها شبیه هم شوند(مضارع ناقص)
?    در فعل های معتل موارد دیگری نیز وجود دارد که یادگیری آن ها ضرورت کمتری دارد.

مجهول کردن فعل های معتل
برای مجهول کردن فعل های معتل به همان روش مجهول کردن فعل های صحیح عمل می کنیم اما در برخی موارد، (به خاطر تغییر حرکت) اعلال ها و موارد خاصی نیز بوجود می آید:
معتل مثال
?    در ماضی همانند مجرد عمل می کنیم.    وصف   وصف
?    در مضارع مجهول از معتل مثال حرف عله حذف نمی شود.
 یصف (یوصف)   یوصف
معتل اجوف
در ماضی مجهول حرف عله به «یـ » تبدیل می شود:
قال   قیل            باع   بیع
?    در مضارع نیز حرف عله به «ا» تبدیل می شود:
یقول   یقال            یبیع   یباع
معتل ناقص
?    در ماضی (ناقص واوی) حرف «ا» به «ی» تبدیل می شود: دعا   دعی
?    در مضارع نیز حرف عله (به خاطر تناسب با فتحه عین الفعل) به الف تبدیل می‌شود   «ی»
یدعو   یدعی                    یرمی   یرمی
تمرین
فعل های زیر را همانند الگوهای بالا، مجهول کنید.
مثال:    وعد  یعد         اجوف:    ذاق  یدوق      ناقص عفا  یعفو
معتل مزید
مبحث اصلی معتلات مزید از کتاب عربی ۳ حذف شده است اما در عربی ۳ فقط به صورت یک نکته ، به این موضوع اشاره ای شده است به همین دلیل ما نیز در این کتاب به صورت خلاصه به این موضوع می پردازیم:
اکثر فعل های مزید، اعلالشان همانند مجرد آن ها است.
معتل مثال
در دو باب « افعال» و «استفعال» بدون تغییر صرف می شود (و در مصدر حرف «و» بخاطر تناسب به «یـ» تبدیل می شود)
«وجد»       أوجد- یوجد            اوجاد   ایجاد
«وضح»   استوضح – یستوضح    (استوضاح)   استیضاح
معتل اجوف
در دو باب افعال و استفعال
–    در ماضی، حرف عله به «ا» تبدیل می شود (به خاطر تناسب) و همانند مجرد از صیغه ۶ تا ۱۴ حرف عله حذف می شود.
–    در مضارع حرف عله به «یـ» تبدیل می شود (به خاطر تناسب)
قوم  افعال
ماضی   (اقوم)   اقام، اقاما، اقاموا ………
مضارع   (یقوم)   یقیم، یقیمان، یقیمون ……………
•    در مصدر نیز حرف عله، حذف می شود و در آخر «ه» نوشته می شود.
اقوام  اقامه                استقوام   استقامه
در ماضی تمام بابهای حرف عله در آخر فعل به صورت ی نوشته می شود.
هدی   (اهتدی) اهتدی         قضی  (انقضی)   انقضی
در مضارع باب های «تفعل» و «تفاعل» نیز در صیغه های پنجگانه آخر فعل به صورت «ی» نوشته می شود.
ولی   (یتولی)   یتولی

فعل از نظر نوع ریشه (معتل/ صحیح)
الف: معتل : مثال – اجوف- ناقص
ب: صحیح: مهموز- مضاعف- سالم
الف) فعل معتل: فعلی است که در حروف اصلی آن، حرف عله «و، ا، ی» باشد. در قسمت فعل های معتل با انواع فعل معتل کاملاً آشنا شدیم.
ب)فعل صحیح: به فعلی که در حروف اصلی آن، حرف عله نباشد، فعل «صحیح» می گویند فعل صحیح ۳ نوع می باشد.
۱-فعل مهموز: به فعلی که یکی از حروف اصلی آن، همزه باشد، «مهموز» گفته می‌شود.
مانند: أکل : (خورد)        سأل : (سؤال کرد)
الف:همزه در اکثر موارد باید روی حرف دیگری قرار گیرد بنابراین صورت های مختلفی خواهد داشت (أ-ؤ- ئـ- یء)
مانند:«اخذ، یؤمن، جئت، یخطیء)
ب: در کلمه مهموز اگر دو همزه (اولی مفتوح و دومی ساکن) در اول کلمه، کنار هم قرار گیرند معمولاً با هم ادغام شده و تبدیل به «آ» می شوند.
مانند: ءاخر   آخر                ءامنوا   آمنوا
۲- فعل مضاعف
به فعلی که دو حرف از حروف اصلی آن همانند هم باشد، «مضاعف» گفته می شود.
مانند: «مرر (عبور کرد)، قلل (کم شد)، دلل(دلالت کرد)، سرر (شاد کرد)، منن (منت نهاد) و ………….»
معمولاً دو حرف همانند در هم ادغام می شود و تشدید می گیرد. «مر، قل، دل، سر، منّ و …………»
به صرف «سرر» در چهارده صیغه ماضی و مضارع توجه کنید:
ماضی: (فقط پنج صیغه اول ادغام می شود)
سر    سرا    سروا        سررت    سررتما     سررتم            سررت
سرت    سرتا    سررن        سررت    سررتما سررتن            سررنا
مضارع:( در همه صیغه ها غیر از دو صیغه ۶ و ۱۲ ادغام می شود)
یسر    یسران    یسرون        تسر    تسران    تسرون            اسر
تسر    تسران    یسررن        تسرین    تسران    تسررن            نَسر
نکته مهم:
فعل مضارع مضاعف در صیغه های پنجگانه (۱و۴و۷و۱۳و۱۴) در صورت مجزوم شدن استثناء را فتحه می گیرد. مانند:
تسرُّ   لاتسرَّ (مضارع مجزوم)        یضلّ   لم یضلَّ (مضارع مجزوم)
و نمونه هایی از کتاب درسی : اللهم رد کل غریب، اللهم فک کل اسیر، اللهم سد فقرنا بغناک
هر سه، فعل امر (مجزوم) هستند که مضارع آن ها به ترتیب «ترد، تفک، تسد» می باشد.
تمرین
فعل های مضاعف زیر را مجزوم کنید.
اسر               نرد          یعد 
۳-فعل سالم
به فعلی صحیحی که مهموز   یا مضاعف نباشد، «سالم» گفته می شود (یعنی فعلی که در ریشه آن، حرف عله همزه و یا دو حرف همانند وجود نداشته باشد) بیشتر فعل ها در عربی، سالم هستند. مانند: «ذهب، جهد، سبق، شهد، عام، عمل و ………»
تمرین
نوع فعل های زیر را از نظر ریشه، مشخص کنید:
ارسلوا:            یصلون:            وعدت:            یحبون:
فتش:            یمر:            یرمی:            ینزل:
جاهد:            یسب:            لاتسمح:        انقلب:
«درس سوم»
نقش های منصوبی در کتاب عربی (۳) با نقش های منصوبی جدید آشنا می شویم که شامل: مفعول مطلق، مفعول فیه، حال، تمییز و مستثنی و منادی است.
مفعول مطلق
مصدری است منصوب که با فعل جمله، هم ریشه است و برای تأکید یا بیان کیفیت انجام فعل به کار می رود.
اگر مفعول مطلق، تنها به کار برود فقط برای تأکید می باشد که معمولاً در آخر جله می آید به این نوع مفعول مطلق «تأکیدی» می گویند مانند:
«فرحت من زیارتک فرحاً» «نزل الله القرآن تنزیلاً» «جلس الرجل علی الکرسی جلوساً»
(از دیدار تو مطمئناً شاد شدم) (خداوند قرآن را قطعاً نازل کرد) (مرد حتماً روی صندلی نشست)
?    هدف از به کار بردن مفعول مطلق تأکیدی، فقط تأکید مفهوم جمله است تا شنونده جمله به آن، اطمینان کامل پیدا کند، به همین دلیل، در ترجمه آن از کلمات تأکیدی مانند:«حتماً، قطعاً، مطمئناً، مسلماً، محققاً، بی شک، کاملاً …» استفاده می شود.
۲-مفعول مطلق نوعی
اگر همراه مفعول مطلق، صفت یا مضاف الیه بیاید به این نوع مفعول مطلق «نوعی» یا بیانی می گویند.
«فرحت من زیارتک فرحاً کثیراً»    «جلس الرجل علی الکرسی جلوس السلاطین»
(از دیدار تو بسیار شاد شدم)        (مرد روی صندلی نشست همانند پادشاهان»
?    همانطوری که در این دو مثال می بینید، مفعول مطلق، به دلیل داشتن صفت یا مضاف الیه می تواند کیفیت و نوع انجام فعل را بیان کند.
اگر همراه مفعول مطلق نوعی، مضاف الیه بیاید برای ترجمه آن می توان از این کلمات استفاده کرد:«همانند، همچون و …»
و اگر همراه مفعول مطلق نوعی، صفت بیاید برای ترجمه آن می توان از این کلمات استفاده کرد:
«بسیار، (به +صفت)، به نیکی، ….»
تکرار و تمرین:
یجتهد الطالب فی دروسه اجتهاد    الآملین    : دانش آموز در درس هایش همانند انسان های امیدوار تلاش می‌کند.
یجتهد الطالب فی دروسه اجتهاداً بالغاً    : دانش آموز در درس هایش بسیار تلاش می کند.
أنا فتحا لک فتحاً مبینا        : همانا برای تو به آشکار فتح کردیم.
نکته مهم (استثناء)
گفتیم که مفعول مطلق، مصدری هم ریشه فعل جمله است اما برخی از مفعول های مطلق،فعلشان از جمله حذف می شود واین مفعول مطلق بدون فعل خودش به کار می‌رود بنابراین،موارد زیر،همگی مفعول مطلق هستند.
(اگر چه که فعل آن ها در جمله ذکر نمی شود)
ایضا (نیز وهمچنین) حقا (واقعا ،به راستی )،جدا اضافه(علاوه بر آن ) شکرا(متشکرم) عفوا(ببخشید) رجا(خواهش می کنم) سمعا وطاعه(به چشم ،اطاعت می شود)حمدا (سپاس می گویم) حتما،سبحان،معاذ(سبحان الله ،سبحان الذی «منزه است» معاذ الله «پناه به خدا» و..
تذکر: مهمترین ویژگی مفعول مطلق این است، که مصدری هم ریشه فعل جمله است.
آشنایی با مصدرها در تشخیص مفعول مطلق اهمیت زیادی دارد.
مفعول فیه:اسمی است که زمان یا مکان وقوع فعل را نشان میدهد.
معمولا ظرف های زمان ومکان می توانند «مفعول فیه»  شوند. اعراب مفعول فیه منصوب است.
«ساذهب الی السوق غدا» (فردا به بازار خواهیم رفت)«اکتب الان رساله»(اکنون نامه ای را می نویسم)
«جلست عند صدیقی ظهرا»        (هنگام ظهر نزد دوستم نشستم)
«ان الکترون یدور حول النواه» (الکترون اطراف هسته می چرخد)
نکته مهم:چون مفعول فیه زمان یامکان وقوع جمله را بیان می کنند معمولا با پرسیدن این دو سوال کجا/چه زمان می توان مفعول فیه را تشخیص داد. با دقت در ترجمه مثال های بالااین نکته را آزمایش کنید.
تذکر: مفعول فیه میتواند در قسمت های مختلف جمله قرار گیرد اگر چه اصل بر این است که در انتهای جمله باشد.
 
ظرف: ظرف اسمی است که موقعیت زمان یا مکان رابیان می کند (ظرف زمان /ظرف مکان )  که در فارسی به آن قید زمان ومکان می گویند.
مهمترین ظرف های مکان عبارتند از:
فوق    وراء    اثناء    حیث    لدن
تحت    حول    نحو    مع    لدی
خلف    بین    یمینا    عند    هنا
امام    خلال    یسارا    جنب    هناک
ومهمترین ظرف های زمان عبارتد از :
الان    قبل    ظهرا    ابدا    اسبوعا
الیوم    بعد    لیلا    دائما    شهرا
غدا    عند    مساء    لحظه    صیفا
امس    عندما    عشاء    ساعه    شتاء
حین     عندئذ    صباحا    فورا    خریفا
حینما    حینئذ     صباح    لما     ربیعا
نکته: در بعضی مواقع ظرف، نقش مفعول فیه ندارد بلکه نقش دیگری دارد:
الف) اگرظرف و یا هر اسمی که موقعیت زمان یا مکان را بیان میکند مجرور شود(مضاف الیه و یا مجرور به حرف جر) در این صورت مفعول فیه نمی باشد.مانند:
«مرت الطائره من فوق المدینه»  «نسافر الی القریه فی الصیف» «ساکتب انشاء فی یوم الجمعه»
(هواپیما از بالای شهرعبور کرد)(در تابستان به روستا مسافرت میکنیم)(در روز جمعه انشائی خواهیم نوشت)
ب)بعضی از ظرف ها مانند(یوم،نهار،لیل،مساء،صباح و..) ممکن است درجمله نقش های دیگری مثل (مبتدا، خبر،فاعل،مفعول به و..) داشته باشند و در این صورت مفعول فیه نیستند.
«ان یوم الفصل….»        «هوالذی خلق        الیل والنهار»

موارد خاص
۱-برخی از اسمهای شرط واسم های استفهامی که معنی زمان یا مکان را داشته باشند نیز معمولا «مفعول فیه» می باشند البته به شرط اینکه بعد از اسم استفهام فعل تام  بیاید.مانند:    متی ترجع؟ این تذهب؟
اسم شرط :اذا (هرگاه) اینما(هرجا)        اسم استفهام: متی(چه زمان) این (کجا)
۲-«عند     غروب الشمس»(هنگام غروب خورشید)    «عند الرجل«(نزد مرد)
۳-برخی از اسم ها خودشان ظرف نیستند ولی اگر قبل از کلمه ای که معنی ظرف دارد قرار گیرند، مفعول فیه می شوند مانند:
الف۹ کل وبعض «اطالع الصحیفه کل یوم»    «اشاهد التلفاز بعضی الاحیان»
(هر روز ، روزنامه رامطالعه می کنم)        (بعضی وقت ها تلویزیون نگاه می کنم)
ب)اسم های اشاره:«اسافر هذا الاسبوع»    «کنت شابا تلک الایام»
(این هفته به مسافرت می روم)        (جوان بودم آن روزها)
تمرین (۴۷)
مفعول فیه را درجملات زیر مشخص کنید:
-لکن الانسان یغوص الان فی اعماق البحار
-یذهبون الی المسجد عند الغروب
-صرح الفیزیایی المسلم بعد حصوله علی الحائزه تصریحا حیث یشیر الی القران
-هو لا یکذب ابدا
حال
نقشی است منصوب که حالت وچگونگی فاعل یا مفعول و یا نائب فاعل .. را در هنگام انجام فعل ، بیان میکند.
ذوالحال :به اسمی که حال برای آن به کار می رود.«ذوالحال» یا «صاحب حال» می گویند.
ذوالحال همیشه معرفه است…