مقاله جامعه شناسی نفاق در قرآن

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  مقاله جامعه شناسی نفاق در قرآن دارای ۲۵۶ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد مقاله جامعه شناسی نفاق در قرآن  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله جامعه شناسی نفاق در قرآن،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن مقاله جامعه شناسی نفاق در قرآن :

جامعه شناسی نفاق در قرآن

مقدمه
فرهنگ و نظام اجتماعی –سیاسی اسلام ،در جریان رشد و پویایی خویش همواره در معرض خطراتی بوده و می باشد . باتوجه به تاریخ اسلام و متون دینی می توان دریافت ،گاهی خطراتی که از درون فرهنگ و نظام اسلامی را در معرض آسیب قرار داده است با اهمیت تر از تهدیداتی است که ازبیرون با آن مواجه بوده است . بنابراین در صورت موفقییت نیروهای خطرساز درونی، ضربه های کاری تری وارد می آورند .
توضیح اینکه: با دقت در مشاهدات اجتماعی چنین نتیجه گیری می شود که برخی انسانها بر شخصیت واقعی خویش روکش ایمان کشیده و دینداری را ابزاری جهت دنیا محوری خود قرار داده اند ، و چون از بیشتر راهکارهای اجتماعی نظام اجتماعی –سیاسی جامعه اطلاع دارند و می توانند مشکلاتی جدی در مسیر رشد و پویایی فرهنگ اسلامی ایجاد کنند .در فرهنگ دینی به اینگونه افراد منافق گفته می شود .

نفاق مشکلی است که اسلام از ابتدای ظهور با آن مواجه بوده است و در قرآن و روایات جزء های آن بارها مورد تأکید قرار گرفته است . از اینرو بهترین روش جهت رفتار شناسی و درنتیجه کنترل این قشر از جامعه برسی متون مذهبی و دینی است که در این برسی ارجحیت با قرآن می باشد.بنابراین با توجه به خطرهایی که از ناحیه این گروه جامعه را تهدید می کند، شناخت کنش های منافقان در عرصه های مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی می تواند به شناخت ساخت نظام کنش منافقان و روابط اجتماعی آنها در عرصه های مختلف و تعیین چگونگی واکنش منافقان نسبت به قضایای مختلف، کمک کند . بنابراین سعی ما در این پژوهش این است که با توجه به آیات قرآن از ویژگی های این گروه و راه های کنترل خطرات آنها آگاه شویم و سپس تحلیلی جامعه شناسانه از نوع رفتار و عملکرد منافقان ارائه دهیم. علاوه بر این استخراج مفاهیم اجتماعی قرآن پیرامون موضوع مورد پژوهش از نکات مثبت پژوهش می باشد .

در پایان برخورد لازم می دانم از دفتر تبلیغات اسلامی که امکان این پژوهش را برای این جانب فراهم آورد ،همکاری خوب و صمیمانه گروه علوم اجتماعی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان ،ناظر محترم جناب حجه السلام والمسلمین دکترغلام رضا صدیق اورعی که علاوه بر نظارت بر پژوهش ،در نظرات ایشان نهایت و همکار کوشا و صبورغیر قابل انکار است، سرکار خانم نرگس اصفهانی، نهایت تقدیر و تشکر را داشته باشم و موفقیت گروهی و فردی این بزرگواران را از خدای منان آرزو مندم

والسلام
مشهد مقدس
محمد جواد فضائلی اخلاقی
زمستان۱۳۸۱

موضوع پژوهش:
‹‹ جامعه شناسی نفاق در قرآن ›› موضوع تصویب شده برای این پژوهش است . با مشورتی که در یک نشست کوتاه با جناب اقای دکتر رفیع پور داشتم ، ایشان این عنوان را قابل نقد می دانستند و پیشنهاد ایشان تغییر موضوع بود . پس از چندی که مقداری از پژوهش انجام شد و برای تأیید و اظهار نظر به ناظر محترم تقدیم شد ، با توجه به موضوع تصویب شده، ایشان کار ما را بر شناسایی سنخ اجتماعی منافق و صورت کنش متقابل این سنخ در قرآن ››متمرکز کردند .

بیان مسئله:
انسان موجودی است نفع طلب و اساس همه کنشهای بشری جلب منفعت و دفع ضرر می باشد ولی مصداق نفع و طلب بر اساس باورها و ارزشها متغییر است . شاید به همین دلیل از کنشگران مختلف براساس باورهای متفاوت و ارزشهای گوناگون ، در مسئله گروهی ، کنشهای متفاوتی صادر می شود . عده ای کنشهایشان ابزاری صرف ،بعضی دیگر ارزشی صرف و جمعی نیز ابزاری، ارزشی است .منافقان را می توان دسته ای دانست که کنشهای آنان ابزاری صرف بوده و جهت جلب منفعت بیشتر از هر وسیله ای استفاده می کنند ، یکی از این ابزار تظاهر به پایبندی به فرهنگ عمومی جامعه و ایجاد تضاد میان اقشار و دسته های مختلف اجتماعی و حداکثر استفاده از تضاد موجود است .

کفار نیز از همین ویژگی برخوردار بوده و برای به دست آوردن حداکثر منفعت از هیچ عملی رویگردان نیستند ، یکی از کارهای آنان کاهش همبستگی و ایجاد تضاد، در جامعه اسلامی است . این مهم در صورتی محقق می شود که کفار بتوانند با دسته هایی از جامعه اسلامی که دارای باور و ارزشی مشترکی هستند به وحدت منافع رسیده و جهت دستیابی به این هدف در تعامل مستمر باشند .
از طرفی مؤمنان در تعاملاتشان بر پایبندی به دین تأکید دارند ،تعاملات منافقان و مؤمنان با تأکید بر تظاهر به پایبندی دین صورت می گیرد تعاملات منافقان با کافران با تأکید بر تظاهر به عدم پایبندی به دین تحقق می یابد. کفار نیز در تعاملاتشان بر عدم پایبندی به دین تأکید دارند . از همینرو احتمال دستیابی منافقان به اهدافشان بیشتر از کفار است .

نتیجه تظاهر به پایبندی به دین در جامعه دینی ،زمینه سازی دستیابی افرادی به ثروت ، قدرت و منزلت می باشد که کنشهایشان ابزاری صرف بوده و نگرش آنها به معنویات نگرشی منفی است. دستیابی افراد به ثروت ، قدرت و منزلت از این شیوه کم کم سبب می شود تظاهر به پایبندی به دین ،جایگزین پایبندی به دین شده و در دراز مدت میان مؤمنان شکاف ایجاد کند و جامعه دینی را به نابودی بکشاند .
خلاصه اینکه ، نفاق ورزیدن که حاصل آن منافق است ،عملی اجتماعی است و آثار زیانباری برای گروه مؤمنان و به تبع جامعه ایمانی به دارد . علاوه بر این سرایت چنین کنشی به لایه های مختلف اجتماعی و در بر گرفتن افراد بیشتری از جامعه، که یکی از آثار زیانبار آن به شمار می آید ، تهدیدی جدی محسوب می شود .

از آنجا که مفهوم واژه نفاق وقتی محقق می شود ، که مفاهیمی همچون ایمان و کفر مصداق خارجی داشته باشد ،کار جامعه شناسان و دین شناسان خطیر تر بوده و ضرورت همکاری این دو دسته از اندیشمندان نمود عینی بیشتری پیدا می کند، لذا با توجه به سنت و فرهنگ جامعه ما ،که برای تبیین مفاهیم دینی و دستیابی به تدابیر قابل اجرا به کتاب خدا و سنت پیامبر او مراجعه می شود ، ما نیز در تبیین مفهوم نفاق و منافق و چگونگی کنش آنان با مؤمنان و کافران و بیان این موارد و تحلیل آن به زبان جامعه شناسی ، کتاب خدا، یگانه مرجع غیر قابل خدشه در نزد همه مسلمین را در پیش روی خود قرار داده و به بازیابی مجدد آن با بهره گیری از روشهای جامعه شناسی، می پردازیم .

هدف و ضرورت
هدف از انجام این تحقیق و ضرورت پرداختن به آن شامل موارد ذیل می گردد:
۱-شناخت ساخت نظام کنش اجتماعی منافقان در عرصه های اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی و به تبع آن خنثی کردن خطرهای منافقان در عرصه های مختلف با توجه به آیات قرآن .
۲-بهره گیری از مسائل اجتماعی مطرح در قرآن در علم جامعه شناسی .
۳-استفاده از گنجینه غنی قرآن در خصوص مسائل اجتماعی مبتلا به جامعه .
۴-تعریف منافق و تعیین کنش او در عرصه های اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی در طول دوران نزول وحی .

۵-تعیین استراتژی و خط مشی منافقان در شرایط مختلف زندگی .
۶-تعیین نشانه ها و علامات مشخصه منافقان و به عبارت دیگر ریخت شناسی منافقان در شرایط مختلف با توجه به آیات قرآنی .
۷-تعیین استراتژی و خط مشی منافقان در برخورد با نظام اسلامی در شرایط مختلف .
۸-تعیین خط مشی منافقان ( نوع رابطه متقابل منافقان با دشمنان نظام اسلامی‌ ) در شرایط گوناگون .
۹-خط مشی منافقان در هنگام بروز بحرانهای اجتماعی ،فرهنگی ، اقتصادی و جنگ های رو در رو .
۱۰-روابط متقابل و درون گروهی منافقان با همدیگر .

فصل دوم : ادبیات پژوهش
الف: بیان مفاهیم
مقدمه:
قابل ذکر است که در این بخش ما به دنبال آموزش و یا نقد و برسی مفاهیم اجتماعی نمی باشیم بلکه ذکر آن مقدمه ای است برای وارد شدن به اصل پژوهش ، دیگر اینکه ، در این پژوهش منافقان به عنوان یک سنخ اجتماعی در برابر مؤمنان و کافران در نظر گرفته شده اند ، لذا به برسی صورت کنش متقابل منافقان با خود و دو سنخ دیگر- مؤمنان مؤمنان و کافران- خواهیم پرداخت ، از این رو توضیح اجمالی مفاهیم به کار رفته در پژوهش ، بیانگر نحوه نگرش پژوهشگر به موضوع پژوهش می باشد .

۱-مفهوم سیستم
مفهوم سیستم (system)-که در فارسی به دستگاه و نظام ترجمه شده است بطور عام عبارت است از ‹‹مجموعه ای از عناصر مرتبط و هماهنگ که دارای کار و اثر جمعی باشند.››
۲-مفهوم فراگیر سیستم اجتماعی
کسانی که از نگاه سیستمی به وواقعیت ها نگاه می کنند ،واقعییت های اجتماعی را ‹‹ سیستم ›› دانسته اند . یعنی آنها را مجموعه ای در ارتباط با یکدیگر (متحد المقصد) و دارای کار و اثری که مرتب بر مجموعه عناصر است ، یافته اند، بنابر این اجتماعات کوچک و بزرگ انسانی را ‹‹نظام اجتماعی›› (social system) نامیده اند
البته در چهارچوب علم جامعه شناسی اصطلاح ‹‹نظام اجتماعی››( social system) مفهوم خاص دارد که بعداً آن را مطرح خواهیم کرد .

در مجموعه واقعیت اجتماعی ،امور گوناگونی وجود دارد که در یک مطالعه دقیق ،باید هرکدام از آنها را شناخت ،در عین اینکه باید ارتباط هر‹‹امر اجتماعی›› ( social fact) با سایر واقعییتهای اجتماعی را معلوم کرد . برای انجام چنیین کاری باید از کوچکترین و محسوس ترین واقعیت اجتماعی آغاز کنیم و آن را بشناسیم و ارتباط آنرا با سایر واقعییتها نیز شناسایی کنیم …بنابر این با طرح کلیدی در جامعه شناسی و و توضیح آن سعی خواهیم کرد ‹‹واقعیتهای اجتماعی›› ( social fact) را معرفی کنیم

۳-مفهوم رفتار behavior
رفتار در مفهوم عام ، دگرگونی ، حرکت یا پاسخ هر موجود یا واحد یا مجموعه در برابر وضع و شرایط محیط پیرامون است .
پارک(R.E.park) می نویسد ‹‹ واقعیت این است که هر دانشی در هر جا، در جستجوی توصیف و تبیین حرکتها ، دگرگونیها و واکنشها ، یعنی رفتار جزئی از جهان در برابر ماست ››
۴-مفهوم عمل(action) ، عمل اجتماعی(social acion) و تعامل اجتماعی(ntraction)
اگر رفتار دارای معنی باشد ،عمل نامیده می شود و اگر عمل انسان به سوی شخص یا گروهی دیگر جهتگیری شده باشد و ‹‹دیگری›› در انجام دادن و نحوه آن مورد نظرباشد به چنین عملی ‹‹عمل اجتماعی››(social action) گویند .

عمل اجتماعی(social action)دو سویه ،تعامل نامیده می شود .
۵-گروه اجتماعی social group
گروه اجتماعی عبارت است از : افراد دارای تعامل نسبتاً مستمر با احساس پیوند

۶-هنجار (norm)
تعامل انسان با انسان در مواردی موضوعاً موقت و منقطع است مثل اینکه از کسی ساعت و زمان را بپرسیم . اما در مواردی موضوع تعامل قابلیت تداوم دارد . در چنیین مواردی اگر تعامل و شکل و اندازه آن مورد توافق طرفین باشد ، تعامل ادامه می یابد و اگر مورد توافق نباشد منجر به ترک تعامل یا نزاع می شود تعامل منجر به نزاع ، ستیز نامیده می شود . ستیز نیز ممکن است تداوم یابد یا ترک شود . ترک ستیزه یا به به علت خستگی و احساس بی ثمری در طرفین است و یا در اثر غلبه یکی و تسلیم دیگری است و یا بر اثر ایجاد توافق جدید .اگر به ذکرشد توجه کنید در می یابید که تعامل مستمر حاصل نمی شود مگر با توافق یا با اجبار . رضایت از تعامل نتیجه توافق بر تعامل است و نارضایی و عدم توافق به یکدیگر وابسته اند و ترک تعامل یا نزاع و ستیزه نتیجه نارضایتی و عدم توافق است…. اما اگر طرفین بر وجود و تعامل بین خود و نوع تعامل و انتظارات متقابل و چند وچون و زمان و مکان و فاعل عمل توافق داشته باشند آن تعامل مورد توافق و قابل دوام است . قاعده ای که همه نکات یاد شده را بیان می کند و مورد توافق طرفین است ،هنجارnorm)) نامیده می شود . افراد

در شرایط خاص نیز اتفاقی عمل نمی کنند و در همان شرایط هم بر اساس سنتهای فرهنگی عمل می کنند و این اعمال هم دارای نظم و قابل پیش بینی است.
‹‹کاملاً واضح است که اعمال انسان با پیچیدگی خود نمی تواند بدون یک نظام نسبتاً پایدار سمبولیک واقع گردد .درحالیکه معنای عمل در شرایط ویژه اتفاقی نیست این نوع نظام مشترک از نظر کنش متقابل دارای کارکرد است و آن را سنت فرهنگی می خوانند ›› ۱

متغیرهای الگویی پارسونز فرایند کنش اجتماعی افراد را نسبت به موقعیت خود بیان می کند و شرایط ساختی کنش اجتماعی است .منظور از متغیر الگویی ،انتخاب یک شق از دو شقی است که عامل پیش از آنکه معنای موقعیت بر او معلوم باشد و بخواهد به عمل دست بزند باید یکی از آن دو را انتخاب کند .
پارسنز شقوق دوگانه انتخاب را (متغیرهای الگویی)می نامند .

۷- توجه مجدد به چهارچوب عمل :
چهارچوب عمل با یک عمل کننده شروع می شود که می تواند یک فرد یا مجموعه ای از افراد باشند . عمل کننده دارای انگیزه ای است که انرژی خود را صرف دستیابی به یک هدف می کند که هدف توسط نظام فرهنگی تعریف شده است .

(ارزشها از نظام فرهنگی گرفته می شود و انتظارات نقشها و هنجارها در نظام اجتماعی آموخته می شود .
اینکه جوامع مختلف چگونه کار می کنند به انتظارات هنجاری و اهداف فرهنگی مربوط می شود .)
در چارچوب عمل یک عمل کننده هدفمند در جهت رسیدن به یک سری اهداف فعالیت می کند . اما باید با شرایطی مواجه شود و از طریق انتظارات هنجاری رفتارکند تا به رضا مندی دست یابد .۲
در جامعه شناسی، عمل همراه با انگیزه و هدفمند را کنش اجتماعی می نامند .

۸- تعریف کنش اجتماعی:
کنش اجتماعی ،همه رفتارهای انسانی است که انگیزه و راهنمایی آن ‹‹معانی›› است که کنشگر آنها را در دنیای خارج کشف می کند ، معانی که توجه اش را جلب می کند و به آنها پاسخ می دهد. بنابراین ویژگیهای اصلی کنش اجتماعی در حساسیت کنشگر به معانی چیزها و موجوداتی است که در محیط هستند و آگاهی یافتن به این معانی و واکنش به پیامهایی است که آنها می فرستند .۳

۹- عناصر کنش اجتماعی:
کنش اجتماعی از چهار عنصر زیر تشکیل می شود :
۱-کنشگر:که می تواند یک فرد ،یک گروه یا یک جامعه باشد .
۲-وضعیت:که شامل اشیاءفیزیکی و اجتماعی است که کنشگر با آنها ارتباط برقرار می کند .
۳-نمادها :که با واسطه آنهاکنشگر با عناصر متفاوت وضعیت ارتباط پیدا می کند و برای هر یک معنایی قایل می شود .
۴-قواعد ، هنجارها و ارزشها: که جهت یابی کنش را هدایت می کنند ،یعنی روابطی را که کنشگر با اشیاء اجتماعی و غیر اجتماعی محیطش دارد۴ . باید این را در نظر گرفت که‹‹ارزشها همراه با کنش . از خارج بر افراد تحمیل نمی شوند بلکه در مناسبات متقابلشان با جامعه ایجاد می گردد . ارزشها هستند که در عمل ،شرایط ساختی کنش اجتماعی را تشکیل می دهند››۵

۱۰ -کنش متقابل:
‹‹عمل یک فرد را تنها با ارجاع به عمل دیگران می توان تحلیل کرد ، زیرا این دو بخش هایی ا یک نظام کنش متقابلند که بر عمل هر دو طرف حاکم است .››۱
سه عنصری که کنش متقابل را ممکن می سازند عبارتند از :
۱-انتظارات متقابل
۲-هنجارها و ارزشها
۳-ضمانت اجراها

باید میان کنشگران انتظارات متقابل وجود داشته باشد . این انتظارات متقابل به علت هنجارها و ارزشها که رفتار کنشگران را اداره می کند ،وجود دارند .
هم خود و هم دیگری می تواند طرف مقابلش را بر حسب آنکه مطابق با انتظاراتش رفتار کرده ،باشد یا نه پاداش یا کیفر دهد .

۱۱- نقش اجتماعی:
‹‹نقش اجتماعی شامل انتظارات، هنجارها و ضمانت اجراهای نهادی شده آشکار یا پنهانی است که رفتار یک کنشگر را به تبع موقعیتی که در ساختار اجتماعی دارد ،تعیین می کند .››۲
لذا عجین شدن در شبکه روابط اجتماعی ،سرنوشت گریز ناپذیر زندگی بشری است ،اما در ضمن ،از تحقیر نفس او نیز ممانعت می کند . جامعه هم پیدایش فردیت و خودمختاری انسان را روا می دارد و هم از ان جلو گیری می کند . صورتهای زندگی اجتماعی بر هر فردی تأثیر می گذارد و باعث می شود که یک فرد به هیئت خاص انسانی در آید . در ضمن ،همین صورتها با سرکوبی تجلی آزادانه خود انگیختگی ،شخصیت انسان را اسیر و بی رنگ و بو می سازد . انسان تنها از طریق صورتهای نهادی می تواند آزادی بدست آورد ،اما آزادی اش پیوسته در معرض خطر همین صورتهای نهادی است .۳

۱۲- سنخ اجتماعی
زیمل هر سنخ اجتماعی ویژه ای را محصول واکنشها و توقعات دیگران می داند . هر سنخی از رهگذر رابطه با کسان دیگرپدید می آید که پایگاه ویژه ای به او می دهد و او انتظار دارد که به شیوه خاصی رفتار کند . ویژگیهای هر سنخی بسان صفات ساختار اجتماعی نگریسته می شوند››۴

۱۳- نظام اجتماعی:
‹‹نظام اجتماعی شامل مجموع شبکه کنشهای متقابلی است که در آن دو یا چند کنشگر با یکدیگر در ارتباطند و متقابلاً روی هم اثر می گذارند ،و به شیوه های جمعی مبادرت به عمل می کنند ››۵
یک نظام اجتماعی شامل تعدادی عمل کننده می شود که با یکدیگر درحال کنش در شرایطی هستند که حداقل دارای یک بعد فیزیکی یا محیطی است . عمل کنندگان به منظور به حد اکثر رساندن رضامندی خود در وضعیت مشابه وجه مشترکی با هم ارتباط برقرار می کنند این ارتباط از طریق یک نظام ساخت یافته فرهنگی و نمادی مشترک تعریف و برقرار می گردد .۶

فرایند دو گانه نظام اجتماعی:
فرایند دوگانه نظام اجتماعی فرق گذاری و یگانگی می باشد .
۱-فرق گذاری(differenciation) است که از گذر آن اجزای یک نظام از یکدیگر متمایز شده و بر فردیت و استقلال نسبی هریک از آنها بویژه از لحاظ کارکرد اختصاصی شان تأکید می شود .
۲-یکی دیگر فرایند یگانگی (integretion) است که اجزای متمایز و فرق گذاری شده نظام را به یکدیگر مرتبط می کند و میانشان روابط متقابل و مبادله برقرار کرده و از مجموعه شان یک کل همساز و هماهنگ می سازد .

۱۴- قشر اجتماعی
قشر در لغت پوشش هرچیز و پوسته آن است ، عرضی یا خلفی (دهخدا) ولی اگر بخواهیم قشر بندی اجتماعی را برسی کنیم باید بپذیریم که ((نابرابریها در همه انواع جامعه انسانی وجود دارند . جامعه شناسان برای توصیف نابرابریها از وجود قشربندی اجتماعی سخن می گویند . قشر بندی را می توان بعنوان نابرابریهای ساختارمند میان گروهبندیهای مختلف مردم تعریف کرد . جوامع را می توان متشکل از ‘قشرها’یی به صورت سلسله مراتبی در نظر گرفت که قشرهای متمایزتر در بالا و قشرهای ممتاز نزدیک به پایین قرار گرفته اند .))۱

۱۵- نظامهای قشر بندی اجتماعی :
در قشر بندی اجتماعی چهار نظام اساسی قشر بندی می توان تشخیص داد . بردگی، کاستگی، دسته ای و طبقه ای . نظامهای بردگی ، کاسته ای و دسته ای هرکدام بستگی به نظام اجتماعی هر دوران دارد ولی آنچه با بحث ما ارتباط پیدا می کند نظام قشر بندی طبقه ای می باشد .
فرانک پارکین درباره شالوده اصلی ساخت طبقاتی می گوید:
«می توانیم حصر اجتماعی را به عنوان هر فرایندی که به وسیله آن گروهها سعی می کنند کنترل انحصاری بر منابع برقرار کرده و دسترسی به آنها محدود کنند تعریف کنیم .»دو فرایند در حصر اجتماعی دخالت دارند که عبارتند از :

۱-طرد ، به استراتژی هایی اطلاق می شود که گروه ها برای جدا کردن بیگانه ها از خودشان و ممانعت از دسترسی آنها به منابع ارزشمند اتخاذ می کنند .
۲-غصب ، به کوششهای گروههای محدودتر برای دستیابی به منابعی که قبلاً در انحصار دیگران بوده گفته می شود .
لازم به ذکر است که هر دو استراتژی ممکن است در بعضی شرایط به طور همزمان مورد استفاده واقع شود . ۲

۱۶- مفهوم نفاق:
الف: نفاق : نفاق در لغت نامه دهخدا به معنای “درویی کردن(ترجمان علامه جرجانی ص ۱۰۱)(آنند راج) (از منتهی الارب) کفر پوشیدن و ایمان آشکار کردن (از منتهی الارب)-کفر دردل نهفتن و ایمان به زبان آشکار کردن (از اقراب الموارد) (از تعریفات) مکر-ربا-جسبوس-جسبوسی (ناظم الاطباء)-منافقت-رماق-دوزبانی(مقابل وفاق)”بیان گردیده است .
مفهوم نفاق را می توان چکیده ای از مطالب مطرح شده در لغت نامه دهخدا دانست لذا نفاق در فرهنگ لاروس به معنای“دروئی-و منافق به معنای پنهان کردن کفر در دل و آشکار کردن ایمان به زبان” می باشد .
ب: منافق: دهخدا در معنای منافق می نویسد:

“آنکه کفر پنهان دارد (مهذب الاسماء).کسی که در آشکار دعوی مسلمانی کند و در نهان کفر ورزد (از کشاف اصطلاحات الفنون) .دارای نفاق و دو رویی در دین یعنی پنهان کردن کفر و آشکار نمودن ایمان (ناظم الاطباء) (از منتهی الارب). آنکه به زبان اظهار ایمان کند و کفر را در دل خود نهان دارد (از اقرب الموارد)آنکه اعتقاداًکفر را پنهان دارد و قولاًایمان را آشکار سازد .(از تعریفات جرجانی ). کسی که اسلام را ظاهر کرده و در باطن کافر است ، و نفاق در اصل مخالفت ظاهر با باطن است (فرهنگ علوم نقلی دکتر سجادی).
خلاصه اینکه منافق به معنای “آنکه کفر خود را پنهان و ایمان خود را آشکار سازد ”(فرهنگ لاروس) می باشد .

ب-پیشینه تحقیق
با توجه به اینکه یکی از سوره های قرآن ،منافقین نامیده شده است و علاوه بر آن در بیست سوره دیگر قرآن بعضی آیات نازل شده مربوط به منافقان است ،،می توان دریافت که در کتاب الهی ، توجه خاصی به منافقان، شناساندن باورها ی آنان و رفتار آنان در رابطه با پیامبر ،مؤمنان و کافران و همچنین تعاملات میان خود این دسیسه با یکدیگر شده است . از اینرو محققان و مؤلفان در نوشته ها و سخنرانیهای خود به تبیین ،تحلیل و واشکافی این مسأله پرداخته اند . و از آنجا که موضوع نفاق و منافق در فرهنگ اسلامی ،موضوعی درون دینی است ،همه این گفته ها و نوشته ها مبتنی بر آیاتی از قرآن بوده است . علاوه بر نوشته ها ، بسیاری از سخنرانیها صورت مکتوب به خود گرفته و با پاره ای اصطلاحات به عنوان تألیف نشر یافته است . در بررسیها با کتابهایی مواجه شدیم که موضوع اصلی آنان نفاق نیست ولی بخشی از آن کتاب به مسأله نفاق اختصاص داده شده است . آنچه به عنوان پیشینه خواهد آمد ، گزارش مختصری است از سیزده اثر انتخابی است .

۱-اخلاق در قرآن
اگرچه این کتاب ، کتابی اخلاقی است ،ولی بخشی از آن به مسأله نفاق اختصاص یافته است .در این کتاب ، نفاق برابر کفر و حتی بدتر از آن دانسته شده است ،زیرا منافق در پشت اسلام ظاهری سنگر گرفته است ،لذا به جامعه اسلامی ضرر بیشتری وارد می کند در نهایت به نظر مؤلف نفاق چیزی جدا از کفر به شمار نمی آید و در حقیقت آنچه هست یا کفر است یا ایمان، علاوه بر این مؤلف از آیه ۱۴ سوره حجرات نتیجه گرفته است که مسلمانان ضعیف الایمان-که ممکن است در زمره منافقان باشند –از آثار مسلمانی بهره مندند ولی از ثمرات ایمان محروم می با شند، (چون اسلام آورده اند ولی ایمان نیاورده اند ).

۲-سیمای نفاق در قرآن۱
بخشی از این کتاب به ضرورت شناخت سیمای منافق ،اختصاص یافته است در این بخش به اهمیت دشمن شناسی و ابزار آنها در تهاجم پرداخته شده و دشمن به چهار دسته تقسیم شده است ؛شیطان و دار و دسته اش ،کفار ، برخی اهل کتاب ،منافقین (خطر ناکترین دشمنان اسلام) .
مؤلف به معنای نفاق در قرآن اشاره کرده است و آن را دو گونه دانسته است .
تظاهر به اسلام و در باطن کافر بودن –نفاق اعتقادی-و تقریباً منظور از تمام مواردی که واژه نفاق در قرآن به کار رفته همین معنی است .
عدم پایبندی به احکام دین-نفاق اخلاقی-.این نفاق دو بعد دارد:

بعد فردی،که آن بی توجهی به احکام و ارزشهای فردی اسلام است .
بعد اجتماعی که آن بی توجهی به احکام اجتماعی و حقوق افراد در جامعه است .
وی، ابتدای تشکیل نفاق را بعد از اسلام در شهر مدینه دانسته است . علاوه بر این در جنگهای بدر ،احد ، بنی نضیر ، احزاب تبوک ،خدغه بنای مسجد فرار، توطئه های منافقین افشا شده است . ایشان علل نفاق را علاوه بر ترس از قدرت و کثرت مسلمانان ، طمع به قدرت رسیدن و سهم داشتن در قدرت توسط منافقان می داند .
با توجه به منشأ نفاق یا “خوفی” و یا “طمعی” است. عملکرد “نفاق خوفی” کارشکنی تخریب، ضربه زدن و اذیت و آزار می باشد ولی در “نفاق طمعی” ، ابتدا یک جریان ،تلاش می کند تا آن جریان شکل گرفته و نبض قدرت را به دست بگیرند. آنها فقط در صورت به خطر افتادن منافع خود دست به تخریب می زنند .
بخش بعدی کتاب به ویژگیهای سیاسی منافقین اختصاص دارد که عبارتند از :

ارتباط با بیگانگان ،ولایت ستیزی –و جلوه های آن که شامل نپذیرفتن حکومت دینی، مخالفت عملی با دستورات ولایت و شکستن حریم می شود-،فرصت طلبی ،تحقیر غیرتمندان دینی، فتنه گری وایجاد جنگ روانی برای تضعیف روحیه و سلب اعتماد عمومی به اخبار و کارگذاران نظام…
بخش بعدی به بیان ویژگیهای روانی منافقین اختصاص دارد که عبارتند از :
خود بزرگ بینی ، ترس ، دلهره و اضطراب ، لجاجت بر تعصبها و آرزوهای باطل ، سستی در معنویت ، هواپرستی ،توجیه گناه
در بخش بعدی ، ویژگیهای فرهنگی منافقان تبیین شده است که عبارتند از :

خودی جلوه کردن از طریق: اظهارات، قسمهای باطل، توجیه روش نادرست خود ، ظاهر سازی و وعده های دروغ .
تضعیف باورهای دینی از طریق : شبهه افکنی با نسبت فریب دادن به دین و شبهه بر حق نبودن دین بخش بعدی ویژگیهای اجتماعی منافقین را در بر دارد که عبارتند از :
ظهور در جامعه با شعار اصلاح و ایمان ، امر به منکر و نهی از معروف ، بخل ورزی و خودداری کردن از صرف مال در مسیر مصالح جامعه ، استهزاء و عیب جویی از مؤمنین ، شماتت کردن به هنگام بروز سختی و شکست ، کینه توزی نسبت به مؤمنان و نظام اسلامی .در خاتمه چند روش پیشنهادی جهت برخورد با منافقین ارائه شده که عبارتند از :
۱- روشنگری و افشاگری منافقان .

۲- مقابله باحربه های نفاق از طریق:اطلاع رسانی صحیح – در مقابل شایعه پراکنی – ، پاسخگویی به شبهات و افزایش بصیرت دینی و سیاسی –برای مقابله با شبهه افکنی – و حفظ وحدت – برای مقابله با تفرقه افکنی .
۳- برخورد قاطع با منافقین – در صورتی که منافقین دست به تخریب بزنند .

۳- پیامبر و منافقین
در این کتاب به داستانهایی از منافقین صدر اسلام اشاره شده است که از خلال این داستانها می توان به تا حدودی به ریشه ها و علل نفاق و نیز پیامدهای آن و … پی برد آنچه در پیش دارید خلاصه ای از آن است :
۱- علل روی آوردن به نفاق:

عبدالله بن ابی یکی از منافقین صدر اسلام است . در استانه ظهور اسلام وی از موقعیت های ممتازی از لحاظ سیاسی و اجتماعی برخوردار بود . با ورود پیامبر به مدینه آشکارا چه از نظر اعتقادی و چه از لحاظ سیاسی و اجتماعی سقوط می کند و همین امر سبب روی آوردن عبدالله بن ابی به نفاق می شود .
۲- شیوه های نفاق :
یک روش عملی نفاق آنهم زمانی که پیامبر (ص) در جنگ احد علی رغم میل باطنی مدینه را ترک کرده و بسوی دشمن رفتند ، عبدالله بن ابی به بهانه اینکه جنگی صورت نخواهد گرفت با سیصد نفر از سپاه مسلمین منشعب می شود . علاوه بر آن با استفاده از روش لفظی درصدد تضعیف روحیه و ایمان مجاهدین خسته و رنجیده احد بر آمده و با لحنی پر کنایه می گویند : اگر جنگ مظفرانه شما در بدر نشانه و آیت الهی است پس شکست مسلمین در احد نشانه چیست ؟ پیامبر به این سؤال پاسخی نمی دهد .

۳- ویژگیهای منافقان :
هر جا اختلافی بین مسلمین بوجود می آید عبدالله بن ابی به این اختلافات دامن می زند ( فرصت طلبی ) زمانی که مورد مؤاخذه قرار می گیرد از سوی پیامبر، به ریاکاری و تزویر و انکار سخنان پیشین روی می آورد . و دیگران را به دروغگویی متهم می کند .

۴- ابزار منافقان برای نیل به اهداف :
منافقان سعی می کنند از وسائلی استفاده کنند که در بین مردم مقبولیت بیشتر داشته باشد واز آنجاییکه مسجد قداست خاصی در میان مسلمین دارد مسجد ضرار را ساختند و از پیامبر نیز برای تأیید بیشتر خودشان دعوت کردند که ایشان به بهانه جنگ تبوک نپذیرفتند و بعد از جنگ نیز دستور خراب کردن مسجد را دادند .

۵- روش پیامبر در برابر منافقان :
پیامبر همیشه روش سکوت را نمی پسندند و زمانی که اطلاع می یابد منافقین در یک جلسه جمع شده اند تا مسلمانان را از رفتن به جنگ بازدارند دستور می دهند که خانه را بر سر آنها خراب نمایند تا هم منافق بودن آنها را بر مسلمانان معلوم گردد و هم توطئه آنها خنثی شود . در ادامه به صفاتی چند از منافقان اشاره شده که از آن جمله می توان گفت : «برای جنگ کردن آماده نمی شوند . اگر برای جنگ همراه مسلمانان باشند تبلیغات منفی می کنند . سرپیچی از دستور پیامبر عادت و روش انهاست . منافقان عامل فتنه ، تفرقه ، تشتت ، بدبینی ، یأس و شکست هستند و در نهایت منافقان دروغ گویند .»
۶- مجدداَ سکوت پیامبر در مقابل گستاخی عبدالله بن ابی تکرار می شود و سوء استفاده وی از صبر و گذشت پیامبر نمایان می گردد.

برخی از مهمترین خصوصیات منافقان عبارت است از : ظاهر سازی و تظاهر به ایمان و پرهیز از جنگ با دشمن و تا حد امکان از آنها جزو ستون پنجم دشمن در سپاه مسلمانان می باشند . سود جویی از ضعفها ، اکراه ها و تمایلات باطنی و ناخودآگاه مردم در راه پیشبرد مقاصد خویش از دیگر صفات منافقان است و همینطور کارشکنی و بی اعتنایی و سرپیچی از فرمان صریح رهبر و بنحوی از زیر بار مسئولیت شانه خالی کردن و گستاخی در برابر تصمیم پیغمبر و سوء استفاده از صبر و گذشت و منش او و گردنکشی منافقان در عین نرمی پیامبر .( کارشکنی : ایجاد بلوا و آشوب و تحریک مردم بر ضد مدافعان راستین حق ) روابط با جبهه خارجی
۷- روش عملی پیامبر در مقابل منافقین دوری جستن و تأیید نکردن ایندسته است

۴- دشمنان دوست نما۱:
در پیشگفتار نویسنده تضاد و کشمکش را جزء لاینفک جامعه دانسته و تضاد را عامل پیشرفت جوامع می داند . وی دشمنان را به دو قسمت تقسیم نموده است : دشمنان آشکارا و دشمنان پنهان که به ظاهر با جامعه همراهند ولی در اصل مخالف آنها هستند درادامه توضیح می دهد که منافقین در مدینه به وجود آمدند و بخاطر فشار اکثریت به ظاهر ایمان آورده اند . در قسمت بعد نویسنده به سؤال منافق کیست پاسخ داده است :
کلمه منافق ، مشتق از نفاق است و کسی را که ظاهر و باطن او یکی نباشد ، و به اصطلاح دوجور و «دو رو »باشد منافق می گویند . افرادی که بخاطر اغراض شخصی با مرام و تز یک اکثریت قاطع مخالف باشند و تا آنجا که شراءط اجازه می دهد کارشکنی کنند ولی از ترس جمعیت و یا طمع در منافع فعلی ، به دوستی و یگانگی تظاهر نمایند .در همینجا نویسنده سعی نموده است دسته های منافقان را از یکدیگر تفکیک نماید
۱-عده ای برای درخطر افتادن منافعشان با پیامبر اسلام مخالفت می کردند(همچون عبدالله بن ابی)

۲- برخی از ابتدای مهاجرت پیامبر به مدینه ، به اسلام ایمان آوردند و مردم را به اسلام دعوت کردند ولی چون امتیازات و عناوین اجتماعی آنها پس از اسلام از بین رفت ، تغییر روش داده و به حزب منافق پیوستند ( مانند ابن عامر که در قبل از اسلام پیشوای گروهی از اهل کتاب بوده است )

۳- گروهی پس از فتح مکه ، به عضویت حزب منافقان در امدند ، آنان همان دشمنان سر سخت اسلام بودند . آنها پس از انتشار اسلام ، تظاهر به اسلام کردند ولی کینه و عداوت خود را در دل داشتند ( ابوسفیان و فرزندان اموی )
۴- افراد دو دل که نه به سوی اسلام می رفتند و نه به سوی کفر .

در ادامه به یکی از صفات منافقان « دروغگویی » اشاره کرد و در توضیح آن آورده است که اینان کفرشان را در دلشان نهان کرده و ایمان را آشکار می کنند و آنچه را بر زبان جاری می کنند در دل به آن اعتقاد ندارند
در فصل سوم به آثار شوم نفاق اشاره کرده و معتقد است از آنجا که منافق ظاهری دوستانه دارد بیشتر می تواند ضربه بر پیکر جامعه وارد کند بدون اینکه به او گمان بد برده شود وی با استناد به روایات این نوع دشمنان را خطرناکترین دشمنان اسلام می داند .

علائم و نشانه های منافق :
۱- دارای قیافه های حق بجانبند ( ظاهر اسلامی و زیبا دارند ).
۲- پشت هم انداز و خوش گفتارند ( برای اینکه دروغشان آشکار نشود پر شور و حرارت سخن می گویند ).
۳- مانند چوبهایی به دیوار تکیه داده شده اند . ( برای دین بی فایده هستند و سخنان پیامبر در آنها تأثیری نداشته و انعطاف پذیری در برابر حوادث ندارند ).
۴- از هر حادثه ای می ترسند ( از هر حرکت مسلمانان می ترسند ).

۵- دشمنان منحصر به فردند .
نویسنده معتقد است منافقان دارای جهل مرکبند و نمی دانند که نمی دانند که هرگز برای استغفار و شفاعت طلبی اقدام نمی کنند .
در توطئه خطرناک منافقان اینگونه بیان داشته که منافقان تصور کردند که زمین و آب افتخار آمیز است و خواستند با حصر اقتصادی قدرت مهاجران و پیامبر را تضعیف نمایند . بدینگونه مشاهده می کنیم که منافقان از امکاناتی که در دست دارند برای تضعیف روحیه مسلمانان استفاده می کنند .
در ادامه به دیدگاه اسلام از دنیا اشاره نموده که دنیا نباید هدف یک مسلمان قرار بگیرد بلکه دنیا باید وسیله ای برای هدف آخرت قرار گیرد .
۵- منافق و منافقین۱ :

نویسنده در مقدمه به علل شکست حکومت علی (ع) اشاره داشته که علاوه بر رژیم فاسد اموی ، دوستان ناآگاه ( پیروان عوام ، خوارج ) و دشمنان آگاه – منافقین – دوچهره گان – چند چهره… می باشد.
در قسمت اول کتاب ، تعریف نفاق و منافق و ریشه های آن آمده است که به اختصار می توان گفت نفاق به معنی « باطن خود را پنهان کردن ، دوروئی » و منافق « کسی است که به ظاهر اظهار اسلام کند و در باطن کافر و بی عقیده باشد و این از کلمه « نفق» می باشد .و « نفق» سوراخ ها و لانه های موشی در خلال زمین است که راههای مختلف دارد .»
نفاق یعنی دخول در دین از دری و خروج از آن از دری دیگر .

کلمه منافقون ۲۷ بار و کلمه نویسنده آورده است : ۵ بار در قرآن مجید آمده است یعنی : از هر دو جنس در گروه منافقان دیده می شود طبرسی در وجه تسمیه این موضوع در جایی می گوید : منافق به سوی مؤمن با ایمان خارج می شود و بسوی کافر با کفر و یا منافق از ایمان بطرف کفر خارج شده است . در ادامه به تجزیه علل و ریشه های نفاق پرداخته می نویسد : نفاق چهار ستون دارد : هواپرستی ، سستی ، کینه و طمع . هواپرستی چهار پرده دارد :بغی و عدوان و شهوت و عصیان . پرده های سستی : هیبت ، گول و تعلل در کار و آرزو . پرده های کینه ورزی : تکبر و فخر و حمیت و عصبیت .پرده های طمع : شادی و خوش گذرانی و لج بازی و تکبر

در ادامه به نقل از پیامبر سه نشانه از منافق را ذکر نموده اند : سخن بدروغ گوید ، از وعده تخلف کند و در امانت خیانت نماید .
پیامبر چهار نشان برای منافق ذکر کرده اند : ۱- نهادش هرزه است . ۲- زبان و دلش دوتاست . ۳- گفتارش جز کردارش می باشد . ۴- نهان اش جز عیان اوست .
در بخش منافق و منافقان نویسنده اشاره به جنسیت منافقین داشته و با ارائه مثالهایی از قرآن به حضور هر دو جنس در گروه منافقان اشاره کرده است .
در بخش نگاهی به قرآن آیاتی از قرآن استناد نموده و به مشخصات منافقان از زبان قرآن پرداخته است .
در بخش شأن نزول آیات سیزده گانه درباره منافقین با استفاده از تفسیر نمونه و مجمع البیان و پرتوی از قرآن سعی در توضیح آیات داشته است . در ادامه در بخش نفاق نویسنده به همین سبک عمل نموده و نمونه هایی از آیات مربوط با منافقان را با مراجعه به تفاسیر ذکر شده بررسی نموده اند.

سپس در بخش چهره منافقان در زمان پیامبر به توضیح این مطلب پرداخته که تا زمان حیات پیامبر بالاخص پس از خراب کردن مسجد ضرار منافقین همواره در خفا کار می کردند . بعد از رحلت پیامبر کوشش و امکان نفوذ برای منافقین پیدا شد (شورای انتخاب جانشین ) از زمان (عمر خلیفه دوم ) بدعتهای پنهان از دید مردم در دین آغاز شد ولی در زمان عثمان بدعتها به صورت آشکار ادامه یافت .
در بخش دیگر به بیان ویژگی مؤمنان و منافقان از کلام پیامبر (ص) پرداخته است.
علامت مؤمن : نماز ، روزه ، انفاق ، زکات بر فقرا
نشانه های منافق : دروغ گفتن در گفتار – خلاف کردن در وعده ها – خیانت کردن در امانتها
در بخش آزار منافقان به ماجرای تاجگذاری عبدالله بن ابی و ناکامی او از حکومت و دشمنی این فرد با پیامبر (با بیان مثالی چون غزوه احد و جدا شدن تعدادی از سپاه اسلام و همراهی با عبدالله بن ابی )و مدارای پیامبر با این دشمن دوست نما اشاره نموده است .

در بخش دسته های مخالف ، منافقین را به دو دسته تقسیم نموده :
۱- منافقینی که به خاطر تبعیت از اکثریت و حفظ منافع خود مسلمان شدند .
۲- یهودیانی که جهت نفوذ در بین مسلمانان برای هویدا کردن اسرار مسلمانان نزد سران قوم خود به جمع مسلمانان پیوسته بودند .
در بخش نگاهی به نهج البلاغه نویسنده ، چندین خطبه و کلام را به عنوان توصیه امام علی (ع) به دوری از دورویی و پرهیز از تعامل با دورویان نقل کرده است .
در بخش سیمای مردم بصره از دیدگاه امام علی (ع) به دورو بودن و گسسته بودن پیمانهایشان و گناهکار بودن آنها اشاره کرده است سپس او به پیکار با نفاق پرداخته و یک عامل پیروزی نفاق با استفاده از جهل و حماقت افراد دانسته است . توصیه به تیزبینی و عدم ظاهر بینی از مهمترین نکاتی است که در این بخش به آن اشاره شده است .

در بخش دیگر به صفات منافقین پرداخته که عبارتند از :
۱-فرصت طلبی ۲-دروغ گویی۳-خودپرستی۴-وفا نکردن به عهد و پیمان ۵-مروج فساد ۶-جلو گیری کردن از کارهای نیک و پسندیده ۷- در پیشرفت آیین حق کارشکنی کردن ۸-در اختیار گرفتن ثروت و در تنگنا قرار دادن مسلمین از نظر مالی ۹- ترس و وحشت از اینکه مبادا ظاهرشان روشن گردد ۱۰- سوگند به دروغ یاد کردن ۱۱-با بی میلی خدا را عبادت می کنند یا نماز می خوانند ۱۲-تهمت تنها سلاح منافق است
منافقان به رفتارهای زیر خصوصیت پیدا می کنند :
۱-اتکا به قدرت خارجی ؟۲ -فرصت طلبی. ۳ -تجزیه به قصد حفظ موقعیت خود یا ایجاد موقعییت برای خود.۴ -استفاده از عقیده در پرورش روحیه خود پرستی و قدرت خودکامه پرستی .
رفتار منافقان در لباس پیمان شکنان :

۱-پشت پا زدن به عقیده به قصد وصول قدرت .۲ -تحریف در عقیده .۳ -مسخ عقیده برای تبدیل آن به ابزار قدرت . ۴ -استفاده از پوشش عقیده برای فریب عقیده مندان . ۵ -موضع و جبهه عوض کردن بخاطر حفظ یا تحصیل موقعیت . ۶ -اتخاذ مذهب شک و زندگی کردن در شک یعنی در موقعیت و وضعیت چند پهلو و مبهم برای انطباق خود با وضعییتهای در تغییر .
منافقان درلباس مبلغان به رفتار های زیر تمایز می یابند
۱ -تذبذب درعقیده .۲-برگز یدن دشمن بر دوست برای به عزت رسیدن .۳ -با هر کس به رنگ او درآمدن. ۴ -خد عه به کار بردن .۵ -مبلغ فساد شدن .۶ -به فساد گرفتارکردن دیگران . ۷ -وابسته کردن مردم به فاسدین ومفسدین .
در بخش منافقین نویسنده به چند ویژگی منافقان پرداخته:
۱-دروغگویند۲-تبلیغ یأس و سستس می کنند ۳-همشه به دنباس اکثریت حرکت می کنند ۴-تغییر وضعیت می دهند (بین عقیده و کفر بعقیده ، در رفت و آمدند)۵-با هرکس به رنگ او عمل می کنند ۶-تفرقه افکنی بین افراد یک عقیده و استفاده از افراد ضعیف آنها به نفع خود .۷-دو پهلو رفتار می کنند(در هنگام شکست همه را سرزنش می کنند و در هنگام پیروزی خود را همراه آنها می دانند)و در ادامه به پیمان شکنی منافقان اشاره کرده است .

در بخش منافقین امام صادق (ع) می فرماید در منافق سیمای خوب و فهم سنت اسلام جمع نشوند.
در بخش نفاق به برسی ویژگیهای روانشناختی منافقان در پرتو آیات پرداخته است :
۱-بی شخصیتی و عدم استقلال و طفیلی زیستن در کنار قدرتهای فرعونی . ۲ -استقلال و شخصیت کاذب (در برابر ملت قدرت نمائی می کنند و در برابر قدرتمندان بالا دست خود چاپلوسند) .۳ -با حقایق و واقعیت بازی می کنند .۴ -نسبت به انجام وظایف کسل ترند .۵ -ریاکار و متظاهرند .۶ -مبتلا به تضاد شخصیتند(در شک و تردیدند) .۷ -بدخواه اجتماع و مروج فساد و زشتی و بازدارنده از خیرو صلاح اند . ۸ –خسیسند .۹ -بازی کنندگان با تعهدات خود (پیمان شکنند) .۱۰ -میان تهی (مانند چوبند)ترسویند(از مردم می ترسند) . ۱۲ -دشمنان داخلی برای هر نهضت مقدس و هر جنبش اصلاحی اند (داخل صف نیروهای مبارزند اما با آنهانیستند) .
در بحث نگاهی به قرآن به مروج فساد بودن منافقان و یکسانی مردمان وزنان منافق و خسیسی و عدم انفاق اشاره نموده است و آورده که خدا آنها را فراموش کرده و آنها خدا را فراموش کرده اند و آنان تبهکارند .

در قسمت نقش منافق اشاره دارد به خطرناک ترین دشمن اسلام که همان دسته ای از منافقان بودند که ماسک دوستی بر چهره داشتند (عبدا..ابی..)سپس به ماجرای مسجد ضرار و رابطه بین پیامبر و منافقین پرداخته و نفاق و بعد مدارای پیامبربا منافقان حتی تا زمانی که فقط این نفاق دردلشان بوده و هیچ عکس العملی نداشته اند از آن جهت که کلمه شهادتین را رانده جان و مالشان در امان بود ، و سپس به حربه تفرقه اندازی منافقان اشاره نموده است .در نهایت به چند درسی از سوره های توبه و منافقین پرداخته و سپس مطالبی چند راجع به گروهکها و منافقان دین انقلاب آورده است .

۶-اسلام مکتب مبارز و مولد۱
در بخش مسئله منافق و منافقین به ویژگی رفتار دو پهلوی منافقین اشاره داشته که در زمان شکست مسلمانان را سرزنش می کنند و در زمان پیروزی خود را همراه آنان می دانند و در زمینه برخورد با اینگونه افراد روش صبر و مدارا ، را پیشنهاد کرده (به استناد متون قرآن )و فلسفه دین مدارا و صبر تنبیه و توبه منافقان و دفع فساد از خود و همساز شدن با جامعه می شود .

۷-اخلاق از دیدگاه قرآن و عترت۲
در بخشی از این کتاب که به نفاق و دروئی پرداخته به آیات وسور زیر اشاره نموده است .
بقره ۸و۹ نساء۱۴۳و۱۴۲ منافقون۴-۱ عنکبوت ۱۱و۱۰
توبه ۱۰۲و۱۰۱ انفال ۴۹ نور ۵۰-۴۷ توبه ۷۴و۷۳
حدید ۱۴ نساء۱۴۶و۱۴۵ احزاب۱۲-۱۰

۸-نفاق یا کفر پنهان۳
این کتاب با مقدمه ای از اسد… بادامچیان به چاپ رسیده و با استفاده از کتاب سیمای نفاق در قرآن آیات مربوط به نفاق را در قرآن را مطرح نموده است . وی با استناد به این آیات به نفاق و منافقین صفتی مجاهدین خلق پرداخته است .

۹-فرهنگ واژه اخلاق در قرآن۱
دراین کتاب به چند آیه در زمینه نفاق اشاره شده است . و به نهی از دوروئی ، نفاق ،مداهنه، دشمنی پرداخته و برای تأکید مطلب خود به آیات قرآن استناد نموده است .

۱۰-سی و دو سخنرانی پیرامون سوره حشر۲
در این کتاب به تفسیر آیه الم ترالی الذین… و سوره منافقین و آیه ۱۴۲از سوره نساء اشاره شده و در نهایت خطبه ۱۹۳نهج البلاغه را در معرفی منافقین ذکر کرده است .
۱۱-گذری بر سوره حشر۳
در این کتاب به تفسیر آیات یازدهم تا شانزدهم این سوره پرداخته شده است و در ادامه دوروئی مردم مدینه و یهودیان مدینه و تشابه منافقان در قرآن با شیطان را متذکر شده است .
-۱۲مصباح الشریعه۴
در این کتاب منصوب به امام جعفر صادق(ع) است .در باب ۶۸ روایاتی در صفت منافق عنوان گردیده است.
۱۳-رساله قلع الغیبه۵
در کتاب به موارد نهی از غیبت پرداخته و در نهایت بیان شده که گاهی نهی از غیبت ،هم غیبت است و هم نفاق در ملحقات غیبت سه مورد را مطرح کرده که یکی خبر چینی،دومی کلام آدم دورو و دو زبان و سومی حسد می باشد.
۱۴-نبوغ حافظ شیرازی۶
در کتاب نبوغ حافظ شیراز به موضوع نفاق طائفه ای از صحابه در زمان پیامبر و ارتداد آنها پرداخته شده است

فصل سوم : روش تحقیق:
روش پژوهش:
با توجه به اینکه پژوهش حاضر، پژوهشی تاریخی اسنادی است، روش کلی مورد استفاده ،تحلیل اسنادی خواهد بود . در عین حال روش مورداستفاده در دو بخش فلسفه اجتماعی –سیاسی و تغییرات ساختاری- علمی به شرح زیر بیان می شود :

۱-در بخش برسی و تحلیل فلسفه اجتماعی ،سیاسی«جامعه شناسی نفاق» از روش تحلیل کیفی متن استفاده شده است . به این ترتیب که سؤالات تحقیق مطرح و پاسخ آنها با مطالعه تفهیمی متن استخراج می شود . این روش است که در مطالعه عادی متون نیز به کار گرفته می شود . در عین حال در پژوهش علمی ، مطالعه متن بر محور سؤالات اصلی تحقیق متمرکز می شود .
۲-در بخش ساختاری و علمی از شیوه کلاسیک تحلیل مدرکها استفاده خواهد شد که تحلیل بیرونی و درونی سند دو قسمت متمایز این روش می باشد .
توضیح اینکه در تحلیل درونی ،محتوای یک سند شناخته می شود ولی تحلیل بیرونی را باید حاصل کرد ، چون کمک می کند که برد هر سند اندازه گیری شود .

۱-۲-تحلیل درونی :
تحلیل درونی تحلیلی است که بر پایه عقلانی استوار است و تحلیلی ذهنی است ، بنابراین دارای دو خصیصه عقلانی و ذهنی می باشد .
۱-۱-۲-خصیصه عقلانی: تحلیل با روشهای کلاسیک عملی فکری است . این روش در جست وجوی آن است که خطهای اساسی سند را از هم مشخص سازد ، جنبه های فرعی را به این خطها بپیوندد و ارتباط فکری آن را بیابد به این خصیصه عقلانی باید این را هم افزود که هرگاه در ازای سند ایجاب کند که کار تحلیل را تقسیم کنند ، این تقسیم بندی باید تا آنجا که ممکن است مطابق با بخشهای طبیعی خود سند انجام شود .به این معنی می توان گفت که تحلیل کلاسیک، تحلیلی ارگانی است و به عنوان مثال به جدا کردن هریک از اعضائ اندام یک موجود زنده شباهت دارد .

۲-۱-۲:خصیصه ذهنی:
تحلیل سندها به شیوه کلاسیک اساساً ذهنی است ، محتوی متن، توسط کسی که آن را مطالعه می کند ، تفسیر میگردد . این کار را باید با حد اکثر بیطرفی و خودداری از تحریف واقعیت بر اثر سلیقه شخصی انجام داد .
در همه زمینه هایی که سخن تنها برسر گردآوری اطلاعات در باره واقعیتهای مادی است (تاریخ ها، آمارهاو … )تحلیل بازهم به معنای علمی اصطلاحی عینی است ، یعنی نتیجه های آنها –هر کس هم که انجام دهنده آن باشد- تغییر ناپذیر است . ولی همین که تغییر لازم می شود -و در ۹۰ درصد موردها تغییر لازم می شود –ذهنی بودن آن ظاهر می گردد و بدیهی است که در این رابطه، فریب شخص مشاهده کننده ، نقش بسیار مهمی بازی می کند .

۲-۲:تحلیل بیرونی:
در روشهای کلاسیک به جا دادن سند مورد مطالعه در متنی که سند از آن استخراج می شده است اهمیت زیادی داده می شود تا انکه درجه راستی و درستی را با دقت نشان دهند . این روشها می کوشند که انعکاسها و طنین ها را هم مشخص سازند
لازم به ذکر است که این روش اسنادی در یک چارچوب نظری قرار گرفت و برای دسته بندی کنشها و تعاملات منافقین ،از نظریه زیمل در رابطه با سنخهای اجتماعی استفاده شده است . توضیح اینکه:
«زیل هر سنخ اجتماعیویپه ای را محصول واکنشها و توقعات دیگران می داند،هر سنخی از رهگذر رابطه با کسان دیگری پدید می آید که پایگاه ویژه ای به او می دهند و از او انتظار دارند که به شیوه خاصی رفتار کند . ویژگیهای هر سنخی به سان صفات ساختار اجتماعی نگریسته می شود »

نتیجه:
در این پژوهش سند مورد برسی قرآن است که به ترجمه و تفاسیر مختلفی چون المیزان ، تبیان،نمونه و راهنما مراجعه شده است و تفسیر محوری در این پژوهش ، تفسیر راهنما است . از طرفی منافقان یک سنخ اجتماعی هستند
۱-برگرفته از :موریس دو ورژه ،روشهای تحقیق در علوم اجتماعی ، ترجمه خسرو اسدی ،امیر کبیر ۱۳۷۵ص ۱۰۸ تا ۱۰۴
۲-کوزر،لوئیس ،زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی ،محسن ثلاثی ،چاپ دوم ، انتشارات علمی ۱۳۶۹ص ۲۵۴
در برابر سنخ هایی چون مؤمنان و کافران ،لذا با توجه به این سه سنخ متن را مورد تحلیل درونی و بیرونی قرار دادیم .