تحقیقه اندیشه ی سیاسی بنیان گذار انقلاب اسلامی

توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد

  تحقیقه اندیشه ی سیاسی بنیان گذار انقلاب اسلامی دارای ۵۲ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است

فایل ورد تحقیقه اندیشه ی سیاسی بنیان گذار انقلاب اسلامی  کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه  و مراکز دولتی می باشد.

توجه : در صورت  مشاهده  بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی تحقیقه اندیشه ی سیاسی بنیان گذار انقلاب اسلامی،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد

---

بخشی از متن تحقیقه اندیشه ی سیاسی بنیان گذار انقلاب اسلامی :

نقش مردم در حکومت اسلامی

از جمله مباحث مهم در مقوله حکومت دینی، نقش مردم در حکومت اسلامی است. تبیین دقیق این موضوع و تعیین شایسته جایگاه مردم در حکومت اسلامی، در عصر تبلیغ ایدئولوژیهای مردم‏سالار و طرح حاکمیت بلامنازع نظامهای به اصطلاح دموکراتیک در جهان، وظیفه خطیر اندیشمندان اسلامی است.

سؤال اساسی در این زمینه این است که چه رابطه‏ای بین خواست و نظر مردم و حاکمیت وجود دارد؟ آیا آرای مردم در مشروعیت بخشیدن به نظام دخیل است؟ آیا بدون خواست و اراده ملت می‏توان حکومت اسلامی تشکیل داد؟; و سؤالات دیگر که با توجه به تشکیل اولین حکومت اسلامی در عصر جدید – که همانا نظام جمهوری اسلامی باشد – بیش از پیش مطرح گردیده است.

استاد شهید مرتضی مطهری در ذیل تبیین چگونگی رشد و شکل‏گیری سکولاریسم در غرب چنین می‏گوید:

احتیاجات بشر در آب و نان و جامه و خانه خلاصه نمی‏شود، یک اسب و یا یک کبوتر را می‏توان با سیر نگهداشتن و فراهم کردن وسیله آسایش تن، راضی نگهداشت ولی برای جلب رضایت انسان؛ عوامل درونی به همان اندازه می‏تواند مؤثر باشد که عوامل جسمانی. حکومتها ممکن است از نظر تأمین حوایج مادی مردم، یکسان عمل کنند، در عین حال از نظر جلب و تصمیم رضایت عمومی یکسان نتیجه نگیرند، بدان جهت که یکی از آنها حوائج روانی اجتماعی را بر می‏آورد و دیگری برنمی‏آورد.

یکی از چیزهایی که رضایت عموم بدان بستگی دارد اینست که حکومت با چه دیده‏ای به توده مردم و به خودش نگاه می‏کند؟ با این چشم که آنها برده و مملوک و خود مالک و صاحب اختیار است؟ یا با این چشم که آنها صاحب حق‏اند و خود تنها وکیل و امین و نماینده است؟ در صورت اول هر خدمتی انجام دهد از نوع تیماری است که مالک یک حیوان برای حیوان خویش، انجام می‏دهد و در صورت دوم از نوع خدمتی است که یک امین صالح انجام می‏دهد. اعتراف حکومت به حقوق واقعی مردم و احتراز از هر نوع عملی که مشعر بر نفی حق حاکمیت آنها باشد، از شرایط اولیه جلب رضا و اطمینان آنان است.

در قرون جدید، چنانکه می‏دانیم، نهضتی بر ضد مذهب در اروپا بر پا شد و کم و بیش دامنه‏اش به بیرون دنیای مسیحیت کشیده شد، گرایش این نهضت به طرف مادیگری بود. وقتی که علل و ریشه‏های این امر را جستجو می‏کنیم می‏بینیم یکی از آنها نارسایی مفاهیم کلیسایی، از نظر حقوق سیاسی است. در باب کلیسا و همچنین برخی فیلسوفان اروپایی، برخی پیوند تصنعی میان اعتقاد به خدا از یک طرف و سلب حقوق سیاسی و تثبیت حکومتهای استبدادی از طرف دیگر، برقرار کردند. طبعاً نوعی ارتباط مثبت میان دموکراسی و حکومت مردم بر مردم و بی‏خدایی فرض شد. چنین فرض شد که یا باید خدا را بپذیریم و حق حکومت را از طرف او تفویض شده به افراد معینی که هیچ نوع امتیاز روشنی ندارند تلقی کنیم و یا خدا را نفی کنیم تا بتوانیم خود را ذی حق بدانیم.

از نظر روانشناسی مذهبی، یکی از موجبات عقبگرد مذهبی، این است که اولیاء مذهب میان مذهب و یک نیاز طبیعی، تضاد برقرار کنند، مخصوصاً هنگامی که آن نیاز در سطح افکار عمومی ظاهر شود. درست در مرحله‏ای که استبدادها و اختناقها در اروپا به اوج خود رسیده بود و مردم تشنه این اندیشه بودند که حق حاکمیت از آن مردم است، کلیسا یا طرفداران کلیسا و با اتکاء به افکار کلیسا، این فکر عرضه شد که مردم در زمینه حکومت، فقط تکلیف و وظیفه دارند نه حق، همین کافی بود که تشنگان آزادی و دموکراسی و حکومت را برضد کلیسا، بلکه بر ضد دین و خدا بطور کلی برانگیزد»[۱]

اما آنچه در مورد اسلام صدق می‏کند تفاوت ساختاری با آنچه در مسیحیت اتفاق افتاده است دارد. با مراجعه به متون دینی و تبینی که از حکومت در اسلام شده است، نه تنها حق مردم در برابر حق حاکم و حق خدا قرار نگرفته است، بلکه حقیقت این است که ایمان به خداوند از طرفی زیربنای اندیشه عدالت و حقوق ذاتی مردم است و تنها با اصل قبول وجود خداوند است که می‏توان وجود حقوق ذاتی و عدالت واقعی را به عنوان دو حقیقت مستقل از فرضیه‏ها و قراردادها پذیرفت، و از طرف دیگر بهترین ضامن اجرای آنهاست.

در خطبه ۲۰۷ نهج البلاغه حضرت امیرالمؤمنین (ع) چنین می‏فرمایند:

« اما بعد فقد جعل اللَّه لی علیکم حقا بولایه امرکم ولکم علی من الحق مثل الذی لی علیکم و الحق اوسع الاشیاء فی التواصف و اضیقها فی التناصف، لایجری لاحد الا جری علیه و لایجری علیه الا جری له »

خداوند برای من به موجب اینکه ولی امر و حکمران شما هستم حقی بر شما قرار داده است و برای شما نیز بر من همان اندازه حق است که از من بر شما. همانا حق برای گفتن، وسیعترین میدانها و برای عمل کردن و انصاف دادن، تنگترین میدانهاست. حق به سود کسی جریان نمی‏یابد مگر آنکه به زیان او نیز جاری می‏گردد و حقی از دیگران برعهده‏اش ثابت می‏شود، و بر زیان کسی جاری نمی‏شود و کسی را متعهد نمی‏کند، مگر اینکه به سود او نیز جاری می‏گردد و دیگران را درباره او متعهد می‏کند.

چنانکه ملاحظه می‏فرمایید، در این بیان همه سخن از خداست و حق و عدالت و تکلیف و وظیفه، اما نه به این شکل که خداوند به بعضی از افراد مردم فقط حق اعطاء فرموده است و آنها را تنها در برابر خود مسؤول قرار داده است و برخی دیگر را از حقوق محروم کرده، آنان را در مقابل خودش و صاحبان حقوق، بی حد و نهایت مسؤول قرار داده است و در نتیجه عدالت و ظلم میان حاکم و محکوم مفهوم ندارد.»[۲]

همانطور که در فصل اول از بخش دوم، در باب نیاز آدمی به مکتب و نظام سیاسی امت و امامت در اسلام بیان شده است، “امت اسلامی”؛ جامعه‏ای است که با ایمان آگاهانه و آزادانه به مکتب در تلاش برای تحقق برنامه‏های آن برآمده و در مقابل، مکتب – که همانا اسلام باشد – متضمن رساندن “امت” به سعادت و کمال است. در چنین نظامی حرکت از مردم آغاز می‏شود، این ملت است که مکتب را برمی‏گزیند[۳]و دستورات و فرامین آن را ملاک و معیار عمل قرار می‏دهد.

بعد از این انتخاب است که با مراجعه به مکتب، ویژگی‏ها و خصوصیات رهبر جامعه مشخص می‏شود و هر فردی که ویژگیها و ملاکهای مکتبی در او جمع شده باشد از جانب مردم شناخته می‏شود. در حقیقت می‏توان گفت که در این نظام امام و رهبر مشروعیت (به معنای حق حاکمیت) خود را از مکتب می‏گیرد، مکتبی که مردم آن را آگاهانه و از روی اختیار برگزیده‏اند. در این‏باره استاد مطهری چنین می‏گوید:

ولایت فقیه، یک ولایت ایدئولوژیکی است و اساساً فقیه را خود مردم انتخاب می‏کنند و این امر عین دموکراسی است. اگر انتخاب فقیه انتصابی بوده و هر فقیهی، فقیه بعد از خود را تعیین می‏کرد، جا داشت که بگوئیم این امر، خلاف دموکراسی است، اما مرجع را به عنوان کسی که در این مکتب صاحب‏نظر است خود مردم انتخاب می‏کنند. حق شرعی امام از وابستگی قاطع مردم به اسلام به عنوان یک مکتب و یک ایدئولوژی ناشی می‏شود، و مردم تأیید می‏کنند که او مقام صلاحیتداری است که می‏تواند، قابلیت اشخاص را از جهت انجام وظایف اسلامی تشخیص دهد. در حقیقت، حق شرعی و ولایت شرعی، یعنی “مهر ایدئولوژی مردم”».[۴]

در ادامه باید گفت که مقامها و مناصب دوگونه‏اند: یکی مقامهایی که بوسیله یک عمل ارتباطی، یک عامل خارجی تحقق پیدا می‏کند، مثل ریاست یک اداره که با عمل “نصب” از طرف مافوق انجام می‏شود، یا وکالت مجلس که با عمل “انتخاب” و اخذ آرای اکثریت تحقق می‏یابد. در اینجا راه دیگری وجود ندارد، زیرا اصولا” مقام ریاست یا وکالت مقامی است که با این عمل انتخاب یا انتصاب وجود پیدا می‏کند و اگر این دو عمل نباشد، این دو مقام برای رئیس یا وکیل نخواهد بود.

اما نوع دیگری از درجات و مقامات در انسانها وجود دارد که نه با انتصاب تحقق پیدا می‏کند و نه با انتخاب و نه مفهوم کاندیداتوری درباره‏اش صادق است، زیرا در هر یک از این اشکال، “تعیین” منشاء اعطای قدرت و تعیین حق، در خارج از شخص است، درنصب؛ از بالا، در دموکراسی؛ از پایین (مردم)، و در وراثت؛ از پدر، اما در این مورد، منشاء خود شخص است.

مثلا”: یک نابغه، یک پارسا، یک شاعر یا نویسنده، یک مخترع یا مکتشف بزرگ، یک ایدئولوگ یا صاحب مکتب و یا یک قهرمان ورزشی ; صفات جزء ذات او است، نه با انتخاب تعیین می‏شود و تحقق پیدا می‏کند و نه با انتصاب و نه کاندیدا شدن درباره‏اش معنی دارد. اگر منصوب بشود یا نشود، اگر انتخاب بشود از طرف مردم یا نشود و یا هر دو بشود یا هیچکدام نشود، این شخص نابغه است، ولو هیچ کسی از مردم دنیا به نبوغ او پی نبرده باشند و هیچ فردی یا مقامی او را تأیید نکرد ه باشد، او را به این مقام منصوب نکرده باشد.[۵]

در اینجا مسأله اصلی “تشخیص” شرایط است نه “تخصیص” آن، زیرا که شرایط رهبری و امام ذاتی و درونی آن است نه اعطایی و بیرونی. و این وظیفه‏ایست که از جانب مکتب بر عهده ملت واگذار شده است تا رهبر و امام را مطابق شرایط مشخص شده بیابند و هدایت و رهبری او را بپذیرند. در مقاطعی این تشخیص آسان بوده و امت یکپارچه و متحدالقول رهبر و امام را تعیین می‏کنند (مانند آنچه در مورد رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام(ره) بوقوع پیوست) و گاه تشخیص آن نیازمند کارشناس و متخصص است که در آنجا کارشناسان امین و منتخب مردم(خبرگان) چنین وظیفه‏ای را برعهده می‏گیرند.

در یک جمع بندی نقش مردم را در حکومت اسلامی به شرح زیر می‏توان بیان کرد:

۱- حق انتخاب آگاهانه و آزادانه مکتب اسلام.

۲- تعهد عمل به فرامین مکتب در قبال رسیدن به سعادت در سایه عمل به رهنمودهای مکتب اسلام.

۳- مسؤولیت خطیر تشخیص “امام” با ویژگیهایی که مکتب معین نموده، بطور مستقیم یا بواسطه خبرگان امین.

۴- ادای حقوق امام و حاکم اسلامی در ازای ادای حقوق متقابل مردم توسط امام.

۵- نظارت برعملکرد حاکم اسلامی مبنی بر حسن اجرای فرامین مکتبی بطورمستقیم یا بواسطه خبرگان امین.

و پایان سخن فرازی از کلام امیرمؤمنان(ع) که فرموده‏اند:

« بزرگترین این حقوق متقابل، حق حکومت بر مردم و حق مردم بر حکومت است. فریضه الهی است که برای همه، بر همه حقوقی مقرر فرموده، این حقوق را مایه انتظام روابط مردم و عزت دین آنان قرار داده است. مردم هرگز روی صلاح و شایستگی نخواهند دید مگر حکومتشان صالح باشد و حکومتها هرگز به صلاح نخواهند آمد مگر توده ملت به حقوق حکومت وفادار باشند و حکومت حقوق مردم را ادا کند، آن وقت است که «حق» در اجتماع محترم و حاکم خواهد شد؛ آن وقت است که ارکان دین بپا خواهد خاست؛ آن وقت است که نشانه‏ها و علائم عدل بدون هیچ‏گونه انحرافی ظاهر خواهد شد، و آن وقت است که سنتها در مجرای خود قرار خواهد گرفت و محیط و زمانه محبوب و دوست داشتنی می‏شود و دشمن از طمع بستن به چنین اجتماع محکم و استواری مأیوس خواهد شد»[۶].

 

نقش روحانیت در انقلاب اسلامی :

برای اینکه ما در این­جا نقش روحانیت را در انقلاب اسلامی مورد بررسی و توجه بیشتری قرار دهیم سزاوار است تحت دو مبحث آن را مطرح نماییم.

الف) نقش برجسته­ی امام خمینی در انقلاب اسلامی در همه­ی انقلاب­ها نقش رهبری در ایجاد و تکوین خط جدید و به دنبال آن نظام سیاسی و اجتماعی جدید، انکارناپذیر است؛ اما این نقش در بعضی از انقلاب­ها مانند انقلاب اسلامی بسیار برجسته و خاص یک شخصیت است و در پاره­ای دیگر به یک جریان یا گروه تعلق می­یابد. در مکتب اراده­گرایی، که خود امام خمینی (ره) هم مؤید آن بودند، به نقش رهبری در وقوع انقلاب تأکید می­گردد. به­هر روی، قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ این رهبری را محرز و زمینه­ی نقش تعیین­کننده­ی امام خمینی را در وقوع انقلاب اسلامی فراهم ساخت. بسیج عمومی یکی از مهم­ترین عوامل در وقوع انقلاب است. هرچند این بسیج موقوف به وضعیتی است که از اراده­ی افراد خارج و نقش رژیم پیشین در ایجاد نارضایتی عمومی بسیار زیادتر از نظریه­های انقلاب است؛ اما هم­سو کردن همه­ی نیروها و ایجاد زمینه­ی انقلاب هم نیازمند طراحی و مهندسی است که تاکنون به نام بزرگان تاریخ ثبت شده است و از آن جمله است کار امام خمینی. کار امام خمینی را می­توان در چهار نکته تشریح کرد: یکی احیای اندیشه­ی دینی، دوم سازماندهی انقلابی روحانیت، سوم گردآوری سایر گروه­ها زیر چتر روحانیت و بالاخره بسیج توده­ها. گفتار اول: احیای اندیشه­ی دینی لازم به ذکر این نکته است که آشنایی ایران با مغرب زمین با هجوم اندیشه­های غربی به سرزمین ما همراه بود و در زمان رضاشاه نمادهای تمدن غرب و تغییر روش زندگی مردم به سبک غرب نیز به گونه­ای اقتدارگرایانه آغاز شد. این الگو در ترکیه نیز به کار گرفته شد و گمان می­رفت پس از یکی دو دهه، اعتقاد به دین در ترکیه و ایران از بین برود؛ اما دست کم به دو دلیل در ایران چنین نشد: یکی وجود روحانیت شیعه و دیگری باور قوی مردم همراه فرهنگ دولت­ستیزی ایرانیان که فرامین حکومت­ها را معکوس عمل می­کردند. در عین حال این خطر وجود داشت که به مرور ایام، مردم از شعائر دینی غفلت کنند، اما وجود تقیّه از یک سو و وجود مراکز تشیع در عراق از سوی دیگر، از چنین کاری جلوگیری کرد. در زمان پهلوی دوم هم ترس و احترامی که حکومت نسبت به آیت­الله بروجردی داشت، دست آن­را در سرکوب روحانیت و گسترش اعمال ضد­مذهبی می­بست. پس از رحلت آیت­الله بروجردی، چنین تصور می­شد که مانع از بین رفته است. در چنین وضعیتی قیام ۱۵ خرداد صورت پذیرفت که نتیجه­ی آن عبارت بود از تثبیت رهبری امام خمینی و تبدیل مساجد به کانون­های مقاومت و بالاخره شکاف ترمیم­ناپذیر روحانیت و حکومت. محور اصلی بحث امام خمینی در احیای اندیشه­ی دینی، در مبارزات سیاسی واقعه­ی عاشورا بود: «امام حسین ـ علیه السلام ـ نیروی چندانی نداشت و قیام کرد; دربار اموی خیلی خوشحال می­شد که سیدالشهدا بنشیند و حرف نزند و آن­ها بر خر مراد سوار باشند».[۷] پس از این ارجاع عام، باید به تأثیر کتاب «ولایت فقیه»[۸] توجه کرد. در حقیقت این کتاب بر آن­چه محال تلقی می­شد، نقطه­ی پایان گذاشت و با صراحت تشکیل حکومت اسلامی را مطرح کرد. امام خمینی در کتاب «البیع» نیز دلایل ضرورت حکومت اسلامی را بیان داشته، می­فرماید: «لزوم حکومت برای گسترش عدالت، تعلیم و تربیت، حفظ نظم، رفع ظلم; از واضح­ترین احکام عقول است».[۹] اما آن­چه شاید از همه­ی این نکات مهم­تر باشد، نطق­های آتشین امام خمینی و ترویج این اندیشه بود که اسلام تنها راه رهایی مردم مستضعف و مسلمان از چنگال استعمار و استکبار است. این نکته، در احیای اندیشه­ی اسلام سیاسی، در عصری مؤثر افتاد که مبارزه­ی چپ­گرایانه با امپریالیسم و استعمار تنها راه رهایی به شمار رفته و بر جریان­­های فکری و روشنفکری مسلط شده بود؛ اما این راه در جنگ­های چریکی و آموزه­های مارکسیستی خلاصه می­شد. زیرا راه دومی که در عرصه­ی گیتی­گرایی (سکولاریسمی) مطرح شده بود، یعنی تکیه بر ناسیونالیسم، پیش از این در جریان ملی شدن نفت در ایران یا ملی شدن کانال سوئز در مصر شکست خورده بود. اهمیت طرح اسلام سیاسی، نقش مذهب در بسیج توده­های مردم بود وگرنه مبارزات در حصار ذهنیت روشنفکری و ایدئولوژی­های گیتی­گرا (سکولار) محبوس و عقیم می­ماند. در این ایام دانشمندان دیگری هم وجود داشتند که پاره ای خلأهای نظری را پر می­کردند. اما هیچ یک از آن­­ها به لحاظ استقامت و حتی درایت سیاسی به پایه­ی امام خمینی نمی­رسیدند. به­ویژه آن­که ایشان اسلام را به گونه­ای مطرح می­کردند که مسلمانان را از هر ایدئولوژی دیگر مستغنی می­گرداند: «اسلام مکتبی است که برخلاف مکتب­های غیرتوحیدی، در تمام شوون فردی و اجتماعی و مادی و معنوی و فرهنگی و سیاسی و نظامی و اقتصادی دخالت و نظارت دارد و از هیچ نکته ولو بسیار ناچیز که در تربیت انسان و جامعه و پیشرفت مادی و معنوی نقش دارد فروگذار ننموده است».[۱۰]

گفتار دوم: سازماندهی انقلابی روحانیت  

روحانیت شیعه در طول تاریخ با حکومت­های دینی و عمدتاً ظالم درگیر بوده است؛ اما این درگیری سازماندهی شده نبود و بیشتر، حرکت­های توده­واری بود که چندین عالم دینی آن­ها را هدایت می­کرد. تقریباً تا درگذشت آیت­الله بروجردی این وضع ادامه داشت؛ اما پس از آن گروه جدیدی از روحانیون به رهبری امام خمینی (ره) شکل گرفته، قدم به میدان مبارزه گذاشتند. امام (ره) طی بیانیه­ای سیاسی در سال ۱۳۲۳، روحانیون را به قیام دعوت کرده، می­نویسد: «; هان ای روحانیین اسلامی! ای علمای ربانی! ای دانشمندان دین­دار! ای گویندگان آیین دوست! ای دین­داران خداخواه! (;) امروز روزی است که نسیم روحانی الهی وزیدن گرفته و برای قیام اصلاحی بهترین روز است (;)».[۱۱] امام پس از احراز مقام مرجعیت، در اوایل دهه­ی ۴۰ خورشیدی، امکان بیشتری برای مداخله در امور سیاسی پیدا کرده، شبکه­ی گسترده­ای از شاگردان خود را با مسایل سیاسی و مبارزاتی آشنا نمود، ایشان در فرازهای مختلف از رابطه­ی روحانیت و سیاست یاد نموده است که الگوی عمل بسیاری از پیروان ایشان گردید و روحانیت را به­طور گسترده با مسایل سیاسی درگیر نمود. در این­جا به نمونه­هایی از بیانات امام (ره) در این باره اشاره می­کنیم: «این را که «دیانت باید از سیاست جدا باشد و علمای اسلام در امور اجتماعی و سیاسی دخالت نکنند» استعمارگران گفته و شایع کرده­اند. این را بی­دین­ها می­گویند. مگر زمان پیغمبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ سیاست از دیانت جدا بود؟;»[۱۲] «مسأله­ی جدا بودن دین از سیاست، مسأله­ای که با کمال تزویر و خدعه طرح کردند حتی ما را هم مشتبه کردند، حتی کلمه­ی آخوند سیاسی یک کلمه­ی فحش است در محیط ما;»[۱۳] «لکن در عین حالی که فقیه هستید جناح سیاست را رها نکنید، تفکر کنید در امور، وارد بشوید در امور، دخالت کنید در امور «من فقیهم و دیگر کاری ندارم به چیزی» نمی­شود این;»[۱۴] «علمای اسلام وظیفه دارند از احکام مسلّمه دفاع کنند، از استقلال ممالک اسلامی پشتیبانی نمایند.»[۱۵]

 

 

 

 

«شما ای علمای بزرگ اسلام و سیاسیون بزرگ که از فشار شاه هراسی به دل راه نمی­دهید، نشانه­ی اتحاد و قوت روحیه­ی ملت هستید و در این موقع حساس نه تنها باید استقامت کنید بلکه روحیه­ی عالی مقاومت جامعه را هرچه بیشتر تقویت کنید»[۱۶]. این­گونه سخنان امام تفکر تازه­ای در میان روحانیون به­وجود آورد به­طوری­که علی­رغم هزینه­ی سنگین مخالفت با نظام سیاسی به­طور وسیع درگیر انقلاب گردید. گرچه اثبات حضور روحانیت در صحنه‎ی ­مخالفت با رژیم پهلوی جای تردیدی ندارد؛ دو شاخص مهم تعداد شهدای روحانیت و تعداد روحانیون ممنوع­المنبر، دلایل معتبری برای حضور فعال روحانیت در صحنه­ی بسیج انقلابی است. و می­توان نتیجه گرفت که روحانیت از اوایل دهه­ی چهل شمسی، به­طور جدی وارد معادلات سیاسی، اجتماعی شده، عملاً در کشمکش­های سیاسی مخالفین و موافقین نظام سیاسی نقش فعالانه­­ای ایفا نمود و در این راه رنج­های زیادی از جمله زندان، شکنجه و حتی شهادت را تحمل نموده است.

گفتار سوم: گردآوری سایر گروه­ها تحت رهبری روحانیت گروه­ها و طیف­های مختلفی در دهه­ی ۴۰ و ۵۰ شمسی مدعی مبارزات سیاسی بودند که آب هیچ­کدام در یک جوی نمی­رفت. اما کار امام خمینی این بود که به دو دلیل همه­ی گروه­های سیاسی را به پیروی از روحانیت تشویق کند: یکی حرکت انقلابی و ایستادگی بی­چون و چرا در برابر قدرت حاکم و دیگری نشان دادن توان بسیج گروه­ها و توده­ها که در توان هیچ گروه دیگری نبود. جان فوران وضعیت را به این صورت توصیف می­کند: «در متن ساختار طبقاتی ایران، روحانیان، بازاریان، پیشه­وران، روشنفکران، کارگران و طبقه­های حاشیه­ی شهری یک ائتلاف مردمی تشکیل دادند. زنان و اقلیت­های قومی نظیر کردها، آذری­ها و ترکمن­ها، خارج از مقوله­ی طبقاتی، به صورت یک­دست در ائتلاف شرکت کردند».[۱۷] گفتار چهارم: بسیج مردم در حقیقت این مسئله به امامت، ولایت و تقلید برمی­گردد.

مردم ایران به­ ویژه شیعیان، سخنان رهبران مذهبی خود را می­شنیدند و به جان می­خریدند. واقعه­ی رژی و ده­ها رویداد دیگر، حکایت از این می­کند که قدرت مرجع تقلید در بسیج توده­های مردم از هر کس دیگر بیشتر است. در عین حال وجه ممیز حرکت امام خمینی نسبت به سایر علما و مراجع تقلید، سیستمی بودن آن است. آن­چه امام انجام داد، یک حرکت شتاب­زده و احساسی نبود. مردم آرام آرام با پیام­های امام خمینی همراه و دل­سپرده شدند و آمادگی روحی و روانی برای ورود به قیامی گسترده و پایدار را پیدا کردند. این حرکت شبیه حرکت پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در دعوت مردم به اسلام بود که ابتدا آرام و در خفا صورت گرفت و بعد به صورت موجی گسترده درآمد. از آن­جا که در بحث مربوط به نقش روحانیت در بسیج توده­ها به موارد عینی و کم و کیف کار اشاره خواهیم کرد، در این­جا به همین اندازه بسنده می­کنیم.

ب) روحانیت شیعه در نقش ادامه دهنده­ی راه امام خمینی این قسمت به آن گروه از روحانیونی که در انقلاب اسلامی حضوری فعال، سازنده و انقلابی داشتند اختصاص داده خواهد شد. نیز نقش مثبت روحانیت در روند انقلاب اسلامی در فاصله­ی زمانی ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷ هجری شمسی از پنج زاویه­ی متفاوت بررسی خواهد شد. منظور از نقش مثبت روحانیت، هرگونه اقدام عملی، سخنرانی، اطلاعیه، کتاب، تبلیغ، اعلامیه و رهبری در مخالفت با نظام سیاسی پهلوی است.

در اغلب جنبش­های توده­ای ایران، علما نقش کلیدی در برانگیختن توده­های مسلمان داشته­اند، علما معمولاً به صورت قهرمانان عدالت و مدافع فقرا بوده­اند و مردم علما را به منزله­افرادی به شمار می­آوردند که در موقع لزوم می­توانسته­اند هم در برابر قدرت داخلی و هم در برابر نیروهای خارجی ایستادگی کنند.[۱۸] گوستاو لوبون در روان­شناسی توده­ها معتقد است توده­ها همیشه از طریق یقین حاصل از دین حسّی، آمادگی پذیرش یک عقیده و در نتیجه، عمل برای آن­را پیدا می­کنند: «بررسی یقین توده در دوران­های عقیدتی و چه در زمان قیام­های بزرگ سیاسی قرن گذشته، نشان می­دهد که این یقین­ها، همیشه شکل مشخصی دارند که من نام بهتری از «دین حسّی» (احساسی که از داشتن دین به انسان دست می­دهد ـ م» برای آن نمی­شناسم».[۱۹]

بنابراین حس ناشی از اعتقاد دینی یکی از مهم­ترین عوامل محرک توده­هاست و مسلماً آن گروه اجتماعی می­تواند در بسیج توده­ها نقش مهم­تری ایفا نماید که با اعتقادات و احساسات دینی مردم سر و کار داشته باشد که در ایران این گروه روحانیون بودند.
در این­جا برای بررسی دقیق­تر موضوع از چارچوب نظری بسیج سیاسی چارلز تیلی استفاده می­کنیم. وی معتقد است که «انقلاب متضمن خشونت سیاسی هدفمند، سازمان­یافته و داوطلبانه از سوی گروه­های محروم و ناراضی علیه حکومت است».[۲۰]

به عبارت بهتر از نظر تیلی، مهم­ترین عنصر هر انقلاب، بسیج سیاسی توده­ها بوده، ایدئولوژی، رهبری، تشکل و سازمان و توده­ی مردم مهم­ترین ارکان هر بسیج سیاسی است.[۲۱]
هر یک از این موارد در انقلاب اسلامی و نقش روحانیت در هر یک از آن­ها در گفتارهای پنج­گانه­ی زیر بررسی می­شود: گفتار اول: نقش روحانیت در سازماندهی و بسیج نیروهای مخالف.

گفتار دوم: نقش روحانیت در تبیین و ترویج ایدئولوژی انقلاب اسلامی.
گفتار سوم: روحانیت و شیوه­های مبارزه. گفتار چهارم: نقش روحانیت در هم­بستگی میان نیروهای مخالف. گفتار اول: نقش روحانیت در سازماندهی و بسیج توده­ها
۱ـ از طریق مساجد امام (ره) در یکی از مصاحبه­های خویش با حامد الگار درباره­ی نقش روحانیت و مسجد در بسیج انقلابی توده­ها چنین می­گویند: «در تمام مراحل، روحانیت نقش اول (را) داشت; همه­ی این­ها بودند لکن آن­که ملت را بسیج کرد، آن روحانیون بودند، یعنی هر مرحله­ای یک مسجد یا چهار مسجدی که دارد، چهار تا روحانی دارد مردم به آن اعتقاد دارند; اگر این روحانیت را از این نهضت از اول برمی­داشتیم، اصلاً نهضتی نمی­شد، مردم به کس دیگری گوش نمی­دادند;».[۲۲][۵] به نقش مساجد و روحانیون در بسیج توده­ها، حتی مخالفان هم اقرار می­کردند. داریوش همایون، وزیر اطلاعات و جهان­گردی کابینه­ی آموزگار، گفته بود:

«من احتمالاً باید بگویم اوایل حکومت آموزگار که خودم در آن حکومت بودم، در جلسه­ای اظهار نگرانی کردم; . که چه خبر است که این همه مسجد دارد در همه­ی ایران باز می­شود; به هر حال از میانه­های سال ۱۳۵۶ پیدا بود که نیروی مذهبی دارد قدرت می­گیرد». نیکی کدی هم به این نکته توجه داشته می­گوید:

«طبقه­ی وسیعی از تحصیل­کرده­ها، دانشجویان­ طبقه­ی سیاسی جدید و تهیدستان شهری تحت تأثیر و سازماندهی مساجد ستون فقرات سیاست نوین مردمی را فراهم ساختند».[۲۳] این گونه جاذبه­ها در واقع تحت تأثیر روحانیون برجسته­ای صورت می­گرفت که جوانان به آن­ها اعتقاد و اعتماد داشتند. برای مثال دکتر محمد مفتح، در مسجد امیرالمؤمنین امیرآباد، واقع بین دانشگاه تهران و خوابگاه دانشجویان نماز می­گذارد که این فرصت مناسبی برای دانشجویان کوی دانشگاه بود. جان استمپل، از وابستگان سفارت امریکا در ایران، در کتاب خود درباره­ی این موضوع می­نویسد: «یک جنبه­ی مهم رشد حرکت انقلابی، مشارکت دایمی و فزاینده­ی سازمان­های شیعی مذهب ایرانیان در جنبش توده است. در کشور ۳۵ میلیونی ایران تقریباً ۸۰ تا ۹۰هزار مسجد و ۱۸۰ تا ۲۰۰هزار روحانی وجود دارند. سریع­ترین و مطمئن­ترین راه برای رساندن پیام از شهری به رهبران شهر دیگر، از طریق شبکه­ی مسجد انجام می­گرفت که توسط روحانیون رده بالا، سازمان می­یافت».[۲۴] مسجد در انقلاب اسلامی، عمده­ترین مکان شروع تظاهرات و راه­پیمایی­ها بود. در واقع تجمع جمعیت که عمده­ترین عامل شکل­گیری توده­هاست، عنصر اصلی شکل­گیری اعتراضات توده­ای علیه نظام حاکم بوده، تحرکات و فعالیت­های فردی مخالفت­آمیز بلافاصله و با کمترین هزینه از سوی نظام سیاسی مستقر سرکوب می­شود؛ اما هنگامی که تعداد زیادی از جمعیت، به­طور سیل­آسا در خیابان­ها به حرکت درآیند، سرکوب یا کنترل آن­ها برای نظام مستقر هزینه­ی بالایی دارد. به­طور معمول، در اکثر انقلاب­ها، مکان­های عمومی نظیر باشگاه­ها در انقلاب فرانسه و یا شبکه­های مخفی حزبی عامل تجمع افراد هستند. اما نکته­ی شایان توجه در انقلاب اسلامی آن است که مساجد به­طور کاملاً آشکار همین کار ویژه را در انقلاب اسلامی ایران ایفا نمودند. مساجد همچنین عامل مهمی در تکثیر و ارسال پیام رهبران انقلاب به پیروان در اقصی نقاط کشور بودند.

«نوار موعظه­ها و سخنرانی­های (امام) خمینی از محل اقامت ایشان در عراق توسط شبکه­ی مسجد به شهر مقدس قم، محل سکونت (امام) خمینی قبل از تبعید برده می­شد. نوارها از قم به شهرهای دیگر ارسال می­گردید; این نوارها و جزوه­ها در مساجد دست به دست مردم می­گشت;».[۲۵]

۲- از طریق اطلاع­رسانی و آگاه کردن مردم مقدمه­ی هر بسیج سیاسی، شبکه­های اطلاع­رسانی برای سازماندهی نیروهای انقلابی است. شبکه­ی اطلاع­رسانی نیز چند کار ویژه­ی مهم انجام می­دهد:

۱ـ پیام­ها و رهنمودهای رهبر انقلاب را به سایر رهبران در نقاط مختلف کشور منتقل می­کند.

۲ـ رهبری را از میزان منابع و حمایت­های مردمی آگاه می­کند.

۳ـ میان افراد انقلابی، برای تجمع و یا اقدام مشترک، ارتباط برقرار می­کند.

۴ـ پیام­ها و سخنرانی­های هدایت­کننده­ی رهبران را به توده­های پراکنده می­رساند.

بدون وجود سازمان­ها و افراد اطلاع‎رسان، بین نیروهای مخالف و رهبران آنها هماهنگی برای اقدامات انقلابی به وجود نیامده، در نتیجه نیروهای پراکنده به صورت انفرادی به دست رژیم حاکم سرکوب می‎شوند. در هر بسیج سیاسی، نهادها و افراد خاصی این کار ویژه مهم را انجام می‎دهند؛ در انقلاب اسلامی روحانیون به واسطه جایگاه و ابزارهایی که در اختیار داشتند از عوامل اصلی پیام رسانی محسوب می‎شدند و چون رهبری انقلاب اسلامی در خارج از مرزهای سیاسی کشور قرار داشته، بنابراین تنها راه برقراری رابطه میان رهبری و انقلابیون از طریق شبکه اطلاع رسانی بود. اعلامیه، اطلاعیه و پیام که غالباً به گونه نوشتار یا صوتی تهیه می‎شدند، عمده‎ترین ابزارهای اطلاع‎رسانی در انقلاب اسلامی بودند. روحانیون عمده‎ترین گروه تهیه کننده و تکثیر کننده اعلامیه‎ها و اطلاعیه‎های انقلاب اسلامی بودند. روش‎های متعدد اطلاع‎رسانی در جریان بسیج توده‎ای عبارت بودند از:

    اطلاعیه: در مواردی مانند دعوت به سخنرانی یا دعوت به تجمع و یا برگزاری مراسم خاص، اطلاعیه مانند ابزار خبررسانی استفاده می‎شد. همچنین اگر روحانیون قصد می‎کردند درباره موضوعی خاص، نظر خود را به عموم مردم یا به دولت اعلام نمایند، به این منظور از اطلاعیه استفاده می‎نمودند. اطلاعیه‎های مراجع، علما و روحانیون مختلف درباره مسایلی مانند مخالفت با تبعید امام، مخالفت با حق رأی زنان و; از این دسته بود.

در واقع روحانیون با صدور اطلاعیه، نظر خود را به عموم مردم ابلاغ می‎کردند و آنها را علیه یا له موضوعی بر می‎انگیختند.

    اعلامیه‎ها: به طور معمول سخنرانی‎ها و پیام‎های رهبری انقلاب و سایر رهبران درباره مسایل انقلاب و مبارزه بود که اغلب برخلاف اطلاعیه‎ها، به صورت مخفی چاپ، تکثیر و توزیع می‎شد و گرچه عامل توزیع آن اغلب نوجوانان و جوانان بودند، گرداننده اصلی تهیه و توزیع، روحانیون مخالف بودند.
    تلگراف‎ها: در مناسبت‎های مختلف مذهبی و غیر مذهبی، برخی پیام‎های روحانیون به مردم از طریق تلگراف‎هایی که بعداً متن آن برای عموم منتشر می‎شد، منتقل می‎گردید. برای نمونه اگر یکی از علما قصد اعلام حمایت از امام را داشت، در تلگرافی به ایشان و طرح موضوعی خاص، نظیر تبریک یا تسلیت به مناسبت ایام به خصوص، این مسئله را به اطلاع عموم می‎رساند.
    نوار: سخنرانی‎های امام و سایر فعالان انقلاب از طریق نوارهای کاست، در عراق و یا در داخل تهیه و تکثیر شده. در اختیار عموم قرار می‎گرفت و حتی بسیاری از اعلامیه‎ها از روی نوارها نگاشته می‎شد.
    رادیو: بخشی از اطلاع‎رسانی انقلاب، از طریق شبکه رادیویی که در اختیار ایرانیان مخالف در عراق بود، انجام می‎شد و بخشی نیز از طریق خبرگزاری‎های خارجی پخش می‎شد.
    ۳ روحانیت و پخش اعلامیه‎ها اگر چه در تهیه و صدور اعلامیه، روحانیون درجه اول و دوم بیش‎ترین نقش را ایفا نموده‎اند، در پخش و توزیع آنها طلبه‎های جوان نقش مهم‎تری داشتند.
    ۴ از طریق مراسم مذهبی و عزاداری از جمله عوامل دیگری که روحانیت برای بسیج سیاسی در انقلاب اسلامی از آن به طور گسترده استفاده نمود، مراسم گوناگون مذهبی از قبیل دهه اول محرم و اعیاد مذهبی بودند. استفاده از مراسم مذهبی دارای دو ویژگی خاص بود که روحانیون می‎توانستند به منظور مبارزه، از آنها استفاده کنند: اولاً: پوشش مراسم مذهبی برای فعالیت‎های سیاسی از یک طرف عامل مخفی‎سازی فعالیت بود و از طرف دیگر برخورد مأموران رژیم را با آن تقریباً غیر ممکن می‎کرد؛ زیرا رژیم کم‎تر چنین جرئتی به خود می‎داد که با مراسم مذهبی مردم مخالفت کند و یا بخواهد جلوی آن را بگیرد. ثانیاً: در هر مراسم مذهبی، مردم بدون دعوت و برای اجرای مراسم، در مساجد و تکایا و یا اماکن مقدس دیگر حضور می‎یافتند و خود به خود جمعیت عظیمی بدون سازماندهی قبلی در یک جا تجمع می‎کردند و این فرصت خوبی برای برانگیختن توده‎ها و اقدامات انقلابی نظیر پخش اعلامیه و; بود. در بسیاری از شیوه‎های انقلابی، تجمع مردمی که مخالف اقدامات رژیم هستند، از مشکل‎ترین کارهای بسیج است؛ اما در انقلاب اسلامی مراسم مذهبی با کم‎ترین هزینه، این فرصت را در اختیار انقلابیون قرار می‎داد.

۱- مرتضی مطهری، سیری در نهج‏البلاغه، چاپ نوزدهم, تهران: صدرا, دی ۱۳۷۸)، صص ۱۳۳-۱۳۵

۲- مرتضی مطهری، همان، صص ۱۳۹-۱۴۰

۳- در انقلاب اسلامی نیز این ملت بودند که آزادانه و آگاهانه، حاکمیت نظام جمهوری اسلامی را از   طریق رفراندم و قبل از آن در شعارهایشان برگزیدند.

۴- مرتضی مطهری، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران: صدرا, بی‏تا، ص ۸۶

۵- علی شریعتی، مجموعه آثار، ج ۲۶, چاپ پنجم, تهران: نشر آزمون, ۱۳۷۱, ص ۵۷۶

۶- نهج‏البلاغه، خطبه ۲۰۷

۷- صحیفه­ی نور، ج ۱، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۷۰، ص ۱۷

۸- امام خمینی، ولایت فقیه: حکومت اسلامی، تهران امیرکبیر، ۱۳۷۰

۹- امام خمینی، البیع، جلد ۲، ص ۴۷۱

۱۰- امام خمینی، وصیت­نامه­ی سیاسی ـ الهی، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۷۱، ص ۸

۱۱- صحیفه­ی نور، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۷۰، ج اول، ص ۲۵

۱۲- روح­الله خمینی، ولایت فقیه، همان، ص ۱۶

۱۳- صحیفه­ی نور، جلد ۵، ص ۱۹، (سخنرانی امام خمینی برای روحانیون در ۱۴ / ۱۱ / ۵۷).

۱۴- صحیفه­ی نور، جلد ۵، ص ۱۶۹

۱۵- صحیفه­ی نور، جلد ۱، ص ۱۸۸

۱۶- صحیفه­ی نور، جلد ۲، ص ۱۹۶

۱۷- فوران، پیشین، ص ۵۶۷

۱۸- نیکی، آر. کدی. چرا ایران انقلابی بوده است؟ فصل­نامه­ی گفت­و­گو، شماره­ی ۲۶، زمستان ۱۳۷۸، صص ۱۲۶ ـ ۱۲۵

۱۹- گوستاو لوبون، روان­شناسی توده­ها، ترجمه­ی کیومرث خواجوی­ها، تهران، روشنگران، ۱۳۷۱، ص ۹۳

۲۰- حمیرا مشیرزاده، مروری بر نظریه­های انقلاب در علوم اجتماعی، فصل­نامه­ی راهبرد، شماره­ی ۹، بهار ۱۳۷۵، ص ۱۴۵

۲۱- شجاع احمدوند، فرآیند بسیج سیاسی در انقلاب اسلامی ایران، مجموعه­ی مقالات انقلاب اسلامی و ریشه­های آن، جلد اول، تهران، معاونت امور اساتید و معارف اسلامی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری، ۱۳۷۴، ص ۶۰

۲۲- صحیفه­ی نور، جلد ۱۱، ص ۱۳۰

۲۳- نیکی کدی، بررسی تطبیقی انقلاب مشروطیت و انقلاب اسلامی، ترجمه­ی حسینعلی نوذری، روزنامه­ی ایران شماره­ی ۴۶۵، ۱۸ شهریور۱۳۷۵، ص ۶

۲۴- جان. دی. استمپل، درون انقلاب اسلامی، ترجمه­ی منوچهر شجاعی، تهران، رسا، ۱۳۷۷، ص ۷۰

۲۵- استمپل، همان، ص ۷۱