بررسی آلات رزم و بزم در اسکندر نامه نظامی گنجوی

چکیده
شعر نظامی آیینه تمام نمای اوضاع و احوال مردم و اجتماع روزگار خود است و هر کس درآن بنگرد تصویر فرهنگ و آداب و رسوم عصر نظامی را در آن می‌بیند.همین اشتراک اجتماعی و حالات معنوی خواننده و شنونده را عاشق آثار نظامی کرده است .
نظامی بزرگ سخنور بزم سرای زبان فارسی در رزم سرایی نیز مهارتی خاصّ و بی نظیر دارد و آلات رزم و بزم را همزمان به بهترین نحو یاد نموده است و صدای آلات رزم راچنان در اسکندر نامه به تصویر کشانده است که هرخواننده ای با خواندن آن بر سر ذوق می‌آید .از آنجا که نظامی یک هنرمند و آفرینشگر مضامین بزم است در اشعار حماسی نیز از هنر بزم به بهترین وجه استفاده برده است.
هدف اصلی این پژوهش شناسایی و بیان آلات رزم و بزم اعم از انواع سلاح و جنگ افزار، سازهای موسیقی رزمی و بزمی ، آشنایی بیشتر با ویژگی‌های این ابزار و آلات ( جنس ، ساختمان ،شکل و …) رده_ بندی و دسته بندی این ابزار بر اساس منابع معتبر و ذکر و شرح ابیاتی که نظامی در اسکندر نامه از این آلات رزمی و بزمی بهره برده است و بیان ابیات و عباراتی از شاعران برجسته‌ی ادب فارسی که در نوشته‌های خود از این آلات و ابزار استفاده نموده‌اند از اهداف دیگر نگارنده پایان نامه است .
روش تحقیق به صورت نظری بوده و بر پایه کتابخانه‌ای و فیش برداری صورت گرفته است و تصاویر این پایان نامه از سایت‌های اینترنتی گرفته شده است.
نتیجه ای که از این پژوهش می‌توان به دست آورد این است که هر چند حکیم گنجه سلاح و سازهای رزمی را در اسکندر نامه که یک مثنوی حماسی و فلسفی است به تصویر کشانده امّا این هنرمند قرن ششم در این اثر حماسی از آلات و اسباب و سازهای موسیقی بزمی  به طور مکرّر بهره برده است وبرتری هنربزم وی بر رزم اومشهود و نمایان است .
واژگان کلیدی: نظامی،سازهای موسیقی رزمی ، سازهای موسیقی بزمی، اسلحه و جنگ ، اسباب و مقدّمات بزم    

فصل اول

کلیّات پژوهش

بخش اوّل : مقدمه پژوهش
بخش دوم: طرح مسئله
بخش سوم:ضرورت و اهمیّت موضوع
بخش چهارم:پیشینه‌ی پژوهش
بخش پنجم:اهداف
بخش ششم: سؤالات
بخش هفتم: فرضیه
بخش هشتم: روش تحقیق

۱ـ۱.مقدمه
     بی شک اسکندر نامه یکی از آثار حماسی و فلسفی ادب فارسی است که نظامی در قسمت اوّل مثنوی یعنی در شرفنامه از فتوحات و جنگ‌های اسکندر در خشکی‌ها و در اقبالنامه سیر و سفر اوکه در دریا بوده است سخن به میان آورده است .
     نظامی در اسکندر نامه از جنگ‌ها و مبارزات پهلوانان سخن گفته و شاید هدف نظامی این بود که نشان دهد وی در سرودن حماسه نیز دستی توانا دارد.اگر اشعار رزمی نظامی رابه دقّت مطالعه کنیم رنگ بزمی را در میان آن اشعار مشاهده خواهیم کرد.
      در ابیات زیر که از شرفنامه انتخاب شده است ، بیانگر این است که این شاعر توانا توانسته بزم و رزم را در هم بیامیزد و رنگ بزمی و هنررقص و موسیقی خود رادرعرصه گاه نبرد نیز نشان دهد .
         زمــوزونی ضــرب‌ هـای سـنان            بــه رقص آمـده اسب زیر عنان
(شر،۱۳۵۳/۶۶)
تبیره چنان شــد در آن خــرّمی              که آید به رقص آسمان بر زمی
(همان،۶۰۳۲/۲۱۵)
       و یا در جنگ بزرگ اسکندر با قوم روس که بیشترین بخش شرفنامه را در بر می‌گیرد نظامی بت نقابدار چینی را  به میدان جنگ می‌فرستند و صحنه‌هایی می‌آراید که اسکندر و سرداران هر دوطرف انگشت به دهان می‌مانند و اینک در حالی که اجساد کشته‌ها از هر دو طرف در میدان نبرد  افتاده‌اند و  غنایم با شتر بارها به سوی خیمه‌های اسکندر روانه می‌شوند ، شاه جهانجو به بزم می‌نشیند و در شبی روشن‌تر از روز به یاد لب دوست،لب جام را حلقه در گوش می‌سازد و با دلی شاد از پیروزی، خیمه را از نامحرمان خالی می‌سازد و به پری پیکرنازک اندام دستور می‌دهد که چنگ را بنوازد و نغمه بسراید .
      به عقیده‌ی نگارنده با توجه به قسمت ذکر شده‌ی بالا و دیگر آثار نظامی این حقیقت بر ما روشن است که نظامی آشنایی کامل با انواع سازهای بزمی ، رزمی و آلات جنگی داشته است و آثار حماسی پیش از خود را مطالعه نموده و از آن‌ها بهره‌ی کافی را برده است .
     نظامی در سرایش داستان‌های بزمی مهارتی تام داشته و از آلات بزمی وموسیقی به نحو احسن استفاده
نموده است که ابیاتی جهت نمونه در این مورد ذکر می‌شود .
  زرود خـــوش و بــاده‌ی خــوشگـوار             درآمـد بـه بخشـش چــو ابـر بـهار
(شر،۶۲۷۵/۲۲۳)
            وگـر زاهـــدی باشد از خــاره سنــگ            درآرم به رقصش بـه یک بانگ چنگ
  (همان،۶۴۰۲/۲۲۷)
      بزرگ سخنور بزم سرای زبان فارسی در رزم سرایی و استفاده از آلات رزمی دستی توانا دارد و حتّی  بانگ و غوغای این آلات را به تصویر کشانده است .
              ترنـگ کمان رفته در مغــــز کــوه                     فشافش کنـــان تیر بـر هر گــروه
(همان،۶۱۸۶/۲۲۰)
    سنــان در سپـــر کـوکب افـروخته                     سپـر در سپـــر کــوکبه دوخـــته
(همان،۶۱۹۲/۲۲۰)
             زفــریاد خـــرمـــهره و گــــاو دم                     علی الله بــر آمــد ز روییــنه خم
 (همان،۵۹۶۰/۲۱۳)
        به نظر نگارنده و با استفاده از ابیات زیر می‌توان ادّعا کرد که نظامی در به کارگیری سازهای همراه (سازهایی که به اهم نواخته می‌شوند) نیز مهارتی داشته است  .
              تبـــیره هــم آواز شـــد بــا درای                    چــو صــور قیــامت دمیدند نـای
(همان،۵۹۵۸/۲۱۳)
             بغـرّیــد کـــــوس از در شهریــار                    جهــان شـدز بانگ جرس بی قرار
 (همان،۱۱۵۰/۶۰)
     امّا بی تردید شاهنامه‌ی فردوسی در اسکندر نامه‌ی نظامی اثر گذاشته و ابیاتی در اسکندر نامه به چشم می خوردکه رنگ تأثیر آن را در بعضی از ابیات می‌بینیم .
فردوسی در جنگ رستم و اشکبوس گفته  :
                 بــزد بــر بـر و سینه‌ی اشـکبـوس          سپهر آن زمـان دست او داد بوس
(فردوسی، ج چهار،۱۹۶۶: ۱۹۷)
و نظامی نیز سروده است :
                 به گردن در افتــــاد بدخــــواه را          زمین بــوسـه داد آسمان شــاه را
(شر،۶۰۲۶/۲۱۵)
و یا یک مصراع از ابیات فردوسی را در اشعار نظامی می‌یابیم .
نظامی سروده است :
بغرّید کــای شـــیر صید آزمـــای        هـماوردت آمـــد مشو بـاز جـای
 (شر،۱۳۷۷/۶۷)
و فردوسی نیز مصراع دوم را در جنگ رستم و اشکبوس آورده بود
                  خروشید کـای مــرد رزم آزمــــای       همــاوردت آمــد مشو بـاز جـای
(فردوسی،ج چهار،۱۹۶۶: ۱۹۵) 
هر چند نظامی در ابیات زیر بر فردوسی ایراد گرفته است :
                  بجــایـی کـــه نـاراستــی یـــافتم        بــــر او زیــور راســتی بـــافتم
                  غلط گفته را تـازه کردم طــراز            بدین عذر گفتم دگــر به اره بــاز
(شر،۹-۴۸/۸)
امّا در نهایت از او حمایت کرده و او را دانای طوس و دانای پیر نامیده است .
                  سخنگوی پیشنه ی دانای طوس          که آراست روی سخن چون عروس
                 همان  پارسی گوی دانــای پیر              چنین گفت  و شد گفت او دلپذیر
 (همان،۸-۱۱۷/۸)
      نظامی به دلیل سبک ادبی خاصّی که داشت مورد توجّه بسیاری قرار گرفته است.ازجمله شاعرانی که ازآثار نظامی تقلید کرده‌اند ،امیرخسرودهلوی ،وحشی ،عرفی،آذربیگدلی،جامی وهلالی جغتایی است که درحدّ خود قابل احترام هستند ،امّا به پای سخن نظامی نمی‌رسند.
دراینجا به خمسه دو تن از شاعرانی که از نظامی تقلید نموده‌اند اشاره می‌نماییم:
الف)جامی از شاعران قرن نهم که هفت اورنگ را دقیقاً دربرابر خمسه نظامی سرود که مثنوی‌های زیر را شامل می‌شود.
سلسله الذهب،سلامان وابسال،تحفه الاحرار،سبحه الابرار،یوسف و زلیخا ولیلی ومجنون.
ب)امیر خسرو نیز به تقلید از پنج گنج نظامی ،آثار زیر را سروده است که خمسه‌ی وی تقریباً موفق‌تر از جامی است وشامل پنج کتاب زیر است:
مطلع انوار ،شیرین و خسرو،مجنون و لیلی ، آیینه‌ی اسکندری و هشت بهشت.

منابع و مآخذ:
۱-اسدی ،ا .  1354 ،گرشاسب نامه ،به کوشش حبیب یغمایی ، تهران ،چاپ افست مروی ، چاپ دوم.
۲- بلعمی، ا .۱۳۸۰، تاریخ نامه طبری ،تهران ، انتشارات سروش(انتشارات صدا و سیما ) ،نوبت چاپ؟
۳-  بیهقی ،ا. ۱۳۵۰، تاریخ بیهقی ، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد ، نوبت چاپ؟
۴- پلودن ، ل . ۱۳۵۲، جنگ اسلحه ،ترجمه محمد نژاد ،تهران انتشارات پدیده ،نوبت چاپ؟
۵- پورداوود ،ا . ۱۳۸۲، زین ابزار ، تهران، انتشارات اساطیر ،چاپ اوّل.
۶- پورمندان،م.۱۳۷۹، دایره المعارف موسیقی کهن ایران،تهران انتشارات سازمان تبلیغات اسلامی،چاپ اوّل.
۷- تجبّر،ن. ۱۳۸۸، بررسی موسیقی رزمی و بزمی شاهنامه،تهران ،مؤسسه‌ی انتشارات آگاه ،چاپ اوّل .
۸- ثروتیان ، ب. ۱۳۸۰، هنر و اندیشه‌ی نظامی گنجه‌ای ،زیر نظر علیرضا مختار پور ، تهران ،انتشارات همشهری ،چاپ اوّل .
۹- حافظ ،ش . ۱۳۷۴، دیوان حافظ ،انتشارات پیری ، چاپ اوّل.
۱۰- خجندی،ک. ۱۳۷۴، دیوان شیخ کمال ، به اهتمام ایرج گل سرخی ، تهران،انتشارات سروش،چاپ اوّل .
۱۱- خلف تبریزی، م. ۱۳۸۰، فرهنگ فارسی برهان قاطع ، تهران ،انتشارات نیما ،چاپ اوّل.
۱۲- درویشی ، م. ۱۳۸۰، دایره المعارف سازهای ایران ، تهران ، انتشارات ماهور ،چاپ اوّل .
۱۳- دورانت ،و . ۱۳۷۸، تاریخ تمدّن ،ج اوّل و دوم،احمد آرام ، تهران ، انتشارات علمی فرهنگی ، نوبت چاپ؟
۱۴- دهخدا ، ع. ۱۳۸۵، فرهنگ دهخدا ، دانشگاه تهران ،موسسه‌ی انتشارات لغت نامه‌ی دهخدا
۱۵-راهگانی ، ر. ۱۳۷۷، تاریخ موسیقی ایران ، تهران ،انتشارات پیشرو ،چاپ اوّل .
۱۶-رودکی سمرقندی،ا. ۱۳۶۸،کلیّات دیوان رودکی،زیر نظر براگنیسکی،انتشارات فخررازی،نوبت چاپ سوم.
۱۷- زاکانی ،ع . ۱۳۷۹،کلیّات عبید زاکانی ، به تصحیح پرویز اتا بکی،تهران ،انتشارات زوّار،چاپ اوّل.
۱۸- زند باف ، ح. ۱۳۸۰، جامعه‌ی شناسی هنر موسیقی ، تهران ، گنجینه‌ی فرهنگ ، چاپ اوّل .
۱۹- سپنتا ، س . ۱۳۷۷،  سر گذشت موسیقی ایران ،جلد سوم ، روح الله خالقی ، تهران ،انتشارات ماهور ، چاپ اوّل .
۲۰- سعد سلمان ، م. ۱۳۴۸،  برگزیده‌ی اشعارمسعود  سعد سلمان ، به کوشش اسماعیل حاکمی ،تهران ، انشتارات امیر کبیر ،چاپ ا وّل.
۲۱- سعدی ،م. ۱۳۷۰، بوستان سعدی، با مقدمه‌ی عبّاس اقبال ،تهران ،انتشارات اقبال ، چاپ سوم.
۲۲- سعدی ،م. ۱۳۷۰،کلیّات سعدی ، انتشارات اقبال ،نوبت چاپ سوم .
۲۳- شمس ،ب. ۱۳۸۳ ،موسیقی در عهد باستان، تهران، موسسه‌ی تحقیقاتی و انتشاراتی نور،چاپ اوّل.
۲۴- صفا ، ذ. ۱۳۷۱، تاریخ ادبیّات در ایران ،تهران ، انتشارات فردوس چاپ ۱۱.
۲۵- صفی زاده ، ص. ۱۳۷۷،  تاریخ موسیقی کردی ، تهران ، انتشارات بهنام  ،چاپ اوّل.
۲۶ ـ طهماسبی ، ط. ۱۳۸۰، موسیقی در ادبیات ،تهران ، انتشارات رهام ، چاپ اوّل.
۲۷- فردوسی،ا.۱۳۸۰، شاهنامه بر پایه‌ی چاپ مسکو ، جلد اوّل، مهری بهفر، انتشارات هیرمند ، چاپ اوّل .
۲۸- فردوسی ،ا . ۱۳۷۵، شاهنامه‌ی فردوسی به کوشش سعید حمیدیان ، انتشارات قطره ، چاپ سوم .
۲۹- فرهت، ه،۱۳۸۰،دستگاه در موسیقی ایرانی،ترجمه‌ی مهدی پورمحمّد،تهران،انتشارات پارت،چاپ اوّل .
۳۰- کاتب ارّجانی ، ف. ۱۳۸۸، سمک عیّار ، به بازآفرینی سودابه مبشّر،انتشارات راستی نو،چاپ اوّل .
۳۱- کریستن سن ،آ. ۱۳۷۸، ایران درزمان ساسانیان ،رشید یاسمی ،انتشارات صدای معاصر،چاپ اوّل .
۳۲- کیمین ، ر. ۱۳۷۷ ، درک و دریافت موسیقی ، ترجمه‌ی حسین یاسینی ،تهران ، انتشارات نشر سرچشمه ،چاپ اوّل .
۳۳- مشحون ، ح. ۱۳۸۰،تاریخ موسیقی ایران ،تهران ،انتشارات نشر نو ، چاپ اوّل .
۳۴- معلوف ، ل. ۱۳۷۹، المنجد ، تهران ،انتشارت اسلام ،چاپ اوّل .
۳۵- معین ،م . ۱۳۷۵، فرهنگ فارسی معین ،تهران ، موسسه‌ی انتشاراتی امیر کبیر ، چاپ نهم و دهم .
۳۶- ملّاح ، ح. ۱۳۵۴ ،تاریخ موسیقی نظامی ایران ، تهران ، مجلّه هنر و مردم ،چاپ اوّل .
۳۷- ملّاح ، ح . ۱۳۵۰،حافظ و موسیقی ، تهران ، انتشارات وزارت فرهنگ وهنر ،چاپ ؟
۳۸- منوچهری ، ۱۳۷۴، تصویرها و شادی‌ها ( گزیده‌ی اشعار منوچهری )، به کوشش سید محمّد دبیر سیاقی ، انتشارات سخن ، چاپ دوم .
۳۹-نظامی ،ا . ۱۳۶۸شرفنامه  ،به تصحیح بهروز ثروتیان ، تهران ، انتشارات توس ،چاپ اوّل .
۴۰- نظامی ،ا. ۱۳۸۹، تصحیح بهروز ثروتیان ، تهران ، انتشارات امیر کبیر ، چاپ دوم .
۴۱- نظامی ،ا . ۱۳۸۶،اقبالنامه به تصحیح حسن دستگردی ،تهران ، انتشارات زوّار ،چاپ اوّل .
۴۲- نظامی ،ا. ۱۳۸۸،شرفنامه به تصحیح حسن دستگردی ،انتشارات زوّار ،چاپ دوم .
۴۳- نظامی ،ا. ۱۳۸۰، شرفنامه ،به تصحیح برات زنجانی ، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ،چاپ اوّل .
۴۴- نظامی ،ا . ۱۳۸۱، اقبالنامه ،به تصحیح برات زنجانی ،تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ اوّل .
۴۵- نفری ، ب. ۱۳۸۲، اطّلاعات جامع موسیقی ،تهران ، انتشارات مارلیک ،چاپ ششم .
۴۶- همایی،ج. ۱۳۷۴، معانی و بیان، به کوشش ماهدخت بانوهمایی،تهران ،موسسه‌ی نشر هما، چاپ سوم.
۴۷- همایی ،ج :۱۳۶۳:فنون بلاغت و صناعات ادبی ،ج دوم ،تهران ،انتشارات توس،چاپ دوم.
۴۸- هوشمند ویژه ،م. ۱۳۸۰،دریچه‌ای به جهان شگفت انگیز موسیقی ، تهران ،انتشارات بهجت،چاپ اوّل .
۴۹- یزدانی ،ز. ۱۳۸۰،نظامی (مشاهیر ایرانی )تهران ، انتشارت تیرگان ،چاپ اوّل.
۵۰- یزدی،ع. ۱۳۸۱، سندباد نامه‌ی منظوم ،به تصحیح محمّد جعفرمحجوب ،انتشارات توس،چاپ اوّل.

Abstract:
        Nezami poems represent its own time people,s condition and society in which everyone looks can find the culture and ceremonial Nezami,s era in it, and it is this spiritual subscription that have been caused all readers and listeners to love Nezami poems.
        Alyas Ebne Youesf in addition to composing lyrical poems is skillful in composing heroic poems in which he use festive and battle tools very efficiently and has illuminated battle in Eskandarname in a way that every reader becomes excited by reading them.
        Since Nezami is a creator and an artist in lyric, he has used festive in his heroic poems.
         The main purpose of this article is to identify festive and battle tools  including weapons and instruments, to know their characteristics (like their kinds, structure, shape and etc…), to categorize them based on authorized sources and to explains verses in which Nezami has used festive and battle implements.
To express verses and phrases of outstanding Persian poets who have used these tools in their poems is the other purpose of this thesis .The  procedure  of  research is  library and  theoretically  and the picture  of this  thesis are  from different sites.
The result which can be derived from this article is that, although Nezami has illuminated battle weapons and tools in Eskandarname which is a philoso_ phical and heroic Masnavi but this artist of rent.Gange”s 6th century has used festive instruments and implements repeatedly.The advantage of his feast art on his battle isevident and appa
Key words: Nezamie ,battle musical apparatus, feast musical apparatus, weapon and war , tools and feast arrangment