بررسی تفاوت های ژنتیکی در ارقام گندم پاییزه نسبت به عملکرد و اجزای عملکرد دانه

چکیده
این آزمایش به منظور بررسی تفاوتهای ژنتیکی در ارقام گندم پاییزه نسبت به عملکرد و اجزای عملکرد دانه در سال زراعی ۸۹-۸۸ در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی،با سه تکرار در ایستگاه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز در جاده باسمنج تبریز اجرا شد.عملیات زراعی از قبیل کاشت بذر ، افزودن کود و سم به مزرعه و آبیاری در سال زراعی ۸۹-۸۸ انجام شد.در بهار و تابستان ۸۹ نمونه گیری از تمام کرت ها،بعد از حذف حاشیه ها برای بررسی صفات صورت گرفت.نمونه های برداشت شده از نظر تعدادی از صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک مورد ارزیابی قرار گرفتند که عبارت از:تعداد روز تا آبستنی ،تعداد روز تا ظهور سنبله،تعداد روز تا گلدهی،تعداد روز تا رسیدگی،مساحت برگ پرچم،ارتفاع بوته،طول سنبله،طول پدانکل،تعداد پنجه،تعداد پنجه بارور،تعداد پنجه غیر بارور،وزن خشک بوته،تعداد سنبلچه در سنبله،وزن سنبله،تعداد دانه در سنبله،وزن دانه سنبله،تعداد دانه در بوته،وزن دانه بوته،وزن هزار دانه،عملکرد بیولوژیک کرت،عملکرد کرت،عملکرد کاه تک بوته،عملکرد کاه کرت،شاخص برداشت،شاخص برداشت تک بوته،وزن هکتولیتر بودند.تجزیه واریانس داده ها حاکی از اختلاف بین ارقام برای تمامی صفات،به غیر از وزن خشک بوته،وزن سنبله،تعداد دانه در بوته،عملکرد بوته و عملکرد کاه بوته بود.همبستگی ساده صفات مورد مطالعه با یکدیگر محاسبه و تجزیه به مولفه های اصلی نیز انجام شد،که نشان داد حدود ۷۳/۸۲ درصد از تغییرات کل ،توسط چهار مولفه اصلی اول توجیه می شود.تجزیه خوشه ای بر اساس روش وارد و فاصله اقلیدسی انجام شد.در این تجزیه ۱۲ رقم مورد بررسی در قالب دو خوشه گروهبندی شدند که خوشه اول شامل ۷رقم و خوشه دوم، شامل ۵ رقم بود.

کلمات کلیدی: اجزای عملکرد,گندم,عملکرد دانه ,تجزیه خوشه ای.

فصل اول
بررسی منابع

۱- مقدمه
گیاهان شاخه بسیار مهمی از موجودات زنده بوده و نقش بسیارمهم و حیاتی در زندگی انسان و سایر جانداران دارند. در این میان غلات از مهمترین گیاهان غذایی کره زمین بوده و تامین کننده ۷۰ درصد غذای مردم جهان هستند(امام،۱۳۸۳؛مارتین،۱۹۷۶). در کل بیش از سه چهارم انرژی و یک دوم پروتئین مورد نیاز بشراز طریق غلات تامین می شود و می توان اذعان نمود که غلات نجات دهنده ابنای بشرازگرسنگی هستند (امام،۱۳۸۳).
 از میان گیاهان متعلق به تیره غلات، گندم بالاترین تولید را در سطح جهانی به خود اختصاص داده و مهمترین گیاه زراعی تاُمین کننده نیازهای غذایی بشر است (کاظمی اربط،۱۳۷۸).گندم معمولی یاگندم نان با نام علمیTriticum aestivum مهمترین محصول کشاورزی جهان بوده و طبق گزارش  FAO  ، بیشترین سطح زیر کشت و بالاترین میزان تولید محصولات کشاورزی جهان را به خود اختصاص داده است(فائو،۱۹۸۶-۲۰۰۳). تولید گندم در دنیا در درجه اول برای تغذیه انسان و در درجه دوم برای تغذیه پرندگان و حیوانات و مصارف صنعتی است (خدابنده،۱۳۷۱).آرد تولید شده از گندم صرف نظر از تهیه انواع نان، در تهیه فرآورده های دیگری چون رشته ماکارونی، انواع شیرینی، نشاسته و … کاربرد داشته و همچنین در تغذیه دام و پرندگان استفاده می شود. در دنیای امروز گندم نه تنها یک ماده غذایی اساسی و مهم است، بلکه از لحاظ سیاسی نیز از اهمیت بالایی برخورد بوده و به همین دلیل کشورهای صادرکننده گندم به قدرت سبز مشهورند (بهنیا،۱۳۷۶) .
گندم در ایران نیز از نظر سطح زیر کشت و تولید مهمترین گیاه زراعی به شمار می آید. در سال۲۰۰۵ سطح زیر کشت گندم در ایران در حدود۶۹۵۰۷۲۰ هکتار بود که ۲۶۳۴۱۰۶ هکتار آن آبی و ۴۳۱۶۶۱۴ هکتار آن به کشت دیم اختصاص داشت، میزان تولید گندم کشور حدود ۵۵/۱۴۳۰۷۹۶۹ تن بوده و متوسط عملکرد آبی در کشور در حدود ۹۸/۳۷۸۵ کیلوگرم در هکتار می باشد. از این مقدار در همان سال در استان آذربایجان شرقی ۱۰۱۰۷۱ هکتار
به کشت آبی و ۳۴۱۸۲۵ هکتار به کشت دیم اختصاص داشتند(فائو،۲۰۰۶). با توجه به اهمیت گندم به عنوان منبع غذایی اصلی مردم ایران و نظربه تنوع جغرافیایی زیاد در نواحی مختلف کشور و بخصوص نواحی شمالغرب ایران لازم است که خصوصیات متفاوت ارقام مختلف گندم مورد ارزیابی قرار گرفته و صفات مورد نظر در برنامه های به نژادی، برای جلوگیری از کاهش عملکرد محصول و یا افزایش تولید و راندمان بالای جذب عناصر غذایی، مورد استفاده قرار گیرند (هلالی،۱۳۸۵).از آنجایی که ژنوتیپ های مختلف گندم از لحاظ صفات مورفولوژیک با هم متفاوتند و عملکرد دانه تحت تاثیر تعدادی از این صفات است، لذا استفاده از معیارهای دیگری غیر از عملکرد دانه که دارای ثبات بیشتری نسبت به عملکرد دانه هستند می تواند در انتخاب ارقام مطلوب به عنوان راهنمای گزینش در نظر گرفته شود(طالعی و بهرام نژاد،۱۳۸۲). همچنین، استفاده از همبستگی  بین صفات از نظر گزینش ژنوتیپ های مورد نظر از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ضرایب همبستگی صفات (تجزیه علیت)  مختلف با عملکرد دانه نسبت به تصمیم گیری در مورد اهمیت نسبی این صفات و ارزش آنها به عنوان معیارهای انتخاب کمک می کند (اختر وهمکاران،۱۹۹۲).تولید جهانی گندم تنها به دلیل کاربرد های اصول بهنژادی و بهزراعی افزایش یافته است. اگرافزایش چشمگیر سطح زیر کشت گندم مورد انتظار نباشد،افزایش آتی تولید، پیش از پیش به توانائی ، برای حفظ روند افزایش عملکرد بستگی خواهد داشت (کافی وهمکاران،۱۳۸۳).
بنابراین تصمیم گرفته شد، آزمایشی با در نظر گرفتن اهداف زیر مورد اجراء گذاشته شود:
۱ـ تعیین عملکرد های ژنوتیپ های مورد مطالعه و مقایسه آنها با یکدیگر.
۲ـ تعیین اجزای مرتبط با عملکرد و مشخص نمودن روابط بین آنها و عملکرد.
۳ـ مشخص کردن ارقام پر محصول با توجه به اجزای مهم عملکرد.

منابع مورد استفاده
– آقایی سربرزه ، م . ،۱۳۷۳، تجزیه پایداری و تجزیه علیت عملکرد و صفات وابسته در تعدادی از ژنوتیپ های اصلاح شده جو . پایان نامه کارشناسی ارشد . دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز.
ـ احمدزاده ، ع.ر.، ۱۳۷۴، ارزیابی لاینهای برخاسته از توده های بومی گندم های بهاره آذربایجانشرقی از نظر مقاومت به خشکی. پایان نامه کارشناسی ا رشد. دانشکده کشاورزی اردبیل.
– احمدی ،ل.،۱۳۸۸،بررسی عملکرد و صفات موثر بر آن در شرایط کمبود آب در برخی لاین های اینبرد نوترکیب حاصل از تلاقی رقم روشن و سوپرهد گندم نان . پایان نامه کارشناسی ارشد اصلاح نباتات ، دانشکده کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.
ـ امام،ی . ، ۱۳۸۳، زراعت غلات . انتشارات دانشگاه شیراز . چاپ دوم .
ـ امام، ی . و م . ج . ثقه الاسلامی . ۱۳۸۴. عملکرد گیاهان زراعی (ترجمه). چاپ اول. مرکز نشر دانشگاه شیراز .
– اهدائی ، ب . ، ق . نورمحمدی،ع . ب .کجباف و ح .بزرگمهری . ،۱۳۶۷،قابلیت توارث و تجزیه همبستگی صفات زراعی ارقام گندم هگزاپلوئید بومی خوزستان . مجله علمی کشاورزی ، انتشارات دانشگاه شهید چمران اهواز ، شماره ۱۲،صفحه ۴۸-۲۸.
ـ ایرانی، پ. ،۱۳۷۳، بررسی اثرات میزان و زمان مصرف کودسرک روی خواص کیفی، ارزش نانوایی وعملکرد گندم . چکیده مقالات سومین کنگره زراعت واصلاح نباتات ایران. ۱۲-۱۷ شهریور. دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز.ص ۳۷۸.
ـ بخشنده ، ع.ا.وع. ا.راهنما.، ۱۳۸۴ ، بررسی اثر مقدار بذر و تاریخ کاشت بر تعداد پنجه ، عملکرد و  اجزای عملکرد شش رقم گندم. مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی . ش ۳. ص ۱۵۴ـ ۱۴۷.
ـ بهنیا، م.ح.، ۱۳۷۶، غلات سردسری. انتشارات دانشگاه تهران.
-پورسیاه بیدی،م.م.،۱۳۷۷،بررسی تنوع ژنتیکی لاین های گندم دوروم در منطقه اصفهان و تهیه گندم آمفی پلوئید. پایان نامه کارشناسی ارشد اصلاح نباتات،دانشکده کشاورزی،دانشگاه صنعتی اصفهان.
ـ پور صالح، م.،۱۳۷۳، غلات. انتشارات صفار.
ـ تاجبخش، م.و ع.ا. پور میرزا، ۱۳۸۲، زراعت غلات. انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه ارومیه.
ـ حسین پور، ط.،ر. مامقانی. س.ع. سیادت و م.بهاری.، ۱۳۸۲، تجزیه علیت صفات زراعی برای عملکرد دانه و کاه ژنویتپ های گندم تحت شرایط کم آبیاری.مجله علمی کشاورزی .ح۲۶.ش ا.ص ۱۱۸ـ ۱۰۵.
ـ خدا بنده ، ن.،۱۳۷۱،غلات. انتشارات دانشگاه تهران.
ـ خدارحمی ، م.، ۱.امینی و م.بی همتا. ۱۳۸۵. مطالعه همبستگی صفات و تجزیه علیت عملکرد دانه در ترتیکاله. مجله علوم  کشاورزی ایران. ج۱- ۳۷.ش ۱. ص ۸۳ـ ۷۷.
– دریانی،ن.،۱۳۸۸،تجزیه علیت عملکرد و اجزای عملکرد به اثرات مستقیم و غیر مستقیم در ارقام گندم نان بهاره.پایان نامه کارشناسی ارشد اصلاح نباتات،دانشکده کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.
ـ دیدار، ر.، ۱۳۷۴، بررسی تنوع ژنتیکی توده های بومی گندم  بهاره در آذربایجانشرقی. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز.
ـ راهنما، ع.ا.، ع.م. بخشنده .وق . نور محمدی.، ۱۳۷۹، بررسی تغییر تعداد پنجه در بوته ، در تراکم های مختلف کاشت بر  عملکرد واجزای عملکرد دانه گندم اترک در شرایط آب وهوای جنوب خوزستان. مجله علوم زراعی ایران.ج ۲. ص ۲۴ـ۱۲.
ـ رشیدی ،و.م. یارنیا.، ع. تاری نژاد.ون. عفت دوست . ،۱۳۸۷، ارزیابی لاین های گندم دوروم ازنظر عملکرد دانه و صفات فیزیولوژیک مرتبط با برگ پرچم. مجله علوم کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.سال دوم. ش ۷. ص.۶۱ـ ۴۵.
– رشیدی،و.،ا.مجیدی،س.ا.محمدی و م.مقدم.،۱۳۸۶،تعیین روابط ژنتیکی لاین های گندم دوروم با استفاده از تجزیه کلاستر و شناسایی صفات مهم مورفولوژیک هر گروه . مجله علوم کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد علوم تحقیقات،۱۳(۲) :۴۵۰-۴۳۹.
ـ سالار دینی ، ع.ا. وم. مجتهدی .، ۱۳۷۲، ا صول تغذیه گیاه . ج اول. جنبه های بنیادی (ترجمه) .انتشارات دانشگاه تهران.
ـ سالمی ، ح. ود. افیونی.، ۱۳۸۴، ا ثر تیمارهای کم آبیاری بر عملکردو اجزای عملکرد دانه ارقام جدید گندم. مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی، سال دوازدهم. ش ۳. ص. ۲۰ـ۱۱.
ـ سالک زمانی ، ع. وع. توکلی .، ۱۳۸۳، اثر مقادیر مختلف بذر بر عملکرد واجزای عملکرد ژنوتیپ های جدید گندم دیم. مجله زراعی ایران. ج۶. ش۳. ص ۲۲۳ـ ۲۱۴.
ـ سرخی لله لو، ب .، ب . یزدی صمدی .، س. عبد میشانی . وع . گرامی . ، گرامی .، ۱۳۷۶، بررسی رابطه عملکرد دانه با صفات کمّی در ۵۰۰ لاین گندم نان از طریق تجزیه به عامل ها . مجله علوم کشاورزی ایران.ج۲۹.ص ۳۷۷ـ ۳۶۴.
ـ سر مدینا، غ.وع. کوچکی.، ۱۳۶۸، فیزیولوژی گیاهان زراعی (ترجمه).انتشارات جهاد دانگشاهی دانشگاه  فردوسی مشهد.
ـ سرمدینا،غ. و ع. کوچکی.،۱۳۷۱، جنبه های فیزیولوژیکی زراعت دیم (ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه فردوسی مشهد.
ـ سندگل ، ع.، ۱۳۶۸، چگونگی رشد گراس ها(ترجمه) . ا نتشارات موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور.
ـ سید شریفی، ر.، ع. جوانشیر.،ج، اصغری.، ر. سید شریفی . ود. حسن پناه.۱۳۸۵. بررسی اثر تراکم و نسبت های مختلف کاشت بر عملکرد و اجزای عملکرد کشت مخلوط دو رقم گندم. ویژه نامه علمی ـ پژوهشی علوم کشاورزی. سال داوزدهم ش۱. ص. ۱۰۷ـ ۹۷.
ـ شامحمدی،ن .ود. مظاهری .،۱۳۸۶،مقایسه ارقام مختلف گندم تحت سطوح مختلف آبیاری درمنطقه فیروزآباد فارس .مجله علوم کشاورزی ایران. دوره ۱ـ ۳۸.ش۲. ص ۲۶۶ـ ۲۵۹.
– شفاءالدین،س.وب.یزدی صمدی.،۱۳۷۳،بررسی تنوع ژنتیکی و جغرافیایی گندم های بومی مناطق مرکزی ایران.علوم کشاورزی ایران.۲۵(۴) :۷۷-۶۱ .
ـ صوفی زاده ، س .، ۱. زند.، ح. رحیمیان مشهدی .ور. دیهیم فرد.، ۱۳۸۵، مقایسه عملکرد دانه، کار آیی مصرف نیتروژن و درصد پروتئین دانه برخی از ارقام قدیم و جدید گندم .مجله علوم کشاورزی ایران. ج۱-۳۷ .ش۱.ص.۲۱-۱۳.
ـ طالعی ، ع.و ب . بهرام نژاد .، ۱۳۸۲، بررسی روابط بین عملکرد و ا جزاء آن در گندم های بومی غرب ایران. مجله علوم کشاورزی ایران. ج ۳۴. ش ۴. ص .۹۵۹ـ ۹۴۵.
-طاهر نژاد،ز.،م.ج.آقایی.،م.زهراوی.،م.ج.زمانی.،م.سلوکی.و ع.امام جمعه.،۱۳۸۷،بررسی تنوع ژنتیکی توده های مختلف Aegiolops touschii ایرانی با استفاده از صفات مرفولوژیکی،مجله پژوهش وسازندگی در زراعت و باغبانب شماره ۷۹،ص ۱۳۲-۱۲۵.
ـ عباس دخت، ح.و ح .مروی.، ۱۳۸۴، تاثیر محلول پاشی نیتروژن برعملکرد واجزای عملکرد گندم .مجله علوم کشاورزی ایران.ج۳۶.ش۶.ص.۱۳۳۱-۱۳۲۶.
ـ عبد میشانی، س.، ۱۳۷۲، بیوتکنولوژی گیاهی و اصلاح نباتات. چکیده مقالات اولین کنگره زراعت و اصلاح نباتات ایران. ۱۲ـ۱۷ شهریور. دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران.
ـ عطارباشی، م.ر.،س.گالشی.،۱.سلطانی . وا. زنیلی.، ۱۳۸۱، ارتباط فنولوژی و صفات فیزیولوژیک باعملکرد دانه گندم درشرایط دیم .مجله علوم کشاورزی ایران. ج۳۳. ش ا. ص. ۲۸-۲۱.
-فتح باهری،س.،ع.جوانشیر.ح.کاظمی وس.اهری زاد.۱۳۸۴.اثرات آبیاری درمراحل مختلف فنولوژیک بر روی برخی ازصفات ژنوتیپ های جو بهاره.مجله علوم کشاورزی ایران.ج۳۶.ش۱.ص ۱۷۶-۱۷۰.
ـ فراهانی، ا. وا. ارزانی.، ۱۳۸۵، بررسی تنوع ژنتیکی ارقام و هیبریدهای F1  گندم دوروم با استفاده از صفات زراعی و مورفولوژیک. مجله علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی. سال دهم. ش چهارم. ص. ۳۵۴ـ۳۴۱.
ـ قادری، م.، ق. و جدایی. و ع. گرامی.، ۱۳۸۱، تنوع ژنتیکی در جوهای بومی ایران و تبعیت آن از تنوع اقلیمی. مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی. ش ۴. ص ۷۰ـ۵۵.
ـ قبادی، م.، ع. کاشانی.، ر. مامقامی.، ع. ا. سیادت. وم. اقبال قبادی.، ۱۳۸۰، بررسی روند پنجه زنی و رابطه آن با عملکرد گندم (T.aestivum.L.) در تراکم های مختلف بوته، مجله علوم کشاورزی. ش ۳. ص ۳۶ـ۲۳.
ـ کاظمی، ح.، ۱۳۷۸، زراعت خصوصی، غلات(جلداول). چاپ دوم. مرکز نشر دانشگاهی تهران.
ـ کافی، م.، ا. جعفرنژادوم. حاجی احمدی، ۱۳۸۳، گندم، اکولوژی و فیزیولوژی و برآورد عملکرد (ترجمه). انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
ـ کریمی، ه.، ۱۳۷۳، گندم. چاپ اول. مرکز نشر دانشگاهی تهران.
ـ کشاورز، ع.وم.ر. جلال کمالی.، ۱۳۸۱، ضرورت و مبانی، مصرف و تولید گندم در گذشته و آینده. چکیده مقالات هفتمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات. ۴-۲ شهریور. دانشکده کشاورزی دانشگاه کرج.ص ۱۰.
ـ کوچکی، ع.، م. ح. راشد محصل.، م. نصیری. ور. صدر آبادی.، ۱۳۷۰، مبانی فیزیولوژیکی رشد و نمو گیاهان زراعی (ترجمه). انتشارات آستان قدس مشهد.
ـ کوچکی، ع. وم. بنایان اول.، ۱۳۷۳، فیزیولوژی عملکرد گیاهان زراعی(ترجمه). انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
ـ کوچکی، ا. ر.، ا. یدان سپاس. وح. ر. نیکخواه.، ۱۳۸۵، اثر تنش خشکی آخر فصل روی عملکرد دانه و برخی صفات مورفولوژیکی در ژنوتیپ های گندم. مجله علوم زراعی ایران. ج۸. ش ا. ص. ۲۹ـ ۱۴.
-گل آبادی،م. و ا.ارزانی .،۱۳۸۲،بررسی تنوع ژنتیکی و تجزیه عامل ها برای ویژگی های زراعی در گندم دوروم.علوم وفنون کشاورزری و منابع طبیعی. ۷(۱):۱۲۶-۱۱۵.
ـ گل پرور، ا. ر.، م. ر. قنادها.، ع. زالی. وع. احمدی.، ۱۳۸۱، ارزیابی برخی صفات مورفولوژیک بعنوان معیارهای انتخاب در اصلاح گندم نان. مجله علوم زراعی ایران. ج ۴. ش ۳. ص۲۰۷ـ ۲۰۲.
ـ محفوظی، س. ود. حسن پناه.، ۱۳۷۳، بررسی اجزای عملکرد ارقام گندم در تاریخ های مختلف کاشت در اردبیل. چکیده مقالات سومین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران . ۱۲ـ۱۷ شهریور. دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز. ص ۱۳۳.
ـ محلوجی، ت.، ۱۳۶۲، ارزش اقتصادی و سیاسی گندم. سمینار سالیانه غلات کشور. دانشکده کشاورزی شیراز.
– مدرسی ،ر.وخدابنده،ن.،۱۳۷۳،بررسی روابط بین خصوصیات مورفولوژیک و عملکرد در گندم نان.چکیده مقالات سومین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران.۱۲-۱۷ شهریور.دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد تبریز.صفحه ۲۲۸.
ـ ملکی، ع.، ح. چهار سوقی.، ف. بابایی. وم. میرزایی.، ۱۳۸۷، تعیین صفات موثر در افزایش عملکرد ارقام گندم نان تحت شرایط متفاوت رطوبتی با استفاده از تجزیه های آماری چند متغیره. مجله علمی ـ پژوهشی علوم کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز. سال دوم. ش۵. ص. ۴۵ـ۳۳.
ـ مقدم، م.، م. بصیرت.، ف. رحیم زاده خویی. وم. ر. شکیبا.، ۱۳۷۲، تجزیه علیت و عملکرد دانه، اجزای آن و برخی صفات موفولوژیک در گندم پاییزه. مجله دانش کشاورزی. ش ۱و۲. ص ۷۳ـ ۴۸.
ـ ممتازی، ف. وی. امام.، ۱۳۸۵، تاثیر تاریخ کاشت و تراکم بوته بر عملکرد و اجزای عملکرد گندم زمستانه رقم شیراز. مجله علوم کشاورزی ایران. ج۱- ۳۷. ش ۱. ص. ۱۲ـ۱.
ـ مهدوی،  ف.، م. ع. اسماعیلی.، ا. فلاح. وه. پیردشتی.، ۱۳۸۴، مطالعه خصوصیات مرفولوژیک، شاخص های فیزیولوژیک، عملکرد و اجزای عملکرد دانه در ارقام بومی و اصلاح شده برنج. مجله علوم زراعی ایران.ج۷.ش.۴.ص.۲۹۷-۲۸۰.
ـ موسوی، م.، ۱۳۸۶، بررسی عملکرد و اجزای عملکرد در ۲۱ لاین گندم مناطق سردسیر. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد تبریز.
ـ موسوی زاده، س. ع.، ۱۳۷۳، تنوع موجود در توده های بومی گندم پاییزه در آذربایجانشرقی. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز.
ـ ناروئی راد، م. ح.، م.فرزانجو.، ح. فنایی.،ع. ارجمندی نژاد. وا. قاسمی.، ۱۳۸۵، بررسی تنوع ژنتیکی و تجزیه به عامل ها برای صفات مورفولوژیک توده های بومی گندم سیستان و بلوچستان. مجله پژوهش و سازندگی در زراعت و باغبانی. ش ۷۳. ص. ۵۷ـ۵۰
ـ نقوی، ح. ر.، ع. شاهباز. وع. طالعی.، ۱۳۸۱، بررسی تنوع ذخایر توارثی گندم دوروم برای برخی از خصوصیات زراعی و مرفولوژیکی. مجله علوم زراعی ایران. ج چهارم. ش ۲. ص ۸۶ـ ۸۱.
ـ نورمند، ف.، م. ع. رستمی. وم. ح. قنادها.، ۱۳۸۰، بررسی صفات مرفوفیز یولوژیکی گندم نان و رابطه آنها با عملکرد در شرایط تنش و بدون تنش خشکی. مجله علوم کشاورزی ایران. ج ۳۲. ش ۴. ص ۷۹۴ـ ۷۸۵.
 ـ هاشمی دزفولی، ا. وع. کوچکی،۱۳۷۱، افزایش عملکرد گیاهان زراعی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد.
ـ هلالی، ف. ۱۳۸۵. مقایسه ارقام و توده های مختلف گندم مناطق سردسیری ایران از نظر عملکرد و اجزای عملکرد. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد تبریز.
ـ همتی، ر. وح. پاک نیت.، ۱۳۸۵، ارزیابی واکنش ژنوتیپ های گندم نان و دوروم به تنش شوروی. مجله علوم کشاورزی ایران. ج۱ـ۳۷. ش ۲. ص. ۲۴۸ـ ۲۳۹.

-Aguilar-Mariscal,L.and Hunt,L.A.,1991,Grain yield vs.spike number in winter wheat in a humid continental climate.Crop Sci.31:360-363.
-Akhtar,M.,K.Alam,and M.A.Chowdhry.1992.Genotypic  and phenotypic correlation studies of yield and other morphological characters in Triticum aestivum.J.Agric.Res.30:301-305.
-Allan,R.E.1983.Harvest indices of backcross derived wheat lines differing in culm height.Crop Sci:1029-1032.
-Ali,M.A.M.,S.O.O.Kiror,and D.C.Rasmusson.1978.Performance of semi dwarf barley.Crop Sci.18:418-422.
-Anderson,W.K.1984.Production of green grain from grazed barley in northern Syria.Field Crops  Research,10:57-75.
– Ashraf,M.,A.Ghafoor,n.,A.Khan.and M.Yousaf, 2002,path coefficient in wheat under-rain.fed conditions.pakistan J.Agric.Res.17:1-6.
-Austin,R.B.1978.Actual and potential yields of wheat and barley in United kingdom.A.D.A.S.Q.Rev.2:79-87.
– Austin ,R .B ., Bingham ,J .,Black well ,R .D. ,Evans ,L .T. ,Morgan ,C .L .and Taylor,M.,1980,Genetic improvements in winter wheat yields since 1900 and associated physiological changes.J.Agric.Sci.94:675-690.
– Barma,N.C.D.,Amin,M.R.and Sarkar ,Z.T.,1992,Variability and association of grain yield with vegetative and grain filling period in spring wheat.annuals of Bangladesh Agriculture.2:1063-1066.
– Briggs ,k .G .and Aytesfisu,A.,1980,Relation ship between morphological characters above the flag leaf mode and grain yield in spring wheat .Crop Sci.20:350-354.
-Boukerrou,L.,and D.C.Rasmusson.1990.Breeding for high biomass yield in spring barley.Crop Sci.20:31-35.
-Bringgs,K.G.and Shebeski,L.H.,1972,An application of factor analysis to some bread making quality data.Crop Sci.12:44-46.
-Creech,J.L.and L.P.Reitz.1971.Plant  germplasm now and for tomorrow.Adv.Agronomy.23:1-49.
-Darwinkel,A.,1978,Patterns of tillering and grain production of winter wheat at a wide range of plant densities Neth.Agri.Sci.26:386-398.
-Donaldson,E.,Schillinger,W.F.and Dofing,S.M.,2001,Straw production and grain yield  relationships in winter wheat.Crop Sci.41:100-106.
– Ehdaie,B.and J.G.Waines.1989.Genetic variation ,heritability and path-analysis in land races of bread wheat from south western Iran . Euphytica 41:183-190.
-FAO.,1986-2003,Food and  Agriculture Organaization of the United Nation.Quarterly  Bulletin of Statistics.Rome,Italy.
-FAO.,2006,Fao stat:Agricultural data.http:/apps.Fao.org/fao stat.
-Feil,B.,1992,Breeding progress in small grain cereals:A comparison of old and modern cultivars.Plant Breeding.108:1-11.
-Frankel.O.H.1985.Analytical yield investigation in NewZealand .II.Five years of analytical variety trial.J.Agric.Sci.Camb.25:466-509.
-Hanft,J.M.and R.D.Wych.1982.Visual indicators of physiological maturity of hard red spring wheat.Crop Science 22:584-587.
-Heisey,P.W,2002,International wheat breeding and future wheat productivity in developing countries.Wheat Yearbook.Economic Research Service/USDA.
    -Hockett,E.A.and R.A.Nilan.1985.Genetics.In:D.C.Rasmusson.(ed).
Barley.Am.Soci.Agron.Modison,WI.
-Hucl,P.and Baker,R.J.,1989.Tillring patterns of spring wheat genotypes grown in a semi-arid environment.Can J.Plant Sci.69:71-79.
-Janson,V.A.,1982,New horizon in cereae Production.In:E.J.Gallagher(ed),
Cereal production.Butterworth,in association with the Royal Dublin Socity,Dublin,Ireland.PP.1-11.
-Joshi,A.K.and R.Dhari.1982.Variability and associations of flag leaf area and other traits in wheat.Indian Journal Agricultural Science.52:351-355.
-Martin,J.H.,Leonardo,W.H.and Stamp,D.L.,1976,Principles of field crops production.3 rd edition.Collier Macmillan.
-Mc Neal,F.H.,Qualset,C.O.,Baldridge,D.E.and Setewart,V.R.,1978,Selection for yield and yield components in wheat.Crop Sci.18:795-799.
-Mohamad,A.M.A.,S.O.O.Kiro.and D.C.Rasmusson.1978.Performance of semi dwarf barley.Crop Sci.18:418-422.
-Monoyo,J.H.and Whittington,W.J.,1973,Genotypic differences in flag leaf area and their contribution to grain yield in wheat .Euphtica.22:600-606.
-Pori,Y.P.,C.O.Qualset,and W.A.Williams.1982.Evaluation of yield components as selection criteria in barley breeding.Crop Sci.22:927-931.
-Qualset,C.D.,C.W.Schaller,and J.C.Williams.1965.Performance of isogenic line of barley as influenced by awn length,linkage blocks and environment.Crop Sci.5:489-494.
-Rajaram,S.,2005,Historical aspects and future challenges of an international wheat program.Wheat Program,CIMMYT,EL Batan,Mexico.
-Rasmusson,D.C.,and R.Q.Canell.1970.Selection for grain yield and components of yield in barley.Crop Sci.10:51-54.
-Shahinnia,F.,Rezai,A.M.and Sayed Tabatabaei,B.E.,2005,Variation and path coefficient analysis of important agronomic traits in two and six rowed recombinant
inbread lines of barley(Hordeum vulgar L.).Czech j.Genet.Plant Breed.,41.Proc.5 th International Triticeae Symposium,Prague,June 6-10.
-Shamsuddin,A.K.,1987,Path analysis in bread wheat.Indian.J.Agric Sci.57:470-490.
-Sharma,R.C.and E.L.Smith.1987.Effects of seeding rates on harvest index,grain yield,and biomass yield in winter wheat Crop Sci.27:528-531.
– Sharma,R.C.,1992,Analysis of phytomass in wheat Agron.J.84:926-929.
– van Beuningen,L.t.and R.H.Busch.1997.Genetic diversity among North American spring wheat cultivar:3.Cluster analysis based on quantitative morphologicaltraits.CropSciens.37:981-988.