دانش رسان |
مرکز علم و دانش کشور مقاله بررسی وضعیت پرندگان باغ وحش تهران
در حال بارگذاری
توجه : به همراه فایل word این محصول فایل پاورپوینت (PowerPoint) و اسلاید های آن به صورت هدیه ارائه خواهد شد
مقاله بررسی وضعیت پرندگان باغ وحش تهران دارای ۹۲ صفحه می باشد و دارای تنظیمات در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است
فایل ورد مقاله بررسی وضعیت پرندگان باغ وحش تهران کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه و مراکز دولتی می باشد.
توجه : در صورت مشاهده بهم ریختگی احتمالی در متون زیر ،دلیل ان کپی کردن این مطالب از داخل فایل ورد می باشد و در فایل اصلی مقاله بررسی وضعیت پرندگان باغ وحش تهران،به هیچ وجه بهم ریختگی وجود ندارد
بخشی از متن مقاله بررسی وضعیت پرندگان باغ وحش تهران :
باغ وحشها برای آموزش و تفریح بازدید کنندگان و کارهای علمی‌روی حیوانات دایر می‌شوند. بسیاری از حیوانات از قسمتهایی از جهان آورده می‌شوند که بازدید کنندگان امکان یا ضرورت مسافرت به آن مناطق را نمی‌یابند . در باغ وحشها ، حیوانات در جایگاههایی نگهداری می‌شوند که تا حدود امکان به زیستگاه طبیعی و اصلی آنها شباهت داشته باشد. باغ وحشها همچنین از نظر تکثیر و پرورش حیوانات نادر و کمیاب نقش بزرگی ایفا نمایند. سرزمین ایران هم که به دلیل موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد خود دارای تنوع قابل توجهی از گونه های جانوری با خاستگاه جغرافیایی متفاوت است. نیاز به مکانهایی همچو باغ وحش دارد تا بتواند از گونه هایی که در سطح جهان نا یاب و منحصر به فرد و در معرض خطر انقراض هستند نگهداری و مراقبت کند. از این رو شناخت باغ وحشها و اهدافشان و کسب اطلاعاتی دقیق از وضعیت گونه های موجود در این مکانها ، ضروری به نظر می‌رسد.
مقدمه
پرندگان و حیوانات از دیر باز مورد توجه خاص و احترام ایرانیان بوده اند ، به نحوی که در روزگار هخامنشیان، برخی از آنان حتی جنبه تقدس یافته و هنرمندان تصویر آنها راروی دیوار کاخها و معابد نقش می‌کردند . علاوه بر آن، تصاویر این حیوانات و پرندگان به اصطلاح مقدس راگاه از سنگ ، نقره ، طلا ومفرغ می‌ساختند ، یا تصویر آنها را بر آثار هندی خود نقش می‌کردند . عقاب و شاهین به خاطر بلند پروازی و تیز هوشی و تیز جنگی ، غالباّ به صورت تک تک و زمانی باهم ، در یک اثر هنری جلوه گری می‌کنند .
ا پیشرفت علوم و پی ریزی دانش اکولوژی و توسعه آن که نقش و اهمیت و جایگاه ویژه کلیه مجموعه حیاتی طبیعت و تاثیرات آنها را بر یکدیگر آشکارتر گرداند ، نقش پرندگان در زندگی انسان اهمیت بیشتری یافت . مطالعه در زمینه کنترل بیماریها و آفات کشاورزی توسط پرندگان ، اهمیت آنها رادو چندان کرده ، زیرا به طوری که آشکار شده ، پرندگان در زمره مهمترین عوامل کنترل کننده آفات نباتی قرار دارند . پرندگان علاوه بر دانه خواری و نتیجتاّ کنترل علفهای هرز ، ناقلین بیماریها و بسیاری از حشرات مضر را نیز کنترل می‌کنند . ذکر این مطلب ضروری است که بسیاری از پرندگان دانه خور ، خساراتی هم به مزارع وارد می‌کنند، ولی بر خلاف تصور عموم ، حتی اگر شواهد متعددی در مورد نقش زیانبار پرندگان برای محصولات زراعی بیش از آنچه موجود است در دست باشد، باز هم نمی‌توان از ارزشهای بی شمار آنها چشم پوشید . اصولأّ در مقایسه با ارزشهای متعدد پرندگان در زمینه سالم سازی محیط زیست خسارات آنها جداّ قابل اغماض است . از طرف دیگر ، اهمیت اقتصادی پرندگان وحشی و اهلی برای انسان به عنوان منبع تامین پروتئین ، آنچنان روشن است که بی نیاز از توضیح است . تنها با توجه به نقش پرندگان در طبیعت است که می‌توان به ارزش وجودی و اهمیت واقعی آنها پی برد .
انسان شهر نشین امروز ، برای جبران دست کم برخی از زیانکاریها و لطمات هولناکی که به طبیعت وارد آورده است ، می‌بایست دست به تمهیدات برای حفظ تنوع زیستی زده و سعی در نگهداری بازمانده های طبیعت داشته باشد. ایجاد باغ وحش ها ، از جمله این تمهیدات است . متاسفانه ، شناخت و آگاهی مردم ایران از باغ وحش ها بسیار اندک است .
در باغ وحش تهران ، حدود ۳۰ گونه پرنده وجود دارد که در شرایطی که چندان هم مناسب نیست به حیات خود ادامه می‌دهند . امید است که با ارائه مطالبی در زمینه وضعیت پرندگان باغ وحش تهران ، باتوجه به اهداف حفاظتی ، تحقیقاتی ، آموزشی و تفریحی باغ وحش ها ، شرایط مساعدی برای نگهداری پرندگان فراهم گردد.
فصل اول
کلیات
۱-۱- هدف
پرندگان که گروه عظیمی‌از جانوران مهره دار را تشکیل می‌دهند ، دارای نقش و اهمیت ویژه ای در طبیعت هستند . در حقیقت پرندگان باز گوکننده و نمایانگر وضعیت اکولوژی محیط زیستشان هستند . بنابراین یک پرنده شناس باید یک محیط شناس خوب نیز باشد و اینجاست که پیوستگی مسائل زیست محیطی روشن می‌گردد . وجود گونه هایی از پرندگان در باغ وحش تهران و شرایط زیستی آنها در اسارت ، نگارنده را بر آن داشت تا پژوهش خود را بر این اساس قرار دهد. با این امید که کارشناسان علاقه مندان و دست اندرکاران محیط زیست به باغ وحش ها، به عنوان مکانی مهم و حساس برای حفظ و بقای گونه های مختلف جانوری توجه داشته باشند.
۱-۲- پیشینه تحقیق
در تابستان ۱۳۷۸ ، خانم مهندس علی عسگری ، وضعیت باغ وحشهای ایران را از زمان پیدایش تا کنون مورد بررسی قرار دادند ، غیر از این ، هیچگونه پیشینه تحقیقی در رابطه با این موضوع موجود نمی‌باشد .
۱-۳- روش کار و تحقیق
بازدید چند مرحله ای از باغ وحش تهران و مراجعه به کتابخانه ها ، روش جمع آوری اطلاعات برای انجام این پروژه بوده است . کتابخانه ها و سازمانها و مراکز مراجعه شده ، شامل موارد زیر می‌باشد :
– اداره کل منابع طبیعی استان تهران
– کتابخانه موزه آثار طبیعی و حیات وحش دارآباد
– کتابخانه سازمان حفاظت محیط زیست
– کتابخانه دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران
– باغ وحش تهران
فصل دوم
معرفی باغ وحشها و اهداف آنها
۲-۱- باغ وحش و سابقه تاریخی آن
نخستین باغ وحشی که تاریخ به آن اشاره می‌کند ، باغ شعور است که ۱۱۰۰ سال قبل از میلاد به وسیله نخستین پادشاه سلسه چو در چین ایجاد شد . در قرن های بعد نیز باغ وحش هایی به عناوین و اشکال گوناگون از جمله پارکهای پادشاهان و رجال ، کارناوال و سیرک به وجود آمده است ، ظهور باغ باغ وحش به شکل عمومی‌و عام المنفعه آن از زمانی آغاز شد که محققین مبتکر ، جانوران عجیب و غریبی را از کشورها و مناطق ناشناخته به همراه می‌آورند و مردم برای ارضای حس کنجکاوی به تماشای آنها می‌شتافتند . البته این سیستم به یک موزه زنده شبیه تر بود تا به باغ وحش به معنای امروزی آن ، در این باغ وحشها حیوانات را در قفس هایی که فقط به اندازه جثه آنها گنجایش داشت نگهداری می‌نمودند . امروزه اینگونه قفس ها تقریباّ از میان رفته است و تمایل عمومی‌بر آن است برای کلیه جانوران محیطی فراهم شود ، که به زادگاه و زیستگاه طبیعی آنها شباهت داشته باشد ولی این منظور هنوز در اکثر باغ وحش ها بیشتر به وسیله تزئینات مصنوعی و اشکال معماری و بعضاّ با گیاهان گوناگون تامین می‌شود و در نتیجه گرچه بعضی از تماشاگران این محیط را طبیعی و مناسب تشخیص می‌دهند ولی برای حیوانات درون آن همچنان به منزله قفس است . برای نگهداری از حیوانات صرفاّ تغذیه مناسب و بهداشت کافی نیست بلکه باید پا به پای آن برای ارضای عادات بیولوژیکی حیوانات مثلاّ از لحاظ گروه بندی ، خوابیدن ، تمیز کردن و پاسداری قلمرو نیز وقت کافی مبذول گردد .
به دلیل آگاهی از علاقه وافر ایرانیان به شکار و سر و کار داشتن آنها با حیوانات تا آن حد که بعضی از آنها را سمبل قرار داده اند ، می‌توان یقین حاصل کرد که در ایران پیش از اسلام ، باغ وحش وجود داشته است و اعراب فن تاسیس و اداره آن را مانند فنون دیگر ، از ایرانیان آ موختند و بنا به ذوق و سلیقه و فرهنگ خود در آن تغییراتی دادند.
دررستم التواریخ که نوشته ای است طنز گونه آمده است :« شاه سلطان حسین صفوی هم باغ وحشی داشت که در آن از انواع قوش ها ، تازی ها و سگان شیر گیر پلنگ فرسا ، فیلان مست منگلوسی ، اسب های برق رفتار ، تذروهای خوش رنگ ، بوقلمون ها و خروس های رنگارنگ و مرغ های نغمه سرا و شیر و موسوره و موش خرما وافعی و سنگ پشت نگهداری می‌شد.»
در خاطرات مخبراسلطنه هدایت آمده است :
«در زمان ناصر الدین شاه در تهران دو باغ وحش بود ، یکی در انتهای خیابان لاله زار فعلی قرار داشت که بعد ها ناصرالدین شاه آن را به نودهزار تومان فروخت و التماس های پزشک معالجش را که نگاهدارد که سبب لطافت هوای تهران است ، نشیند . در این باغ وحش از شیر و پلنگ و خرس و گرگ و بعضی از طیور و حیوانات کوهی نگهداری می‌شد ;و دیگری دردوشان تپه (تپه خرگوش ) .در این باغ وحش ناصرالدین شاه از شیر میمون هایی که بین شیر و میمون یا در حقیقت میمونی بی آزار که از کمر به بالا به شکل شیر بوده اند ،
دو عدد شیر و یک عدد خرس و دو عدد ببر و تعدادی گوزن ، آهو و بز کوهی که کنار هم به آزادی مشغول گشت دادن بودند ، نگهداری می‌شد . مظفرالدین شاه هم بعد از مراجعت از فرنگ ، باغ وحشی به سبک آن جا تاسیس کرد که حیواناتش از گرسنگی مردند ، چون بودجه آن را متصدیان مربوطه بالا کشیدند . درباره باغ وحش دوشان تپه گفته می‌شود که : ((پس از ساخته شدن قصر سلطنتی دوشان تپه در عهد ناصرالدین شاه در سنه ۱۲۶۹ هجری در جنب جنوبی دریاچه عظیمی‌که با قایق و کرجی روی آن سیر و تفریح می‌نمودند ، آب از میان آنها جاری بود و درندگانی از قبیل شیر و ببر و پلنگ و سایر وحوش را در آن جای دادند و هر روز به آنها طعمه می‌دادند ، و از جانب دیگر بروج و ابنیه مخصوصه برای طیور ساختند . پیش ترها ، باغ وحش در خود شهر ، نزدیک دروازه شمیران بود و بعد از ساختن باغ وحش دوشان تپه وحوش و طیور به آنجا منتقل شدند . ))
((به طور کلی از سرگرمیهای خلفای اسلام ، نگاهداری پرندگان اهلی ، وحشی و آهو و امثال آن بوده ، الناصر خلیفه اموی ، در کاخ الزهر خود ، باغ وحش بزرگی ساخت و باغ وحش بزرگتری برای نگاهداری پرندگان احداث نمود و تمام اطراف و بالای این باغ سیم کشی مخصوصی داشت که پرندگان بیرون نروند . بعضی از آنها به نگاهداری ماهی علاقه داشتند و آن ها را در ظرف های بلورین بزرگ می‌پرورند ، حتی بعضی از خلفای اسلام علاوه بر درندگان، عقرب و رطیل هم نگه می‌داشتند و با آن سرگرم می‌شدند . ))
پس از انقراض قاجاریه ، اقدامی‌برای تاسیس باغ وحش صورت نگرفت و تنها عملی که انجام شد ، دایر کردن باغ وحش خصوصی و حقیر در محوطه ای نا مناسب واقع در خیابان ولی عصر در سال ۱۳۳۲ بود . صاحب این باغ وحش آقای دولتشاهی و پزشک سرپرست این باغ وحش یوهانس آلمانی بود .
در این باغ وحش گونه هایی از قبیل ، شیر ،ببر ، خرس ، کرگدن سیاه ، گورخر ، انواع میمونها ،فیل ،بوفالو ، قوچ و میش ، کل و بز ، زرافه ، پلنگ ، گرگ ، روباه ، مرال ،شترمرغ ، انواع پرندگان شکاری ، در محیطی نا مناسب که به اعتراض مردم انجامید نگه داری می‌شد . البته باید اذعان داشت که با توجه به نظر بسیاری از افرادی که سالیان عمر خود را در این راه گذارده اند ، پزشکان و مسئول این باغ وحش ، به خوبی به کار خود واقف بوده و دلسوز بوده اند . این باغ وحش بعد از انقلاب توسط بنیاد مستضعفان مصادره گردید وبیشتر حیوانات آن به سر نوشتی نا معلوم دچار شدند .
در سال ۱۳۶۱ ، آقای وکیل و سپس آقای رزم آموز سرپرستی باغ وحش را به عهده گرفتند و باغ وحش را به محل فعلی آن در مجتمع فرهنگی ورزشی ارم انتقال دادند . که تا حال حاضر نیز باغ وحش در این مکان (بزرگراه کرج – تهران ) قرار دارد.
شایان ذکر است که برنامه ایجاد موزه تاریخ طبیعی و باغ وحش بزرگ تهران با توجه به رشد و توسعه اقتصادی در ایران و همچنین نیازهای جامعه در سالهای آینده براساس مطالعات و گزارشات جناب آقای اسکندر فیروز در سال ۱۳۵۰ به سازمان حفاظت محیط زیست ارائه شد که متاسفانه این طرح به اجرا در نیامد در این طرح که طی چند برنامه قرار بود به اجرا درآید تمامی‌هزینه های عملیات برآورد گردیده بود. در گزارش ایشان چنین آمده است :
)) باغ وحش بزرگ تهران شامل قسمتهای مختلف خواهد بود . مناطقی برای انواع حیوانات ایران در نظر گرفته می‌شود که در آن مناطق با توجه به محیط زیست طبیعی هر یک از گیاهان و در ختانی کاشته شده و پستی و بلندیهایی ایجاد می‌شود برای پرندگان آبزی ، دریاچه های مصنوعی ایجاد می‌گردد .
برای حیوانات افریقایی مناطق به خصوص با گیاهان و درختان افریقایی آماده خواهد شد و همچنین برای حیوانات قطبی و غیره . به علاوه تأسیساتی برای رفاه بازدیدکنندگان ایجاد می‌شود.این تأسیسات شامل دربهای ورودی _ رستوران _ محل نمایش فیلم و مراکز اطلاعات و پخش نشریات خواهد بود . برای انجام عملیات مربوطه یکدوره ده ساله پیش بینی می‌شود . برای ایجاد موزه تاریخ طبیعی و باغ وحش بزرگ تهران ، زمینی به مساحت ۳۰۰ هکتار در قسمت شرق تهران در نظر گرفته شده است . در مورد تهیه طرح باغ وحش از موسسه آرشیتکت باری ویز و آقای لوتارویتبورگ که دارای صلاحیت کافی می‌باشند دعوت به عمل آمده است که ماستر پلان باغ وحش را تهیه نمایند.))
در مشهد و شیراز و کرمان نیز در حال حاضر ، در محوطه ای به نام باغ وحش ، از چند گونه حیوان نگهداری می‌شود که چندان قابل ذکر و توجه نیست .
امکانات فعلی و موجود در باغ وحش تهران ، عبارتند از :
نمازخانه، قایقرانی ، سوارکاری ، غرفه فروش مواد غذایی ، غرفه فروش غذای حیوانات ، فضای بازی بچه ها ، کالسکه سواری ( در حال حاضر امکان استفاده نیست ) ، فروش حیوانات خانگی ، پانسیون حیوانات خانگی و سرویس های بهداشتی . در حال حاضر سه دامپزشک نیز به مراقبت از حیوانات می‌پردازند .
۲-۲- اهداف ایجاد باغ وحش ها
به طور کلی هدف از ایجاد باغ وحش گردآوری انواع مختلف جانور زنده و قرار دادن آنها در محوطه ای نظیر محیط زیست طبیعی آنها به منظور باز دید علاقه مندان می‌باشد . با ایجاد باغ وحش سیستم تفریحات سالم برای مردم به خصوص کودکان و نوجوانان گسترش می‌یابد . در دورانی که تمدن ماشینی ،فاصله شهروندها را با طبیعت روز به روز زیادتر می‌کند وجود باغ وحش لااقل گوشه ای از طبیعت و موجودات زنده و محیط زیست و نحوه زندگی آنها را برای مردم می‌نمایاند .
باغ وحش و فضای سبز آن اگر به طریق مناسب ایجاد گردیده باشد بلاشک گردشگاهی برای افراد به ویژه ساکنان شهرهای نزدیک آن خواهد بود . به علاوه باغ وحش های عظیم حتی باعث اشتهار شهرها گردیده و موجب جلب جهانگردان طبیعت و گردشگران می‌شود مانند باغ وحش سان دیگو . همچنین باغ وحش در برانگیختن افکار عمومی‌نسبت به حفظ منابع طبیعی و ایجاد حس حیوان دوستی در مردم نقش به سزایی دارد . از طرف دیگر باغ وحش اصولاً لابراتوار وسیعی است که هم می‌تواند مورد استفاده دانش آموزان و دانشجویان و دانشمندان علوم طبیعی قرار گیرد و هم در مطالعات نخجیرداری و اکولوژی مفید واقع شود . ایجاد محوطه هایی برای نگهداری حیوانات با شرایطی نظیر محیط زیست طبیعی آنها موجب تکثیر نسل حیوانات به ویژه حیوانات نادر و در معرض خطر انقراض است و این موضوع از نقطه نظر آنکه امروزه به دست آوردن گونه های مختلف حیوانات بسیار مشکل بوده و هزینه گزافی دارد و نیز آنکه بیشتر ممالک جهان ، زنده گرفتن حیوانات وحشی را ممنوع کرده اند قابل اهمیت می‌باشد .
۲-۳- لزوم ایجاد باغ وحش در شهرهای بزرگ
شهرهای بزرگ با وسعت و جمعیت روز افزون خود متأسفانه فاقد محل های مناسب برای تفریح ساکنین خود می‌باشد . ایجاد باغ وحش برای مردم و به خصوص خانواده ها، سالمترین تفریحگاه خواهد بود ، که در اوقات فراغت در آن به سیر و سیاحت بپردازند .همچنین گیاهان و درختان باغ وحش موجب سالم گردانیدن هوای شهرها شده و بر زیبایی آنها می‌افزاید . به علاوه وجود جانداران ایران و کشورهای جهان سبب برانگیختن حس کنجکاوی تماشاگران و آنها راوادار به مطالعه بیشتر در زندگانی حیوانات نموده و از این راه باعث بالارفتن سطح معلومات و آگاهی افراد خواهد شد . هجوم مردم به باغ وحش های ناقص و ابتدایی در شهر های تهران ، مشهد و اصفهان که دارای تعداد معدودی حیوانات در شرایط نه چندان مناسب هستند ، موید لزوم ایجاد باغ وحش بزرگ در شهرهای مختلف با آخرین اسلوب می‌باشد
۲-۴- ضوابط ایجاد باغ وحش
ابتدا باید ضوابط و سوابق موجود چه از لحاظ وضع جوی ومکانی و چه از لحاظ اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد تا بتوان باغ وحشی را که مطلوب نظر باشد به وجود آورد . انواع باغ وحش هایی که می‌توان مورد مطالعه قرار داد به شرح زیر است :
الف – باغ وحش اکولوژیکی : که عبارت است از باغ وحشی که حیوانات یک منطقه به خصوص مثلا ً کویری یا قطبی در آن نگهداری می‌شوند . مانند باغ وحش آلینزو در شهر اینسبورگ اتریش ب – باغ وحش تاکسونامیک : در این نوع باغ وحش گروههایی از انواع حیواناتی که از نظر زیست شناسی مشابهت دارند جمع آوری می‌شوند . اسلیم بریج انگلستان که انواع پرندگان مهاجر در آن نگهداری می‌شوند و یا مزرعه کت اسکیل ایالت نیویورک که مرکز انواع سم داران است از این نوع باغ وحش ها به شمار می‌روند .
پ – باغ وحش منطقه ای : که زیستگاه مجموعه ای است از حیوانات یک محیط یا یک منطقه جغرافیایی خاص .
ت – باغ وحش اونیورسال : در این نوع باغ وحش بر حسب امکانات سعی می‌شود که نمونه هایی از جانوران مهره دار تمام نقاط جهان گردآوری شود . اکثر باغ وحشهای جهان به ویژه در شهرهای بزرگ از این نوع هستند . مسئله مهم آن است که کدامیک از انواع باغ وحشهای مذکور برای شهرهای بزرگ ایران مناسب است . ولی موضوع به این سادگی نیست ، زیرا مقصود این نیست که به جمع آوری چندین هزار گونه از حیوانات مهره دار بپردازیم و از هر گونه یک جفت یا سه چهار رأس در محوطه های خاص در مجاورت یکدیگر قرار دهیم ، در چنین صورتی حتی با استفاده از بهترین متخصصان و آرشیتکتها و پس از صرف سالها وقت و هزینه ای سرسام آور صاحب باغ وحشی خواهیم بود نظیر باغ وحش فرانکفورت یا حداکثر سان دیگو که خود آنها بزودی کهنه و متروکه خواهند شد .
هدف ایجاد باغ وحش مکانی است که انواع باغ وحش های اکولوژیکی و تاکسونومیک و منطقه ای را در محیطی مناسب با هم تلفیق دهد .
۲-۵- حیوانات باغ وحش
حیوانات باغ وحش را از راههای مختلف گرد می‌آورند . در قرن پیش برای جمع آوری حیوانات به سرزمینهای دور دست سفر می‌کردند ولی امروزه حیوانات باغ وحش را بیشتر از صیادان حرفه ای می‌خرند یا با باغ وحشها و سازمانهای شکار کشورهای دیگر مبادله یا خریداری می‌کنند . سوداگران حرفه ای حیوانات ،در صید وحوش به طور سالم و نگهداری از آنها در قرنطینه قبل از حمل به جاهای دیگر مهارت کافی دارند و راه و رسم نگهداری و تغذیه آنها را به خوبی می‌دانند . از لحاظ حفظ سلامت حیوانات ، محل آنها اغلب با هواپیما صورت می‌گیرد . شکار حیوانات راههای گوناگون دارد . پرندگان و نهنگها را با تور می‌گیرند . با قرار دادن مواد چسبناک بر انتهای چوبی بلند برخی از پرندگان را صید می‌کنند . این مواد چسبنده که باعث گرفتاری پرنده می‌شود بعداً به وسیله ماده حلال از روی پرها پاک می‌گردد. برای گرفتن پستانداران از تله ، دام و محوطه مخصوص استفاده می‌شود . تفنگهای مخصوص که با آنها از راه دور مواد سست کننده یا فلج کننده به بدن حیوانات تزریق می‌گردد از موثرترین و انسانی ترین روشهایی است که امروزه به کار برده می‌شود . بسیاری از حیوانات باغ وحش در اسارت متولد شده اند . اینها نماینده نسلی هستند که هیچگاه به طور وحشی در طبیعت نزیسته اند .
حیواناتی که در باغ وحش متولد می‌شوند، مورد مراقبت خاص قرار می‌گیرند . میزان رشد آنها مرتباً زیر نظر دامپزشک قرار دارد . خیلی از حیوانات در اسارت نمی‌زایند و بقیه فقط با شرایط و تغذیه تنظیم شده تولید مثل می‌کنند. برای زایش ماده های آبستن ، لانه های مخصوص تهیه می‌شود . اگر مادر از بچه مراقبت نکند یا آنها را از خود براند بچه ها را جدا می‌کنند . نوزادان بسیاری از حیوانات مثل گربه ها و برخی از حیوانات را مانند نوزاد انسان در دستگاه گرم کننده یا انکوباتورمی‌گذارند ، بقیه را در محل تولد با رطوبت و گرمای منظم نگهداری و مراقبت دقیق می‌کنند ، و به آنها غذای مخصوص می‌دهند . ترکیب غذای نوزادان در پرورشگاه باغ وحش شامل شیر غلیظ شده یا پودر شیر ، شربت قند ، ویتامینهای مختلف و آنتی بیوتیک است . به بچه ها باید در روز و شب در فواصل معین غذا داده شود . هر چه بچه ها بزرگتر شوند به تدریج فرمول غذایی آنها نیز تغییر می‌کند، تا وقتی که بتوانند از غذای حیوانات بالغ تغذیه کنند . پرندگان ممکن است در باغ وحش جفتگیری کنند و لانه بسازند و تخم بگذارند و از تخم بچه در آورند . اگر بعد از تخمگذاری پرندگان به تخم خود توجه نکنند ممکن است آنها را در ماشین جوجه کشی تبدیل به جوجه کرد .
تخم مارها ولاکپشتهای دریایی و مارمولکها را نیز ممکن است در دستگاه جوجه کشی که دارای رطوبت زیاد باشد گذاشت . بعضی از حیوانات فقط بر اثر تولید دسته جمعی و حفاظتی که از آنهاشده است باقی مانده اند . همچنین باغ وحشها در صورتی که در تولید مثل حیوانات موفقیت داشته باشند می‌توانند نسل آن دسته از حیوانات را که تقریباً در معرض خطر نابودی هستند نجات دهند . برای نجات زندگی آنها باغ وحشها محوطه هایی را به این حیوانات اختصاص داده اند که بتوانند در آنجا تولید مثل کنند و بچه دار شوند . بطور کلی حیوانات پیشرفته یا advanced ، اسارت را به خوبی می‌فهمند، مثل کوسه که بلافاصله متوجه می‌شود که در اسارت قرار دارد.
زیستگاه جانوران را در باغ وحشهای جدید طوری میسازند که تا حد امکان به محیط زیستی طبیعی آنها ، نزدیک باشد . در بعضی قسمتها ظاهراً به نظر می‌رسد که یک دسته از حیوانات مختلف با هم زندگی می‌کنند ولی در حقیقت آنها به وسیله خندقها یا پرچینهای مخفی از هم جدا هستند . خیلی از حیوانات با هم سازگارند ، و می‌توانند در یک محوطه زندگی کنند . این گونه حیوانات عبارتند از ، گورخرافریقایی ، و شترمرغ در افریقا و ایموها و کانگروها در استالیا ، لاماهای وحشی و خوکچه در امریکای جنوبی . برخی از میمونها مثل بابونها ، مکاکها و گاهی نخستینیهای دیگر در یک جزیره صخره ای نگهداری می‌شوند . این جزیره در میان استخر بزرگی قرار دارد که حیوانات نتوانند از آن فرار کنند . حیوانات نر اغلب با هم جدال می‌کنند بنابراین باید برای حفظ آرامش ،نرها را به استثناء یکی ، از محوطه خارج ساخت . قفسهای بزرگ پرواز برای پرندگان ممکن است در داخل یا خارج ساختمان قرار داشته باشد ولی باید در آنها وسعت کافی برای درختها و استخرها منظور گردد . در این گونه قفسها پرندگان می‌توانند پرواز و جفتگیری کنند و لانه بسازند و جوجه های خود را بزرگ نمایند . حیوانات ظریف و کوچک معمولاً در ساختمانهای مخصوصی که از لحاظ درجه گرما و رطوبت و روشنایی تنظیم شده است ، نگاهداری می‌شوند . با این ترتیب می‌توان حیوانات بیابانی را در سردترین هوا و پنگوئنها را در گرمترین هوا در معرض تماشا قرار داد
.
در بسیاری از باغ وحشها حیوانات و تماشاچیان به وسیله خندقهایی از هم جدا می‌شوند . عمق و پهنای این خندقها به قدرت جهش حیوان بستگی دارد . خندقها ممکن است خشک یا از آب پر باشند . بعضی از پرندگان تندبال و بسیاری از دوزیستان و خزندگان به جایگاهی که دارای تهویه مطبوع باشد ، نیاز دارند در بسیاری از باغ وحشها نیز برای به نمایش گذاردن حیوانات شب فعال ، از جایی که دارای نور قرمز تیره است استفاده می‌کنند.
به طور کلی حیوانات باغ وحشها را به چهار روش تقسیم بندی می‌کنند و در کنار هم قرار می‌دهند :
۱) بر اساس رده بندی حیوانات
۲) بر اساس تقسیمات جغرافیایی : در این روش حیوانات هر قاره در یک قسمت از باغ وحش قرار می‌گیرند .
۳) بر اساس زیستگاه : حیوانات بومی‌ایران در زیستگاههای جنگلی خزر ، کوهستانی ، جنگلی زاگرس ، بیشه زارها و جنگلهای گرمسیری خوزستان ، بیابانی ، بلوچی واستپی قرار می‌گیرند .
۴) بر اساس روش مردم پسند : در این روش به نظرات مردم توجه می‌شود و حیوانات طوری کنار هم قرار می‌گیرند که برای بازدید مردم جالبتر و جذّابتر باشد .
خوراک و نحوه تغذیه حیوانات باغ وحش به قدری مختلف است که وجود یک آشپزخانه با مواد زیاد و متنوع ضرورت است . این مواد عبارتند از : میوه تازه ، سبزی ، غلات ، علوفه ، لوبیا ، دانه های روغنی ، شیر وگوشت اسب و همچنین ویتامینها و مواد معدنی که تقریباً به همه خوراکها اضافه می‌شود .
بدون تغذیه دقیق متعادل ( بعضی از غذاها باید باوزن حیوان متناسب باشد ) ، حیوانات باغ وحش خوب رشد نمی‌کنند و بچه نمی‌آورند و همچنین ممکن است برای ابتلا به بیماری مستعد گردند .
رژیمهای غذایی مخصوص برای بسیاری از حیوانات باغ وحش لازم است . فکها و پنگوئنها ماهی می‌خورند . مارمولک ها و قورباغه ها از کرم ، جیرجیرک ، سوسک یا حشرات زنده دیگر تغذیه می‌کنند . فلامینگو و لک لک سفید و پرندگان دیگر که رنگهای شفاف دارند چنانچه با غذاهای رنگیزه دار از قبیل هویج ، چغندر و سایر غذاهایی که به مقدار زیاد موادرنگی قرمز و زرد دارند تغذیه کنند دارای پرهای خوشرنگ خواهند شد . به پرندگان تندبال شربتی از عسل یا شکر داده می‌شود . معمولاً برای پرندگان ، مجموعه ای از دانه ها و غلات ، گوشت و تخم مرغ پخته به همراه ویتامین ها و مواد معدنی فراهم می‌آورند .
۲-۶- مراقبتهای پزشکی
مراقبتهای پزشکی از حیوانات بیمار یا مجروح در بیمارستانهای باغ وحشها انجام می‌شود . در این بیمارستانها دامپزشکان به عملیات جراحی ، جا انداختن استخوانها و مداوای حیوانات بیمار مبادرت می‌ورزند . حیواناتی که تازه به باغ وحش رسیده اند در اتاقهای مجزا نگاهداری می‌شوند ، تا اطمینان حاصل شود که از بیماری وانگل مبرا هستند . حیوانات بیمار را تا وقتی که سلامت خود را باز نیابند در جای آرامی‌نگاه می‌دارند . یکی از کارهای لازم ، گرفتن ناخنها ، کوتاه کردن چنگالها ، تراشیدن سمها ، قطع شاخها ، تعمیر و کشیدن دندانهای حیوانات است .قبلاً برای آرام نگاهداشتن حیوانات از قفسهای تنگ مخصوص استفاده می‌شد ، امّا امروزه تقریباً همه باغ وحشها از داروهای سست کننده که می‌توان از دور به بدن حیوانات تزریق نمود ، استفاده می‌کنند .
۲-۷- باغ وحش ویژه کودکان
کودکان در هر لحظه از زندگی خود به نکته های بسیاری بر می‌خورند که هر یک از این نکته ها قابل کشف و شناخت و یادگیری است . یک آموزش خلاق سعی می‌کند که همواره از تمامی‌مباحث و ماجراهای پیرامون کودکان به نفع آموزش استفاده کند . بدین ترتیب هر مکان و هر زمان می‌تواند جزیی از برنامه های آموزشی باشد . حساس کردن کودکان نسبت به محیط خود و افزایش آگاهی آنها ، از وظایف اصلی و مهم مربّیان است . امروزه باغ وحشهای مخصوص کودک ، یکی از قسمتهای بسیار مهّم را در اکثر باغ وحشها تشکیل می‌دهند . در این محوطه های مخصوص ، کودکان می‌توانند به حیوانات نزدیک شده و حتی به آنها دست بزنند . لمس حیوانات ، سبب افزایش انس و الفت کودک نسبت به حیوانات خواهد شد وجود چنین محوطه هایی برای باغ وحش تهران و دیگر باغ وحشها و تدبیر آن بسیار ضروری است . چرا که اکنون ، کودکان هستند که مقصد را تعیین می‌کنند و برای کودک شناخت محیط اطرافش و موجودات آن بسیار شیرین و جذاب است . باغ وحش ها ، جاهایی هستند که روزانه مورد بازدید بسیاری از کودکان و نوجوانان قرار می‌گیرد و تماشای حیوانات ، لمس آنها و حتّی غذا دادن به حیوانات می‌تواند برای بچه ها بسیار هیجان آور و آموزنده باشد .
۲-۸- نحوه طراحی باغ وحش ها
برای احداث یک باغ وحش آموزشی ، تفریحی و تحقیقاتی ، علاوه بر رعایت اصول ساخت باغ وحش باید به خصوصیات تک تک گونه ها آشنا بود . رفتار شناسی جانوری در باغ وحشها امروزه به صورت یک اصل کلی در آمده است و باغ وحشهایی به موفقیت رسیده اند که توانسته باشند شرایط زیست هر یک از گونه ها را به صورت طبیعی بازسازی کرده و نیازهای بومشناسی آنان را دقیقاً رعایت نموده باشند . ناگفته نماند که هر باغ وحش برای نیل به موفقیت نیاز به کارشناس مجرّب برای هر یک از راسته های جانوری دارد. به هر حال ، اصول زیر باید با توجه به مثالهایی که از وضع موجود باغ وحشهای تهران به میان می‌آید ، مورد توجه قرار گیرند :
۱- استفاده از خندق های محافظتی به جای نرده ، توری و یا هر مانع دیگر ، تا حدّ امکان . این امر باعث خواهد شد تا بیننده هر چه بیشتر خود را نزدیک به حیوان حس کند ، در نتیجه نا خودآگاه به حیوان علاقه پیدا کرده و در نهایت برانگیختن حس حیوان دوستی که یکی از اهداف باغ وحش است ، بر آورده خواهد شد . همچنین به کار بردن شیشه (عموماً برای پرندگان ) صحیح نیست ، چرا که بیننده احساس دیدن مستقیم حیوان را بدون شنیدن صدای این جانوران نخواهد یافت . در هر صورت به کار بردن نرده و توری ( مانع دید ) و شیشه ( مانع صدا ) باعث تنفر بازدید کننده از باغ وحش خواهد شد .
۲- رعایت فاصله دید از اهمیت بالایی برخوردار است چرا که بیننده از لحاظ روانی سعی دارد هر چه بیشتر به محل نگهداری حیوان نزدیک شود تا بهتر قادر باشد جانور مورد نظر را مورد بازدید قرار دهد . از نظر امنیتی فاصله بازدید کننده از دیوار محل نگهداری حیوانات چیزی حدود ۵/۰ متر منطقی به نظر می‌رسد از طرف دیگر ، محل نگهداری گونه ها نباید آنقدر وسیع باشند تا جانور از بیننده فاصله بگیرد و قابل تشخیص نباشد . در صورت اجبار به ساخت چنین فضاهایی ( مثلاً برای پرندگان آبزی دریاچه نسبتاً وسیعی مورد نیاز است ) می‌توان از تلسکوپهای با پایه ثابت استفاده نمود .
۳- عدم وجود مانع دید بین بازدید کننده و محل نگهداری حیوانات ، هر گونه مانع موجب آزار روانی بینندگان خواهد شد .
۴- استفاده از پوشش گیاهی محل زیست اصلی گونه و رعایت مرفولوژی زمین
۵- رعایت فضای کافی برای هر حیوان به منظور جلوگیری از فشار روانی و برقراری رفتارهای استرئو تایپ . این پدیده در هنگام فصل مستی جنسی به اوج خود می‌رسد
۶- به کار بردن نسبت جنسی مناسب با توجه به خصوصیات زیستی حیوان
۷- رعایت تراکم در واحد سطح ، این عمل نیز بر اساس یافته های زیست شناختی حیوان صورت می‌گیرد .
۸- قرار دادن موانع کوچک در محوطه حیوانات برای استراحت حیوان به دور از دید بینندگان این موانع باید کمتر از تعداد حیوانات باشد تا بینندگان قادر باشند حداقل چند حیوان را در محل بازدید کنند .
۹- دادن اطلاعات لازم به هر گونه به وسیله تابلوهای رنگی و تصویری که اطلاعاتی از قبیل نام حیوان ، محل زیست ، نوع غذا ، عادات مخصوص و; را در اختیار بازدید کنندگان قرار دهد .
۱۰- به کار بردن مصالح طبیعی مانند نرده های چوبی ، آلاچیق های پوشالی ، آبشخور با نمای سنگی و صخره ای و از این قبیل و همچنین رنگهای متناسب با محیط
۱۱- در اختیار گذاشتن ساعات غذا دهی به حیوانات برای باز دید کنندگان برای به حداقل رساندن تغذیه جانوران توسط باز دیدکنندگان با غذاهای نامناسب
در هر صورت نکات فوق ، موارد کلّی است که باید در طراحی و مدیریت باغ وحش در نظر گرفت . مطالب فوق و ویژگیهای اختصاصی و ضروری هر گونه در جای خود ، کمک به مدیریت بهتر ، نشاط و شادابی جانوران و در نهایت جلب بازدید کنندگان خواهد بود
فصل سوم
مقدمه ای بر پرنده شناسی
۳-۱- رده بندی پرندگان
برای رده بندی پرندگان از تغییرات ظاهری موجود در سیستمهای استخوانی و ماهیچه ای آنها استفاده می‌شود . در حال حاضر بهترین شیوه برای مشخص کردن جایگاه و رده بندی پرندگان ، تعیین تغییرات و وضعیت DNA در پرنده ، علاوه بر چگونگی شکل ظاهر و ویژگیهای اکولوژیک آنهاست .
بر اساس رده بندی کلی پرندگان در دنیا ، ۲۹ راسته ، ۱۸۷ تیره و بیش از دو هزار جنس و حدود ۹۶۰۰ گونه تا کنون شناسایی شده است
در سطح ایران ، ۱۹ راسته ، ۶۷ تیره ، ۱۹۹ جنس و ۵۰۴ گونه شناخته شده است . لازم به ذکر است که ایران با وسعت ۱۸۴/ ۶۴۸ /۱ کیلومتر مربع ، که نزدیک به ۶۰ ۰/۰ آن بیابانی و نیمه بیابانی و بخش قابل توجهی از آن گسترده ای از دشتهای نیمه خشک است ، از لحاظ تنوع گیاهی و گوناگون جانوری به نسبت وسعتش بسیار غنی است . علت این غنای زیستی و به خصوص غنای تنوع گونه ای پرندگان در ایران یکی وجود انواع زیستگاههای متفاوت است . علت دیگر موقعیت خاص زیست جغرافیایی ایران است که در فصل مشترک سه ناحیه عمده زیست جغرافیایی جهان قرار گرفته است پرندگان ایران بیشتر در ارتباط با ناحیه زیست جغرافیایی “دیرین شمالگان” (پالئارکتیک ) است . در واقع بسیاری از گونه های غرب دیرین شمالگان در نهایت گسترش شرقی خود به مناطق شمالی و ارتفاعات البرز مرکزی و زاگرس در ایران می‌رسند و این در حالی است که گونه های شرق دیرین شمالگان دامنه پراکنششان به شمال شرق ایران تا مناطق مرتفع و کوهستانی خراسان ادامه می‌یابد . بخش عمده ای از پرندگان جنوب شرقی ایران را گونه هایی از ناحیه زیست جغرافیایی شرقی ( اورینتال ) تشکیل می‌دهند و تعدادی از پرندگان جنوب غربی ایران نیز از ناحیه آفروحاره ای ( حبشی یا اتیوپیایی ) به ایران رسیده اند .
پرندگان ایران عمدتاً یکی از چند وضعیت زیر را دارند :
– گروهی در ایران مقیم هستند
– گروهی در ایران جوجه آوری می‌کنند ( بیش از ۳۲۰ گونه )
– گروهی مهاجر واقعی هستند که هر ساله در طول حداقل یک فصل از سر زمینهای دیگر به ایران آمده و سپس باز می‌گردند .
– گروهی نیمه مهاجرند یعنی جمعیتی از آنها مقیم و جمعیتی دیگر مهاجرند .
– گروه مهاجر عبوری هستند که مدت کوتاهی برای تغذیه و استراحت در مسیر مهاجرتی خود از شمال و شرق ناحیه زیستی خود به آفریقا و عربستان و یا از شمال شرقی اروپا به شبه قاره هندوستان در زیستگاههای مساعد ایران اطراق می‌کنند .
– گروهی از پرندگان ایران نیز مهاجر داخلی هستند که دامنه حرکت های فصلی آنها از مناطق شمالی به زیستگاههای جنوبی و بالعکس است و یا به صورت عمومی‌از مناطق مرتفع به مناطق کم ارتفاع تر آمده و مجدداً در بهار و تابستان به مناطق مرتفع تر باز می‌گردند .
– تعدادی از پرندگان ایران نیز به صورت اتفاقی و یا سرگردان به طور نامنظم و در شرایط بعضاً غیر معمول و شاید نامساعد در ایران دیده شده اند .
در ایران با وجودیکه حدود ۲۰ ۰/۰ مجموعه گیاهان بومی(اندمیک ) هستند ، تقریباً هیچ گونه پرنده بومی‌وجود ندارد . تنها هفت گونه از پرندگان ایران که اکثراً برخاسته از زیستگاههای خاص کوهپایه ای با بوته زارهای کوتاه و پراکنده اند ، خاستگاهشان این منطقه از جهان است . این گونه ها عبارتند از :
۱- صعوه ابروسفید ( prunella ocularis )
۲- سسک کوچک ( phyloscopus neglectos )
۳- چکچک ابلق خاوری( oenathe picata )
۴- چکچک دم سرخی oenathe xanthopryana ) )
۵- سینه سرخ ایرانی Irania gutturalis ) )
۶- کمر کلی بزرگ ( sitta tephronata )
۷- زاغ بور( podoces pleskei )
در بین این گونه پرنده ، زاغ بور تنها گونه ای است که پراکندگی آن منحصر به کویر مرکزی و کویر لوت ایران و بخشی از پاکستان است . این گونه بیش از هر گونه دیگری خاص ایران محسوب می‌شود .
۳-۲ – عادات و رفتار
واکنشهایی که پرندگان در برابر عوامل محیط اطراف از خود نشان می‌دهند ، یا به عبارت دیگر ، کلیه اعمال و تظاهراتی که پرنده در طول حیات خود دارد ، عادات و رفتار نامیده می‌شود . عادات و رفتار از مباحث بسیار مهم و جالب در خصوص زندگی کلیه جانوران است.
عادات و رفتار کلیه موجودات از دو حالت خارج نیست : یا معلول عوامل درونی و غریزی است که در این صورت موروثی بوده ، در نهاد پرنده وجود داشته و از والدین به جوجه ها منتقل می‌گردد . حدوث چنین اعمالی در نتیجه تحریکات درونی پرنده و عامل آن ژنتیکی است و به علت وجود ژن از والدین منتقل شده است ، حرکت کردنها، آواز خوانی ، هشداردادن ،اعمال جفت گیری ، آشیانه سازی و غیره از این مقوله اند . حالت دوّم ، عادات و رفتار اکتسابی است که در اثر فراگیری از والدین و گاهی دیگران در پرندگان به وجود می‌آید . این قبیل عادات را رفتار اکتسابی گویند . معمولاً عادات و رفتار در پرندگان، از اوایل دوره زندگی به شیوه های متنوع صورت می‌گیرد . اکتساب این قبیل رفتارها را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد :
۱- کسب عادات Habituation : بعضی از پرندگان به سرعت و برخی کندتر پاره ای عادات را فرا می‌گیرند . دست آموزشدن ، نترسیدن از انسان یا موجودات دیگر نمونه هایی از این گونه رفتار هاست
۲- آزمون و خطا : مانند استفاده از موادی مناسب برای آشیانه سازی یا تغذیه جوجه ها با دانه در محیطهای شن و سنگریزه دار و تشخیص دانه از سنگریزه . پرنده در اثر تجربه در می‌یابد که از چه موادی باید بیشتر استفاده کند تا بتواند برای آشیانه سازی بهتر ، آن را شکل بدهد یا از آن تغذیه کند . همچنین بازی کردن با والدین ، مانند پریدن بر پشت والدین یا بازی با پرندگان دیگر ، از این قبیل رفتارهاست
۳- جایگیری : این کار زمانی صورت می‌گیرد که پرنده دارای زندگی اجتماعی است . این نوع یادگیری در بسیاری از پرندگان آبزی دیده می‌شود . مثلاً جوجه اردکها یا جوجه نمازها عادت می‌کنند والدین را تعقیب کرده ، جای آنها را اشغال کنند . این آنقدر ادامه می‌یابد که دیگر پرنده ، والدین را فراموش می‌کند .
عادات و رفتار پرندگان یا به صورت اعمال انفرادی یا به شیوه رفتارهای گروهی صورت می‌گیرد . نمونه های انفرادی به شرح زیر است : چرب کردن و جلادادن پرها که به آن پر آرایی گفته می‌شود ، خارش بدن به کمک پاها که به منظور مواظبت از پرها ، به خصوص پرهای سر و اطراف منقار انجام می‌گیرد ، حمام گیری که می‌توان آن را در اغلب پرندگان مشاهده کرد ، چرب کردن که خود نوعی پر آرایی است و برای غیرقابل نفوذ شدن پرها در برابر آب صورت می‌گیرد ، حمام آفتاب گرفتن که در اغلب پرندگان دیده می‌شود ، این عمل معمولاً پس از پر آرایی یا خاک بازی صورت می‌گیرد . خاک بازی عملی است که به وسیله آن ، پرنده گرد و خاک را به داخل پرهای خود پخش می‌کند . این عمل در اغلب ماکیانها دیده می‌شود . ظاهراً هدف خاک بازی پرندگان ، خشک کردن پر وبال است .
مورچه گیری عمل انفرادی دیگری است که طی آن پرنده مورجه ها را می‌کشد و مایع بدن آنها را با منقار بر روی پوست بدن خود پخش می‌کند . گاهی هم پرنده به محلی که لانه مورچه ها قرار دارد می‌رود و به مورچه ها اجازه می‌دهد تا از روی پرها و بدنش بالا رفته ، چربی یا آلودگی موجود روی روی پرها را از بین ببرند .
به این اعمال انفرادی در زمان اسارت نیز باید توجّه کافی داشت و شرایطش را برای پرنده ایجاد نمود . از کارهای دیگری که به صورت انفرادی یا مستقیماً به وسیله بعضی از پرندگان انجام می‌گیرد ، اعمالی است که به راحتی و آسایش پرنده منجر می‌شود به جمع و جور کردن پرها ، خوابیدن ، یک پا را بالا نگه داشتن ، انتخاب زیستگاه و محل تغذیه ، بازی کردن یا سرخوردن پرنده برروی لایه های هوا و مانند آن از این اعمال است .
علاوه بر عادات و رفتار یاد شده ، هنگامیکه پرندگان به صورت گروهی زندگی می‌کنند ، اعمالی را انجام می‌دهند که می‌توان بعضی از آنها را به اختصار شرح داد :
۱- رفتار تهاجمی‌در برابر پرندگان همان گونه : مانند جنگ یا تهدید بعضی از جفتها با دیگر همنوعان برای دور کردن رقبا از محل آشیانه یا منبع غذا .
۲- عادات و رفتار دفاعی در برابر دشمنان به منظور حفظ نسل خود : مانند فرار پرندگان کوچک و مخفی شدن آنها از چشم قرقی ها ، یا بی حرکت نشان دادن خود در مواقع احساس خطر . در حالات اخیر معمولاً پرنده یک چشمش را به طرف جهت حرکت قرقی باز می‌گذارد . این واکنش و ساکت ماندن در اغلب پرندگان قابل شکار ، به خصوص وقتی که پناهگاهی مناسب در نزدیکی آنها وجود ندارد ، دیده می‌شود . به این عمل مرده بودن یا یخ زدن گویند.
۳- ارتباط و هشدار به یکدیگر در هنگام بروز خطر
۴- تهدید دشمنان در هنگام احساس خطر : ژستهای خاص گرفتن و نمایش دادن در برابر دشمن ، یا منحرف کردن دشمن از آشیانه و جوجه ها از طریق تظاهر به شکسته بودن بال یا پا .
۵- حمله به دشمن : مخصوصاً هنگام دفاع از آشیانه وجوجه ها . محله یک دسته گنجشک به مارها هنگامیکه به آشیانه آنها نزدیک می‌شوند .
۶- از دحام وبرسر دشمن ریختن : مانند دسته ها ی پرندگان کوچکی که ناگهان برسر قرقی یا جغد می‌ریزند تا اورا از محل فراری می‌دهند . این ، نوعی رفتار گروهی برای ارعاب دشمن است .
۷- جستجوی اشیاء عجیب و مشکوک : به منظور احتراز از خطرات احتمالی آنها ، علاوه بر نمونه های ذکر شده ، اغلب پرندگان دریایی مانند پلیکان ها ، باکلان ها ، کاکایی‌ها و پرستوهای دریایی و بسیاری از گونه های حواصیل دارای رفتارهای دسته جمعی دیگری مانند مهاجرت یا تولید مثل در محلی معین هستند. حتی بعضی از این پرندگان گاه علاوه برفصل تولید مثل ، در فصول دیگر هم به صورت گروهی زندگی می‌کنند وبه احتمال قوی تنها پس از اینکه فصل جوجه آوری می‌رسد، بعضی از آنها به منظور جفت یابی و آشیانه سازی از دیگران جدا می‌شوند.
۳-۲-۱- عادت غذایی
تغذیه کلیه حیوانات به طور مستقیم یا غیر مستقیم بستگی به گیاهان دارد . از بین موجودات زنده ، تنها گیاهان سبزینه دار می‌توانند از عناصر طبیعی موجود در خاک و هوا ، مواد غذایی تولید کنند . حیوانات مجبورند برای تأمین مواد غذایی لازم به اشکال مختلف از گیاهان تغذیه کنند . احتمالاً پرندگان عمده ترین گروه بزرگ حیوانات اند که تغذیه آنها اساساً از حیوانات است و فقط گروه کوچکی از آنها اختصاصاً از مواد غذایی گیاهی تغذیه می‌کند. عادات غذایی پرندگان دیررس و زودرس با هم تفاوت بسیار دارد. چشمان جوجه های زودرس باز و حواس بینایی و شنوایی آنها رشد کرده است . لذا این جوجه ها ، فوراً آشیانه را ترک کرده ، با والدین به دنبال غذا می‌روند.
در نتیجه سریعاً مجموعه ای از خصلتهای ذاتی تغذیه ، به همرا فراگیرهای سریع از والدین ، به آنها کمک کرده ، مشکل تغذیه آنها حل می‌شود . برعکس ، تغذیه جوجه های دیررس ، یعنی آنهایی که احتیاج به مواظبت و نگهداری به وسیله والدین دارند، نسبت به گروه جوجه های زودرس شکل دیگری دارد . در این گروه ، جوجه ها که هنگام تولد چشمشان بسته است ، یکی دو ساعت پس از تولد، سرشان را بالا نگه داشته بادهان بسیار باز ، غذا طلب می‌کنند . این شکل طلب غذا ، آغاز تلاش برای ادامه زندگی و بقاء است . گذشته از جوجه ها ، عادات غذایی گونه های مختلف پرندگان بالغ نیز تفاوت بسیار دارد. هر گونه پرنده در ارتباط با منقار ، دم ، پاها ، اندازه بدن ، رنگ پرها ، عادات متفاوت تولید مثل ، حرکات متفاوت فصلی و وضعیت زیستگاه ، باغذای خاصی سازگاری پیدا کرده است . از دیگر عادات غذایی ، می‌توان عادات تغذیه فلامینگوی معمولی رامورد بررسی قرار داد. فلامینگوها از مواد آلی ، پلانکتون ، یا موجودات ریزی که در کف رودخانه یا دریاچه های کم عمق وجود دارد ، تغذیه می‌کنند . روش تغذیه آنها به این صورت است که با چرخاندن گردن ، نیم نوک بالایی منقار را به شکل بیل در می‌آورند و لایه سطحی مواد آلی را به داخل دهان می‌برند . پس از آن بابستن دهان و ایجاد فشار هوا به وسیله پوسته قابل ارتجاع زیر منقار ، آبهای اضافی را خارج می‌کنند و مواد آلی را بلعیده ، را مورد استفاده قرار می‌دهند .
۳-۳- نقش پرندگان در جوانع انسانی
بعضی از علایق و نظریّات انسانها در مورد پرندگان ریشه در گذشته های بسیار دور دارد . انسان پرندگان را به دلایل فراوان به خود نزدیک می‌دانسته ، زیرا آنها شبیه انسان برروی دو پا راه می‌روند ، آواز می‌خوانند ، برای خود خانه میسازند و نمایش رقص دارند.
استفاده تجاری از پر و بال پنگوئن به منظور زینت دادن یا استفاده از پوست آن جهت ساختن کفش و دستکش، باعث گردیده که جمعیت بعضی از پنگوئن ها و به خصوص شاه پنگوئن به شدت کاهش یابد . علاوه بر تجارت پوست حیوانات ، خرید و فروش پر و بال رنگی پرندگان برای استفاده در لباسها و تزئینات تا قبل از جنگ جهانی اوّل رواج بسیار داشته است . جمع آوری و تهیه کلکسیون تخم پرندگان وحشی در اروپا ، به خصوص در انگلستان از سوم متداول بوده است . استفاده از پر پرندگان دریایی برای بالش ، لحاف وغیره نیز در گذشته بسیار معمول بوده است. پرورش پرندگان قابل شکار مانند قرقاول، کبک و بلدرچین به منظور شکار تفریحی و استفاده از گوشت آنها در بسیاری از کشور ها رواج فراوان دارد. علاوه بر پرندگان خانواده قرقاول ، پرندگان مهاجر و آبزی مخصوصاً سرسبز ، به دلیل گوشت لذیذ و سفیدش ، اهمیت بسیاری دارد . مدفوع پرندگان دریای ، یکی از کودهای دارای مواد غذایی بسیار غنی فسفاته و ازته برای گیاهان است .
۳-۳-۱- جنبه های اقتصادی – اجتماعی پرندگان
استفاده اقتصادی از گیاهان و حیوانات وحشی همواره از مسائل قابل بحث در جامعه بشری بوده است . بشر همیشه سعی داشته برای بهره برداری روز افزون اقتصادی از منابع طبیعی ، در جهت ایجاد نژادهای گیاهی و حیوانی اصلاح شده به شدت تلاش کند . در این خصوص، فعالیتهای که در زمینه اصلاح نژاد و پرورش پرندگان صورت گرفته ، و تأثیر منافع اقتصادی آنها در زندگی انسانها ، برهمه روشن است . انسان برای اینکه بتواند حداکثر استفاده را ازمنابع طبیعی ببرد، باید شناخت درستی از طبیعت داشته باشد. بدین منظور باید اجزای تشکیل دهنده طبیعت و روابط متقابل بین این اجزا را بشناسد. پرندگان یکی از عناصر اصلی موجود در طبیعت تلقی می‌شوند ، لذا باید حداکثر کوشش را در شناخت علمی‌آنها به عمل آورد . گذشته از ارزشهای علمی‌که پرندگان را به عنوان یکی از عوامل اصلی متعادل کننده طبیعت بشمار می‌آورد ، ارزشهای آموزشی ، تفریحی ، اقتصادی و زیبایی آنها چندان زیاد است که اهمیت تحقیق برای تهیه آمار لازم در مورد هریک از آنها بر هیچ کس پوشیده نیست . از سوی دیگر ، دگرگونیهای که در محیط زیست انسان رخ می‌دهد ، گاهی کند و زمانی خیلی سریع است . از عواملی مهمی‌که تغییرات آنی محیط زیست را به خوبی نشان می‌دهد، پرندگان موجود در محیط هستند.
از آنجا که پرندگان به سهولت جابه جا می‌شوند و در دسترس ودر دید هستند ، به آسانی مشاهده می‌شوند.
بدین سبب به محض وقوع آلودگی در یک منطقه ، پرندگان سریعاً این آلودگی را نشان داده و شاخص برجسته‌ای در طبیعت برای این منظور به شمار می‌روند.
پس از ظهور انسان بر روی کره زمین و تا سالهای بسیار بعد از آن ، انسان به صورت عنصری از حیات وحش در طیبعت به شمار می‌رفت و همانند دیگر حیوانات وحشی به منظور یافتن غذا و پناهگاه ، مجبور به استفاده از منابع طبیعی بود . امّا از آنجا که انسان قابلیت تفکر و تجمع در گروههای بزرگ و ایجاد امکاناتی در جامعه اش را داشت ، رشد فکری او سریع و بقای او دائمی‌شد. هر چه شهر نشینی پیشرفت می‌کرد ، انسان می‌اندیشید که با ایجاد محیطهای مصنوعی می‌تواند بیشتر در آسایش بوده ، زندگی آزادتری داشته باشد. تصادفاً در همین ارتباط بود که انسان هرروز از محیط طبیعی دور تر گردید . در حقیقت انسان خود را فریب می‌داد، چرا که ضعیف تر از آن است که بتواند مستقل از محیط طبیعی به بقای خود ادامه دهد.
به علت افزایش جمعیت انسانها از یک سو که همراه با استفاده بی رویه از منابع طبیعی بوده، و از سوی دیگر آلوده کردن این منابع در نتیجه توسعه صنایع بدون برنامه ریزی (به خصوص در این امر آلودگی منابع آبی و اقیانوسها بیشتر مصداق پیدا می‌کند ) ، زیستگاهها در مقیاس وسیعی منهدم شده و ازاین روی کاهش و گاه نیز انقراض گونه‌های بسیاری را باعث گردیده است .
۳-۴- نقش پرندگان و تأثیر آنها بر آفات و بیماری ها
پرندگان همزمان با منافعی که برای انسان دارند، دارای مضراتی نیز هستند . بعضی از این پرندگان ، به خصوص آنهایی که مانند گنجشکها یا بعضی از انواع قمری و زرده پرها در جوار انسان زیست می‌کنند ، گاهی جزء آفات کشاورزی بوده ، وخساراتی به مزارع وارد می‌آورند . با وجود اعتراف به نمونه هایی از خسارت زدن پرندگان به مزارع و باغها ، تغذیه تعداد زیادی از آنها به صورتهای مختلف در زندگی انسان نقش مهمی‌دارد . بعضی از پرندگان دریایی ، به علت تغذیه از حیوانات ، ماهیها و فضولات کنار ساحل ، کمک بزرگی به پاک سازی سواحل دریاها از آلودگی می‌کنند. تعداد زیادی از پرندگان مانند کلاغ ، کورکورها وکرکس ها که از زبالها یا حیوانات مرده و مریض تغذیه می‌کنند، نقش بسیار مهمی‌در پاکسازی طبیعت دارند. مضافاً اینکه از بین بردن آلودگی ها به خودی خود کمک بزرگی به جلوگیری از شیوع بیماریها در انسان می‌کند. در میان پرندگان ، انواع شکاری نسبت به آلودگی ها حساستر بوده ، سریعاً واکنش نشان می‌دهند. علاوه برآن بعضی از پرندگان شکاری مانند عقاب طلایی ، در کنترل طبیعی جمعیت تعداد زیادی از پستانداران کوچک از قبیل خرگوش و موش بسیار ارزنده است .
۳-۴-۱- بیماریها و آفات مهم
بین انسان و پرندگان بیماریهای مشترک زیادی وجود ندارد، امّا گاهی پرندگان عامل انتقال بعضی از بیماریها به انسان یا حیوانات دیگر می‌شوند. مهمترین بیماری ویروسی و خطرناک که ازاین طریق به انسان منتقل می‌گردد، psittacosis یا تب طوطی است . ویروس این بیماری برای نخستین بار در طوطی ها کشف گردید، ولی بعداً معلوم شد که اغلب پرندگان درصورت آلوده شدن می‌توانند ناقل این بیماری باشند. به همین دلیل ، نام این بیماری به ornithosis که از لغت لاتین << پرنده >> گرفته شده ، تغییر یافت . براساس مطالعات هایسون معلوم شده که بیماری سل ، یکی از شایع ترین بیماریها در پرندگان بوده و هنگامیکه پرندگان شکاری از پرندگان آلوده به این بیماری تغذیه می‌کنند، فوراً آلوده و بیمار می‌شوند . گفته می‌شود که منبع آلودگی و ابتلای عقاب طلایی به این بیماری، کبوتر جنگلی مبتلا به سل است .
بیماری وبا یا Fowl chelora از بیماریهای عفونی بسیار حاد در بین اکثر پرندگان است . عامل بیماری از طریق خون به کلیه اندامهای بدن منتقل می‌گردد. عامل بیماری در فضولات است و در محلهای آلوده دو تا چها هفته زنده می‌ماند. بنابر نظر بسیاری از دانشمندان ، بیماری سل و وبا در پرندگان وحشی احتمالاً در اثر تماس با پرندگان اهلی به وجود آمده است . گزارشهای فراوانی دال برانتقال انواع میکروبهای بیماری زا به نام Salmonellae از پرندگان به پستانداران و انسان وجود دارد . این بیماری بصورت مستقیم یا غیر مستقیم از طریق مصرف غذای آلوده منتقل می‌گردد. آزمایشهای بعدی روشن ساخت که گاهی آلودگی منتقل شده از پرندگان به یکدیگر بسیار سریع است ، بطوری که اگر پرندگان یک منطقه به این بیماری آلوده شوند ، سرعت انتقال آن و آلوده کردن آنها حتی بیشتر از آبهای آلوده است.
بوتولیسم یا مرض اروپایی اردک (western duck sickness) نوعی بیماری باکتریایی است ودر اثر میکروب chlostridiumکه در مواد آلی فاسد شده و شرایط کم آبی ، مخصوصاً در باتلاقهایی که قلیایی اند ، به سرعت رشد کرده ، شیوع می‌یابد. به علت آنکه این بیماری اختصاصاً در شرایط گرم و کم آب شایع می‌شود ، بهترین روش کاهش و از بین بردن آن ، تغییر نوسان آب و سیلابی شدن مناطق آلوده است . پرندگان گاه عامل انتقال و شیوع بیماریهایی هستند که برای خود آنها بی ضرر است . برای مثال تب برفکی در گاو از بیماریهایی است که بوسیله پرندگان مهاجر ، به خصوص سارها از مناطق مختلف به بریتانیا منتقل شده است . ویروس این بیماری به پای پرنده چسبیده و ازاین طریق منتقل می‌گردد، امّا در خود پرنده ایجاد آلودگی و بیماری نمی‌کند. با تحقیقات دیگر معلوم شده که این ویروس از طریق چسبیدن به ته کفش یا حتّی بوسیله باد نیز منتقل می‌گردد. افرادی که اقدام به نگه داری پرندگان مهاجر درقفس یا پرندگان شکاری در قوشخانه می‌کنند، همیشه در معرض خطر این بیماری قرار دارند.
تریکومونا از بیماریهایی است که توسط موجودات تک سلولی تاژک دار منتقل گردیده ، در کبوتر، قمری ، بوقلمون و بعضی دیگر از پرندگان شیوع می‌یابد. این بیماری باعث بسته شدن گلو می‌شود. بنابراین ، پرنده نمی‌تواند غذا بخورد یا نفس بکشد و در نتیجه از گرسنگی می‌میرد . شاهینها به علت تغذیه از پرندگان آلوده به این بیماری ، مبتلا می‌شوند . نیوکاسل از حادترین و مسری ترین بیماریها در دستگاه تنفس است . این بیماری می‌تواند در مدتی کوتاه ، جمعیت عظیمی‌را نابود کند . عامل بیماری ویروسی از دسته Myxovirus است که باعث جمع و لخته شدن گلبولهای قرمز خون می‌شود . این بیماری می‌تواند از طریق ترشحات لوله های تنفسی و مدفوع پرندگان آلوده ، در محیط انتشار یابد . نوع حاد آن بیشتر در بین مرغان خانگی رایج است و اردکها کمتر به آن مبتلا می‌گردند تنها راه چاره واکسیناسیون پرندگان و رعایت اصول بهداشت است ، این امر عملاً در مورد پرندگان اهلی ، امکان پذیر است .
بیماری آبله مرغان در گروه ماکیانا شیوع می‌یابد . و ویروس این بیماری به سه شکل پوستی ،دهانی یا مختلط شیوع و بروز می‌کند . اردکها به شکل دهانی مبتلا می‌گردند ، یعنی سینوسها شبیه دیفتری چرکی شده ، موادی پنیر مانند در آنها تولید می‌شود .
بیماری بلدرچین Ulcerative entritis که منشأ دقیق بروز آن نامشخص است ، در دستگاه گوارش ماکیانهایی از قبیل سیاه خروس ، قرقاول و بلدرچین که در قفس نگه داری می‌شوند ، اختلالاتی به وجود می‌آورد و در صورت توسعه ، باعث مرگ می‌گردد . به نظر می‌رسد که با رعایت دقیق بهداشت ، این بیماری کاهش یافته یا از بین می‌رود .
بیماریها و انگلهای داخلی پرندگان نسبتاً زیاد بوده و به صورتهای مختلف دیده می‌شود .
کرم از انگلهایی است که با آلودگی به آن پرندگان بسیار رنجور و ضعیف شده ، میزان تخم آنها پایین می‌آید و درصورت ادامه و فراوانی رشد انگل ، بدن پرنده نسبت به سایر بیماریها کم مقاومت گردیده ، ممکن است از بین برود. به طور کلی بیماریها و انگلهای داخلی پرندگان طیف وسیعی از قارچها ، باکتریها ، ویروس ها ، نماتودها ، کرمها و غیره را تشکیل می‌دهد که هر یک در شرایط ویژه و برگونه های خاصی تأثیر شدیدتردارد. مزید برانگلها و بیماریهای داخلی ، تعدادی انگل خارجی وجود دارد که به طرق مختلف بر روی پرندگان آثار نامطلوب دارد . اگر که دربعضی از این انگلها پرنده صرفاً نقش ناقل را دارد و برای خود پرنده آثار زیان بخشی ندارند ، ولی بعضی دیگر ، مخصوصاً گروه مکنده ها ، مانند کنه، کک و پشه ، می‌توانند باعث کم خونی و در نهایت مرگ ومیر گردند . انگلهای خارجی به علت خراش یا سوراخ در پوست ، باعث ورود باکتریها وقارچها به داخل پوست ودر نتیجه موجب بروز بیماری می‌شوند . جمعیت پرندگان همانند بعضی از جوندگان از قبیل خرگوش ، گاه به علت شیوع بیماریهای دوره ای کاهش می‌یابد و عملاً کنترل می‌شود . این امر از نظر اکولوژیکی اهمیت بسیار دارد. لذا ، مطالعه احوال جمعیت و بیماریهای پرندگان از موضوعات قابل توجه است .
۳-۴-۲- بیماریهای پرندگان دراسارت
توجه به نکات زیر برای مدیریت صحیح یک باغ وحش ضروری است :
اوّل- سلامت و بنیه کافی :
مهمترین عامل تأمین سلامت ، توجه به سابقه نژادی انتخاب پرنده های سالم است. جوجه ها بایستی از گله طبیعی سالم با مقاومت کافی ، قدرت تولید مثل انتخاب گردد . عاری از هر گونه نقص ارثی باشند . بیماریهاو نقص هایی مانند چینه دان آویزان Pendulous crop ویا کجی انگشتان و خمیدگی ستون فقرات را باید منظور داشت . جوجه هایی که از مادر های ضعیف و محروم از غذای کافی حاصل شده اند ، در دوره زندگی رشد کافی نکرده و. همواره در برابر بیماریها حساس تر خواهند بود.
دوّم – تغذیه مناسب :
عدم تعادل مقدار غذا یا کمبود ویتامین ها و مواد اصلی ، رشد طبیعی را به تأخیرمی‌اندازد و به بیماریهایی که مستقیماً از کمبود مواد غذایی ناشی می‌شود منجر می‌گردد یا بطور غیر مستقیم بدن در برابر عوامل خارجی مقاومت خود را از دست می‌دهد . در این موارد ممکن است عده ای تلف شده یا رشدشان به کندی ، انجام گیرد .
سوم – محیط زندگی مناسب :
شرایط محیطی و وضع لانه در زندگانی طیور اهمیت زیادی دارد . خشک بودن لانه . زه کشی کف لانه ، میزان نور ، تهویه و حرارت ، مجاورت با انواع حیوانات یا طیور دیگر و بالاخره نوع بسترهمه در امکان انتقال بیماریها اهمیت دارند. پش بینی وسایل کامل و کافی دانخوری و آبخوری ضرورت دارد. بستر باید در هر نوبت که جوجه جدید وارد جایگاه می‌شود تعویض گردد. ضمناًجلوی مدخل جایگاه حوضچه مواد ضد عفونی قرار داده شود و هر روزه ماده ضد عفونی تجدید شود.
چهارم – ریشه کنی و محدود ساختن بیماریهای انتقال پذیر :
بسیاری از بیماریهای واگیردار ممکنست تلفات سنگینی را باعث شود . نیوکاسل – برونشیت – وبا – انواع سالموتلوز از آن جمله هستند .
بطور کلی بهداشت یعنی مقررات و اصولی که با رعایت آن ، محیط سالمی‌برای زندگانی حیوان بوجود آید . در ساختمان جایگاه نکات زیر را باید منظور داشت :سهولت شستشو و ضد عفونی ، مجزا بودن لانه ها ،مدخل جداگانه برای هر قفس ، تأمین آب سالم و غذا ، محفوظ داشتن انبار غذا از حمله جوندگان .
زه کشی صحیح از تشکیل مردابچه ها در محوطه جلوگیری می‌کند و از رطوبت زیاد می‌کاهد . اگر رطوبت کم شود جز عوامل بسیار مقاوم ، بقیه میکروبها از بین می‌رود . حتی الامکان باید سعی شود آب تازه و پاکیزه در دسترس پرنده گذاشته شود . اضافه کردن داروها به آب ، اگرچه در پاره ای موارد ناگزیر است امّا باید توجه داشت که از اشتهای طیور به آب کاسته می‌شود . از این رو همواره دارو باید به مقداری اضافه شود که ذائقه حیوان آن را بپذیرد .
رعایت مقررات بهداشتی از قبیل قرنطینه برای طیور تازه وارد به باغ وحش ، از بین بردن بیماران و معدوم ساختن لاشه ها ، پیدا کردن مبتلایان و جدا ساختن آنها بسیار مهّم است
استفاده از مواد ضدعفونی کننده ای چون فنل ، کرزول ، کربنات سدیم ، هیپوکلریت ، آهک و آب آهک ، سود سوز آور ، فرمالدهید ، برای ضدعفونی کردن جایگاهها بسیار معمول است نور آفتاب از بهترین وسایل ضدعفونی است ، قفسهای پرندگان باید طوری بنا شود که نور آفتاب به اندازه کافی بتواند بر آن اثر نموده و تابیده شود .
انگل کشها نیز بر ضد شپشک ، کنه ، کک و دیگر حشرات به کار می‌روند . خطرات احتمالی مواد حشره کش برای انسان و سایر حیوانات موجود در باغ وحش را نباید از نظر دور داشت . شعله و حرارت خشک نیز اگرچه باعث از بین بردن میکروبها و عوامل بیماری زا می‌شود ، ولی میزان اثر آن محدود و در بعضی موارد نیز خطرناک است
- در صورتی که به هر دلیلی موفق به دانلود فایل مورد نظر نشدید با ما تماس بگیرید.
